STARS International University
253
Annotatsiya:
O‘zbek adabiy tili tarixi shakllanishi jamiyatning iqtisodiy va siyosiy rivoj-
lanish omillari bilan yaqin aloqada bo‘lgan ijtimoiy fikrlar tarixi, madaniyati va adabiyot
tarixi bilan uzviy ravishda bog‘langan. Ammo tilning barcha xususiyat va tomonlari ham-
ma vaqt ham jamiyat hayotidagi iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlarni bevosita, bir xilda aks
ettiravermaydi. O‘z navbatida, tarixiy taraqqiyotning turli davrlarida til qurilishida va uning
xizmat qilish sohalarida yuz beradigan o‘zgarishlar ham jamiyatning rivojlanishi bilan bir
xil darajada bog‘langan emas.
Tayanch iboralar:
o‘zbek, adabiy tili tarixi, o‘zbek adabiy tilining mohiyati va mundari-
jasi, yangi tushunchalar, so‘z va iboralar, grammatik qurilishi, yangi shakllari, tilshunos,
o‘zbek filologiyasi fani, tarixiy grammatika, til hodisalari, til qurilishi.
Ўзбек адабий тили тарихи ўзбек адабий тилининг моҳияти ва мундарижаси
ҳақидаги, унинг ташкил топиши ва ривожланиш босқичлари тўғрисидаги фан
сифатида ХХ аср бошларида юзага келди. Шундан кейин ўзбек адабий тили
янги тушунчаларни англатувчи сўз ва иборалар билан бойиди, унинг грамма-
тик қурилиши янги шакллар билан тўлдирилиб, анча силлиқлашди. Бу фан-
нинг вужудга келишида йирик ўзбек олимлари F. Абдураҳмонов, У. Турсунов,
С. Муталлибов, Э. Фозилов, А. Рустамов, Ш. Шукуров, Б. Ўринбоев кабилар би-
лан бир қаторда рус олимларидан В. В. Радлов, С. Е. Малов, А. К. Боровков,
А. Н. Кононов, Н. А. Баскаков, А. М. Шчербак сингари тилшунослар муносиб
ҳисса қўшдилар. Бу фаннинг шаклланиши ўзбек филологияси фанининг йирик
ютуқларидан бири ҳисобланади. У тил қонуниятларини, унинг шаклланиш ва
ривожланиш хусусиятларини ўрганиш имкониятларини яратиб беради.
Ўзбек адабий тили тарихи шаклланиши жамиятнинг иқтисодий ва сиёсий
ривожланиш омиллари билан яқин алоқада бўлган ижтимоий фикрлар тари-
хи, маданияти ва адабиёт тарихи билан узвий равишда боғланган. Аммо тил-
нинг барча хусусият ва томонлари ҳамма вақт ҳам жамият ҳаётидаги иқти-
содий ва сиёсий ўзгаришларни бевосита, бир хилда акс эттиравермайди.
Ўз навбатида, тарихий тараққиётнинг турли даврларида тил қурилишида ва
унинг хизмат қилиш соҳаларида юз берадиган ўзгаришлар ҳам жамиятнинг
ривожланиши билан бир хил даражада боғланган эмас.
A.I.XAYRULLAYEV,
STARS IU 1-kurs talabasi
M.N.RAHIMJANOV,
STARS IU dotsenti, PhD;
O‘ZBEK
ADABIY
TILI TARIXI
VA UNING
VAZIFASI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp253-257
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
254
Ўзбек адабий тили тарихининг ўрганадиган соҳаси, унинг тарихий грамма-
тика билан боғлиқлиги ва ундан фарқлари қуйидагилардан иборат:
1. Тарихий грамматика ўзбек тили ҳодисаларини, тилдаги хилма-хил нарса-
лар мажмуини ўрганади. Ўзбек адабий тили тарихи эса фақат ўзбек адабий
тилига хос услубларни, услубий ҳодисаларни ўрганади.
2. Тарихий грамматика тил ҳодисаларини маълум бир тизимда олиб қарай-
ди, уларни умумлаштириш, мавзулаштириш (абстракция килиш) асосида ўр-
ганади.
Ўзбек адабий тили тарихи эса ёзма ёдгорликлар тили тарихи бўлганли-
гидан ўзбек тили ҳодисаларини, ундаги нарсаларни матн ичида олиб қарай-
ди. Ўзбек адабий тили тарихи бу матнларни тили бўйича мавзуларни умум-
лаштирмайди, балки уларни фақат жамлайди, маълум гуруҳга кирган матнлар
тилининг ўхшаш хусусиятларини умумлаштиради, бошқа гуруҳ матнларидан
фарқини аниқлайди, адабий тилнинг турли услубларини, уларнинг вазифа
доирасини ва ривожланишини текширади.
3. Тарихий грамматика, асосан, тил тузилмасини, тил қурилишини текши-
ради. Ўзбек адабий тили тарихи эса ўзбек тилининг “адабий бўлмаган” форма
ва услублар билан ўзаро муносабати, тарихини ҳамда адабий тилнинг ижти-
моий вазифалари тарихини ўрганади.
Шундай қилиб, ўзбек адабий тили тарихи мустақил фан сифатида ўзаро
боғланган уч томон:
а) адабий тил тузилиши тарихи ёки адабий тил услублари тарихи томони;
б) адабий тил билан тилнинг “адабий бўлмаган” услубларининг ўзаро му-
носабати тарихи томони;
в) адабий тилнинг ижтимоий вазифалари тарихи томонининг узвий бирли-
ги асосида ташкил топади.
Ўзаро боғланган ана шу уч соҳа ўзбек адабий тили тарихи фани ўрганади-
ган мавзуни ташкил этади.
Ўзбек адабий тили тарихи фани ўрганиладиган тил ҳодисаларининг турли
томонларини қамраб олиши жиҳатидан кўп қирралидир. Бу эса илмий тек-
ширишнинг хилма-хил усулларидан (анъанавий, тарихий-қиёсий, тузилмали)
фойдаланиш имкониятини беради.
Демак, ўзбек адабий тили тарихи ўрганадиган соҳа бевосита ўзбек ада-
бий тилидир. Тил тараққиётининг юқорида кўрсатилган уч томони ва ада-
бий тил тарихини ўрганишнинг уч жиҳати нуктаи назаридан унинг тараққиёт
даврларини аниқлаш имкониятини берувчи тил тизимининг қуйидаги асосий
белгиларини кўрсатиш мумкин. Бу белгилар эса тил тараққиёти даврларини,
босқичларини аниқлаш имкониятини беради:
1. Адабий тил услубларининг микдори, уларнинг ўзаро муносабати ва
ижтимоий вазифалари.
2. Адабий тил услубларини, унинг турларини аниқлашда асос бўлган ту-
зилма ва функционал белгилар.
3. Адабий тил тузилмаси, унинг кўлами ва ижтимоий вазифалари ҳамда у
билан жонли сўзлашув нутқи кўринишларининг ўзаро боғлиқлиги.
Ҳар бир давр адабий тил тизимини баён этиш синхрон тарздагина бўлиб
қолмайди. Ўзбек адабий тилининг тарихий ривожланиш даврлари анча узоқ
муддатларни ўз ичига олади. Адабий тил тизимини белгиловчи муҳим ўзга-
STARS International University
255
ришлар узоқ, улар давр мобайнида аста-секин тўплана бориб, юз беради.
Шунга кўра тил қурилиши унсурлари фақат вазифадошлик ҳолатидагина
эмас, балки ривожланиш жараёнида вужудга келади. Шунинг учун адабий
тил тарихи таракқиётининг маълум даврларида тилнинг қандай ҳолатда
эканлиги, хусусияти билан бир қаторда, тилда нималар юз бераётганлигини,
қайси соҳалари ўзгарганлигини, қандай янги формалар пайдо бўлганлигини
ҳам ўрганади.
Ривожланган ҳар қандай тил, шу жумладан, ҳозирги ўзбек тили икки асо-
сий функционал турга:адабий тил ва жонли сўзлашув тилига бўлинади. Ҳар
бир муайян тилнинг соҳиби, ташувчилари бўлган элат (ҳалқ) ёки миллатнинг
вакиллари томонидан жонли сўзлашув тили болаликдан бошлаб эгалланади.
Адабий тил, унинг меъёрлари ва қонуниятлари эса балоғатга етган, камолот-
га эришган кишининг шаклланиши жараёнида ўрганиб, ўзлаштириб олина-
ди. Бунда, айниқса, оила ва мактаб, олий ўқув юрти, адабий тилни эгаллаган
шахслар, олимлар билан яқин алоқада бўлиб туриш ва улар кўмагида турли
жанрдаги адабиётларни ўқиш, ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Умумхалқ ти-
лининг юқори шакли ҳисобланган адабий тил аниқ ва муайян бир тизимда
ҳар бир даврнинг тилига хос меъёр, тартиб-қоидаларни ифодалайди. Миллий
адабий тилни, унинг оғзаки ва ёзма шаклларини аниқлашда энг муҳим ва асо-
сий белги унинг муайян бир меъёрга, яъни аниқ бир мақомга, тартиб-қоида-
ларга солинганлигидир. Миллий тилгача бўлган даврдаги адабий тил билан
миллий адабий тил орасида муҳим тафовутлар бўлишига қарамай, норма-
тивлик адабий тил тараққиётининг барча даврларида – миллий тилларнинг
ташкил топиш даврида ҳам, айниқса, миллий адабий тиллар тўла шакллан-
ган даврларда ҳам асосий белги бўлиб қолади. Адабий тил тараққиётининг
дастлабки даврларига тегишли ёдгорликларни ўрганиш унда бир қатор меъ-
ёрлар мавжудлигини, эски меъёрлар йўқолиб кетиши, янги меъёрлар юзага
келишини, янги ва эски меъёрларнинг мувозий (параллель) ҳолда қўлланган-
лигини кўрсатади.
Адабий тил лексикада ҳам, фонетика ва грамматик қурилиш соҳасида ҳам
ўз меъёрлари, қоидалари билан ажралиб туради. Бу меъёрлар грамматика
дарсликлари, қўлланмалари ва барча хил луғатларда белгилаб қўйилган. Бу
меъёрлар шу тилда сўзлашувчи барча кишилар учун умумий ва зарурий ҳи-
собланади. Умумхалқ тилининг қайта ишланиши негизида шаклланиб, маҳал-
лий диалектларнинг умумий зарурий ҳусусиятларини ўзига сингдира борган
адабий тил айни замонда умумхалқ тилининг турли кўринишларидан жонли
сўзлашув нутқидан ҳам, маҳаллий шевалардан ҳам, жаргонлардан ҳам фарқ
қилади.
Адабий тилнинг муайян меъёрга солинганлиги шундан иборатки, унинг
луғат таркиби маълум тартибга келтирилган бўлади, сўзларнинг маъноси ва
ишлатилиши, талаффузи ва ёзилиши ҳамда грамматик шакллар ясалиши яго-
на, муштарак қоидага бўйсунади. Адабий меъёр тарихий тоифа (категория)
ҳисобланади.
Адабий тилнинг икки тури – оғзаки ва ёзма тури мавжуд.
Бу шакллар идрок этишнинг икки тури, яъни кўрув ва эшитув учун мўл-
жалланганлиги сабабли ўзига хос бир қанча хусусиятларга эгадир. Адабий
тилда унинг ҳар иккала шакли учун хос бўлган бетараф ва услублараро ифо-
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
256
да воситалари билан бир қаторда, адабий тилнинг фақат бир шакли оғзаки
ёки ёзма шакли учун хос тил унсурлари, воситалари ҳам бўлади.
Адабий тилнинг оғзаки шакли маъруза ва суҳбатларда, ёзма шакли эса
фан, техника ва адабий асарларда, расмий иш ҳужжатлари, нашриёт ва мат-
буот соҳаларида ишлатилади. Лекин булар ўзаро узвий равишда боғланган
бўлади. Маърузалар, ҳар ҳил чиқишлар ўз хусусияти билан ёзма адабий тил-
га яқин туради. Шунингдек, ёзма адабий тилда, айниқса, бадиий асарларда
сўзлашув нутқига ҳос сўз ва иборалар ҳам қўлланади.
Шуни қайд қилиш кераки, “оғзаки”, “сўзлашув” атамалари адабий тилнинг
шаклларидан бирини (адабий тилнинг оғзаки ёки ёзма шаклларини) ифода-
лаш ҳамда миллий тилнинг функционал турларидан бирини (адабий тил ёки
жонли сўзлашув тилини) ифодалашга хизмат қилади.
Ўзбек адабий тилининг ривожланиш жараёнини текширишда ўзбек ада-
бий тили тараққиётининг турли даврларига тегишли, шунингдек, ўзбек мил-
лий тилининг ташкил топиши даврига оид ёдгорликларнинг тил хусусиятла-
рини ўрганиш вақтида адабий тилни фарқ қилувчи асосий восита сифатида
“оғзаки” атамасидан фойдаланиб бўлмайди. Чунки ўзбек адабий тили тарихи
ана шу ёзма ёдгорликлар тили тарихидан иборат. Шунинг учун ўзбек адабий
тили тараққиётининг дастлабки босқичларидан бошлаб китобий унсурлар
ёзма адабий тилнинг воситалари сифатида бир-бирига қарама-қарши қўйил-
ганлигини кўриш мумкин. Бу ҳодиса, айниқса, қaдимги туркий адабий тил ва
эски ўзбек адабий тили, шунингдек, миллий адабий тил ёдгорликлари учун
характерлидир. Ёзма ёдгорликларда ташкил топиб қатъийлашган тил меъёр-
лари, қоидалари аста-секин сўзлашув нутқига ҳам ўта бошлайди. Ёзма нутқ
шакли, оғзаки нутқ шакли, адабий тилнинг ёзма ва оғзаки шакллари каби
тушунчаларнинг пайдо бўлиши, асосан, шу ҳодиса билан боғланган. Ҳозир-
ги ёзма адабий матнларда (бадиий адабиёт, публицистика, газета ва журнал
мақолаларида) ёзма ва оғзаки тил унсурлари бўлганидек, оғзаки нутқда ҳам
сўзлашув ва ёзма нутқ унсурлари мавжуд бўлади.
Демак, турли даврларга тегишли бадиий асарларнинг тил хусусиятларини
ўрганиш ўша давр тил тизимини тушуниб олиш имконини беради. Бадиий
асар тилини ўрганиш бу хил лингвистик текширишларнинг икки жиҳатини
бир-бири билан боғлайди, унинг икки томонини белгилаш имконини беради,
яъни бадиий асар матнларида адабий тил меъёрлари ҳамда маълум даража-
да жонли халқ тилининг хусусиятлари акс эттирилганлиги аниқланади.
Одатда, бадиий асар матнларининг уч тури кўпроқ қўлланади: муаллиф
ҳикояси (хабар матни); асар қaҳрамонларининг тили ва муаллифнинг қаҳра-
монларга берган характеристикаси. Муаллиф ҳикоясига асосланган матнлар
адабий тилнинг энг яхши намунаси ҳисобланади. Бу хил матнларда услуб ва
таъсирчанлик жиҳатидан бетараф бўлган тил воситалари кўпроқ ишлатила-
ди, шулар асосида адабий тилнинг оғзаки ва ёзма унсурлари қўлланади. На-
воий, Бобур, Абулғози каби ёзувчиларнинг прозаик асарларида, Ҳамза, А.
Қодирий, Ойбек, Ғафур Ғулом асарларида ана шундай
матнлар жуда кўп бўлиб, уларда бадиий ҳикоя меъёри, адабий тилнинг
бетараф, китобий ва сўзлашув унсурларини қўллаш меъёри очиқ намоён
бўлади. Асар қаҳрамонларининг тилида уларнинг ижтимоий аҳволига боғ-
лиқ равишда сўзлашув нутқига хос барча воситаларни – адабий тил ва ада-
STARS International University
257
бий тилга хос бўлмаган барча унсурларни қўллаш мумкин. Қаҳрамонларнинг
тил характеристикасига бағишланган матнларда эса ёзувчи адабий тилга
хос бўлмаган сўзлашув нутқининг унсурларини – оддий сўз ва ибораларни
ҳам, шева ва жаргонларга хос сўзларни ҳам ишлатади Демак, ўзбек адабий
тили - тилнинг турли даврлардаги тараққиёт хусусиятларини белгилашда
энг асосий манбалардан бири ҳисобланади, унда тилнинг табиати ўз ифо-
дасини топади.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Мирзиёев Ш.М. Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш –
халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир.
Президент Ш.Мирзиёевнинг Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари
билан учрашувдаги маърузаси // Халқ сўзи. – 2017. – 4 август.
2. Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабир. (Зоҳир Аълам ва Урфон Отажон таржи-
маси) – Тошкент: Янги аср авлоди, 2015.
3. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. – Тошкент: Ўзбекистон,
1993.
4. Раҳмонов Н. “Олтин ёруғ” асари ҳақида. Ўзбек мумтоз адабиётшуносли-
ги антологияси. – Т., Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 2016.
5. Раҳмонов Н. Руҳиятдаги нур муроди. – Тошкент: Абдулла Қодирий номи-
даги халқ мероси нашриёти, 2002.
6. Сирожиддинов Ш. Ўзбек мумтоз адабиётининг фалсафий сарчашмала-
ри. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2011.
7. Бартольд В.В. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских
народов. Сочинения. V. – Москва: Наука, 1968.
8. Лотман Ю.М. Анализ поэтического текста. – Ленинград: Просвещение.
1972.
9. Бертельс Е.Э. Избранные труды: Навои и Джами. – Москва: Наука, 1965;
10. Веселовский А.Н. Историческая поэтика / Вступительная статья. Гор-
ского И.К. – М.: Высшая школа, 1989.
