Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
90
Annotatsiya:
Ushbu maqolada innovatsion yondashuv asosida o‘quvchilarning
kasbiy qiziqishlarini rivojlantirishning pedagogik-psixologik asoslari yoritib berilgan.
Shuningdek, o‘quvchilarning muvaffaqiyatli ongli kasb tanlashi, o‘z-o‘zini baholash va o‘z-
o‘zini rivojlantirish psixologik harakatlarini shakllantirish va boshqalar haqida ma’lumotlar
keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
zamonaviy innovatsion, kasb, ta’lim, psixologik imkoniyat, qobiliyat, aqliy
faoliyat.
Замонавий ўзгарувчан дунёда ўз тақдирини ўзи белгилаш инсоннинг шах-
сий шаклланиши ва тўлақонли ҳаётий фаолиятининг энг муҳим жиҳатидир.
Барқарор ривожланаётган жамиятда қўлланиладиган касбий йўналтириш-
нинг классик усуллари меҳнат ва таълим соҳасида, бозор муносабатларини
шакллантиришнинг мураккаб жараёнида жамиятнинг иқтисодий ҳамда ижти-
моий беқарорлашуви шароитида самарасиз бўлиб қолади.
Замонавий инновацион шароитда умумий ўрта таълим мактаби ўқувчила-
рининг онгли касб танлашининг натижаси тор йўналтирилган касбий ихти-
сосликлар бўлмаслиги, балки ўқувчининг бутун ҳаёти давомида ўзини ўзи
касбий такомиллаштиришга интилиши, мақсадларни мустақил равишда бел-
гилаш ва уларга эришиш босқичларини ташкил этиш қобилияти бўлиши ке-
рак. Ижтимоий-педагогик ёрдамнинг асосий мақсади - шахсни касбий соҳага
тўғри йўналтириш ва ўзини ўзи англашдир.
Асосий психологик йўналишлар орасида касбий ўз-ўзини англаш қуйида-
гиларга ажралади:
1. Касб танлашдаги қийинчиликларнинг шахсий муаммолар билан боғлиқли-
ги. Келажакда ким бўлишни ҳал қилиш жараёнида битирувчининг шахсий ету-
клик даражаси, келажак режаларини белгилаш қобилиятида ифодаланади.
Шунинг учун, биринчи навбатда, умумий ўрта таълим мактаби ўқувчиси-
нинг шахс сифатида “ўзлигини топиши”да ҳаётий мақсадларни башорат қи-
лиш керак.
TO‘LQINOVA XOLIDA
TO‘LQUNOVNA
Nizomiy nomidagi TDPU
katta o‘qituvchisi
INNOVATSION YONDASHUV
ASOSIDA O‘QUVCHILARNING
KASBIY QIZIQISHLARINI
RIVOJLANTIRISHNING
PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK
ASOSLARI
https://doi.org/10.47689/STARS.
university-pp90-93
STARS International University
91
2. Ўрта ва юқори синф ўқувчиларининг онгли касб танлаши. Онгли касб
танлаш ўз қобилиятларини баҳолай олиш, ўз тақдирини ўзи белгилаш каби
жараёнларни ўз ичига олади. Ўз-ўзини англаш - танланган касбга нисбатан
ўзининг психологик имкониятлари, қобилиятлари ва мойиллигини билиш.
Ўқувчиларининг онгли касб танлаши - ўз-ўзини баҳолаш жараёнида ўзла-
рининг қобилиятлари, имкониятлари ва мойилликларини адекват ўз-ўзини
баҳолашини амалга ошириш. Касбий ўзини ўзи англашнинг ақлий тузилиши
ўз-ўзини ривожлантириш ва ўз-ўзини тарбиялаш учун ҳаракатларни ўз ичига
олади, танлаган касби бўйича ақлий ва касбий ўзини ўзи тайёрлаш кабиларни
ифодалайди.
Ўқувчиларнинг муваффақиятли онгли касб танлаши ўз-ўзини баҳолаш ва
ўз-ўзини ривожлантириш психологик ҳаракатларини шакллантириш билан
боғлиқ. Ушбу психологик ҳаракатларни амалга ошириш ўқувчиларнинг шах-
сий ва ақлий фаоллигини ошириш учун махсус психологик-педагогик шароит-
ларни ташкил этиш билан биргаликда амалга оширилади. Шахсий мустақил-
лик ва ташаббускорлик фазилатларини ривожлантириш, шунингдек, ўз-ўзини
кузатиш, ўз - ўзини англаш ҳамда башорат қилиш унинг таркибий қисмлари
ҳисобланади
Ўқувчига гўё танлов қилганига қарамай касб унга келажакдаги касби ҳақи-
да ҳам, ўзи ҳақида ҳам маълумот бериши жуда муҳимдир. Кўпинча, ёш ав-
лод ўзлари танлаши керак бўлган касблар қатори, ҳар бир касбнинг ўзига
хос хусусиятлари ҳақида жуда кам билади, бу эса танловни тасодифий амалга
ошириш имкониятини яратади. Бундан ташқари, ўқувчилар касб танлашни
эрта бошлаши натижасида ўз хулосаларига эмас, балки кексаларнинг обрў-
ли фикрига асосланган ҳолда олиб борадилар. Онгли касб танлаш шахсий
талаблар даражасини, шу жумладан, ўз имкониятларини тушунишни акс эт-
тиради (санъат мактабини тугатмаган ёки бу соҳада индивидуал тайёргар-
лик кўрмаган ўқувчининг рассомлик академиясига кириши қийин бўлади) ва
унинг қобилиятларини баҳолашга имкон беради. Бундан ташқари, субъект-
нинг ўзи, кўпинча, касбга нисбатан тушунмайдиган талаблар даражаси таъ-
сирида бўлади. Битирувчилар, одатда, ўзлари учун юқори стандартларга эга
касбларни танлашга ҳаракат қиладилар. Бу ёмон эмас, сабаби, бу уларнинг
ўсишига ҳамда қийинчиликлар ва тўсиқларни енгишга ёрдам беради. Бундай
ўқувчилар ҳеч нарсага эришишга ҳаракат қилмайдилар, оддийроқ ва касб му-
аммоларини енгишга интиладилар.
Ўрта мактаб ўқувчиси ўзининг ҳаётий йўриқномаларини танлар экан, унинг
танловига кўплаб омиллар - оила, жамият, дўстлар, қизиқишлар, ҳатто ўзи
яшаётган ҳудуд таъсир қилган деб ўйламасдан ўз танловига ишонч ҳосил қи-
лиши керак. Мактабни битиргандан сўнг унинг шахсий хусусиятларини ку-
чайтириш лозим.
Ўқувчиларга келажак ва касблар тўғрисида кўплаб маълумотлар бериш
муҳимдир: касбий ва ҳаётий ютуқлар, уларнинг меҳнатга фидойилик ва ҳа-
ётий мақсадларини амалга оширишда мустақил ҳоҳиш. Ҳар қандай ўқувчи-
ларга ижтимоий-педагогик ёрдам беришда нафақат ҳаётий мақсадлар ва ре-
жаларни белгилаш билан боғлиқ тегишли омилларни, балки шахснинг ҳиссий
хусусиятларини ҳам ҳисобга олиш керак.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
92
Ҳозирги кунда кўплаб тадқиқотчилар умумий ўрта мактаб ўқувчиларининг
касбий танлови муаммоси билан шуғулланмоқдалар ва шунга қарамай, етар-
лича муаммолар ўз ечимини топмаган. Бунинг яққол сабаби юқори синф ўқув-
чиларининг бўлажак касб танлашида йўл қўйган хатолари ҳисобланади, бу-
лар:
1. Касб танлашдаги хатолик сабаб касблар оламида ўз ўрнини топа олмас-
лик. Ҳаёт ўзгараётганини, инсон ривожланиб, камол топаётганини, шунга мос
равишда ҳаётда касбга бўлган қарашлар ҳам ўзгариб бораётганини, бунинг
натижасида мартаба зинапоясини юксалтириш, ўз-ўзини тарбиялаш зарура-
ти туғилишини англаш зарур.
2. Касбий обрўга нисбатан нотўғри қарашлар. Бу баъзи инсонлар томони-
дан айрим касбларни “уятли” деб ҳисобланганда пайдо бўлади. Ишчи касб
эгасида шундай дақиқалар пайдо бўладики, ҳатто яхши маошга эга бўлса ҳам
чилангар ёки кончи бўлиб ишлаётганидан уялади. Ҳар қандай касб жамият
учун муҳим эканлигини тушуниш аҳамиятлидир.
3. Тўғридан-тўғри ёки билвосита таъсир остида касб танлаш. Кўпинча, ўғил
болалар ўз ўртоқлари ёки жамоа фикри таъсири остида касб танлаш ҳолат-
лари кузатилади.
4. Шахс, яъни у ёки бу машҳур шахсга нисбатан. Мисол учун, ўсмирнинг
бирор обрўли, машҳур таниши - илм-фан билан шуғулланадиган ажойиб ин-
сонга нисбатан танлов. Ўсмир барча олимларни ажойиб инсонлар деб ўйлай
бошлаши натижасида турли инсонларга нисбатан тақлиднинг амалга ошири-
лиши. Ҳар бир касб ҳамиша ўз сафига энг зўр одамларни тўплайвермайди,
ҳар бир касбда ажойиб (ақлли, одобли) инсонлар бор.
5. Касбнинг ташқи ёки қандайдир индивидуал иштиёқи натижаси.
Масалан, ўқитувчилик касбида ўқувчини ўқувчилар билан ўқитиш ва му-
лоқот қилиш истаги ўқувчида ўқитувчилик касбига бўлган иштиёқ пайдо бў-
лиши ўқитувчи касбини эгаллаш лозим дегани эмас, ҳар қандай касбда бўла-
диган меҳнат, яъни ўқитувчининг дарсга тайёргарлик кўриши, ёзиш ва топши-
риш билан боғлиқ кўплаб мунтазам ишларини ҳисобга олишини билмаслиги
ҳам бу йўналишдаги камчилик ҳисобланади.
6. Моддий ишлаб чиқариш соҳасидаги меҳнат характери ҳақида нотўғри
фикрларнинг шаклланиши. Авваллари кўплаб касблар максимал қўл меҳнати-
ни талаб қилган ва ноқулай шароитлар (ифлосланиш, шовқин, шикастланиш
хавфи ва бошқалар) билан боғлиқ ҳолат юзага келган. Ҳозирги кунда кўплаб
замонавий ишлаб чиқариш объектлари автоматлаштирилган, аввалгидан
анча қулай шароитлар яратилган.
8. Шахсий фазилатларни (майллик, қобилият, тайёрлик) тушунишга одат-
ланмаслик. Ўз фазилатларини, қобилиятини, билимини ҳисобга олмасдан
касб танлаш ўз ишидан норозиликка олиб келиши мумкин.
9. Ўз жисмоний имкониятларини билмаслик касб танлашдаги сезиларли
камчиликларни вужудга келтиради. Ўз жисмоний имкониятларини ҳисобга
олиш, касб танлашда физиологик хусусиятлар соғлиқ учун контрендикаци-
ялар мавжуд ва бу эътибордан четда қолса, бу нафақат асаб бузилишларига,
балки ишдаги бахтсиз ҳодисаларга ҳам олиб келиши мумкин, бу нафақат ўзи
учун, балки бошқалар учун ҳам жуда жиддий оқибатларга сабаб бўлади.10.
Касб танлаш муаммосини ҳал қилишда асосий ҳаракатлар, операциялар ва
STARS International University
93
уларни амалга ошириш тартибини билмаслик. Нафақат мутахассисларнинг
индивидуал маслаҳатлари, балки касбий йўналиш бўйича тизимли ишлашла-
ри лозим. Шахс томонидан тўғри касбий ҳаётни танлашда малакали ёрдам
бера оладиган мутахассисларни излашда фаол бўлиш муҳим.
11. Касбий маслаҳатчиларни қидиришда одамлар, кўпинча (мактаб ўқувчи-
лари ва уларнинг ота-оналари), анча юқори тўловлар олинадиган тижорий
психологик марказларга мурожаат қилишади. Мутахассислар ҳатто пул учун
ҳам хато қилишлари ва нотўғри маслаҳат беришлари мумкин. Касб танлашни
аниқлашга ёрдам берадиган малакали шахсни топиш муҳимлиги ҳам ҳал ки-
лувчи аҳамиятга эга.
12. Профессионал психологларга ҳаддан ташқари ишонч. Шундай бўлади-
ки, профессионал маслаҳатчилар баъзи меъёрлар ва талабларга таяниб, ҳар
доим ҳам ўқувчининг индивидуаллигини ҳисобга олмайди ва шу билан унда-
ги профессионал ўзини ўзи белгилашни нотўғри йўналтиради.
Онгли касб танлаш жараёни анча мураккаб ва узоқ давом этади. Шахс ри-
вожланишининг ҳар бир босқичида маълумотни идрок этиш ва англаш тур-
лича бўлади. Ҳар бир босқич инсоннинг ёш ривожланишининг ўзига хос ху-
сусиятлари билан боғлиқ.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. To‘lqinova Xolida, & Normurodova Maftuna. (2022). ENSURING THE CONTINUITY
OF EXTRACURRICULAR ACTIVITIES IN TECHNOLOGY. Conference Zone, 81–85.
Retrieved from http://conferencezone.org/index.php/cz/article/view/521
2. Bagbekova, L. (2019). Opportunities of massive open online courses. European
Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 7(12).
3. To‘lqinova Xolida, & Azizbekova Maftuna. (2022). THE ROLE OF CLUBS
IN CAREER GUIDANCE. Conference Zone, 33–35. Retrieved from http://
conferencezone.org/index.php/cz/article/view/504
4. Самикова Захро Джураевна, & Тулкинова Холида Тулкиновна (2019). Ве-
дение кружков по предмету «Технология» в средних образовательных учреж-
дениях. Вестник науки и образования, (24-3 (78)), 60-62.
5. Х. З. Исматуллаева, & Х. Т. Тулкинова (2021). РОЛЬ КРУЖКОВ В ТВОРЧЕ-
СКОМ РАЗВИТИИ ДЕТЕЙ. Academic research in educational sciences, 2 (5), 565-
571. doi: 10.24411/2181-1385-2021-00926
