120
УДК. 619:618.178. 084:632.22.26
HARMFUL EFFECTS OF GRAIN WASTE ON RABBITS
M.T.Isaev, O.U.Kuldoshev, Sh.A.Akmalov
Scientific Research Institute of Veterinary Samarkand, Uzbekistan
Аnnotation:
The article notes clinical pathological and anatomical changes in
the div of rabbits and laboratory animals, poisoning with seeds of poisonous
weeds,which are found among the remains of grain in our different grain regions.
Keywords:
Toxic, rabbit, poisonous, waste, pathomorphological, histological,
poisoning, seed, dystrophic-necrotic, alkaloid, glucose, essential oil, organic acids.
ҚУЁНЛАРГА БЕРИЛГАН ҒАЛЛА ЧИҚИНДИСИНИНГ ЗАРАРЛИ
ТАЪСИРИ
М.Т.Исаев, О.У.Қўлдошев, Ш.А.Акмалов
Ветеринария илмий тадқиқот институти, Самарқанд, Ўзбекистон
Аннотация:
Ушбу мақолада ғалла етиштирувчи турли худудларимизда
ғалла чиқиндилари орасида учрайдиган заҳарли бегона ўтларнинг уруғлари билан
заҳарланган
лаборатория
ҳайвонлари
қуёнлар
организмида
клиник,
патологоанатомик ўзгаришлар қайд этилган.
Калит сўзлар:
Токсик, қуён, заҳарли, чиқинди, патоморфологик,
гистологик, заҳарланиш, уруғ, дистрофик-некротик, алкалоид, глюкоза, эфир
ёғи, органик кислоталар.
ВРЕДНОЕ ВОЗДЕЙСТВИЕ ЗЕРНООТХОДОВ НА КРОЛИКОВ
М.Т. Исаев, О.Ю. Кулдошев, Ш.А. Акмалов
Научно-исследовательский институт ветеринарии Самарканд, Узбекистан
Аннотация:
В
статье отмечены, клинико-патологические и
анатомические изменения в организме кроликов и лабораторных животных,
отравленных семенам ядовитых сорняков, которые обнаруживаются среди
остатков зерна в разных зерновых регионах Узбекистана.
Ключевые
слова:
Токсический,
кролик,
ядовитый,
отход,
патоморфологический, гистологический, отравление, посевной, дистрофически-
некротический, алкалоид, глюкоза, эфирное масло, органические кислоты.
Хаётимиз давомида табиатда фойдали ўсимликлар билан бирга, инсон ва
бошқа жонзотларнинг организмига заҳарли таъсир этувчи ўсимликлар учраши
ҳаммамизга маълум. Токсик таъсири бу заҳарли ўсимликларнинг уруғлари,
поялари барглари ёки ўзидан чиқарган шираларида заҳарли химик
бирикмаларнин учрашига боғлиқ. Бу бирикмалар алкалоид, глюкоза, эфир ёғи,
органик кислоталар ва уларнинг ангридлари, лактон бўёқли моддалар (госсипол,
гиперизми) ва бошқалар ҳолида бўлади.
121
Ўзбекистон шароитида учровчи заҳарли ўсимликларнинг айрим
турларининг алоҳида одамлар, ҳайвонлар ва паррандалар организмига заҳарли
таъсирини бир неча олимлар томонидан (Ф.И. Ибодуллаев, Н.Х. Шевченко,
М. Норбоев, Г.С. Нормуродов ва бошқалар) ўрганилган.
Шунга қарамасдан ғалла чиқиндилари таркибида учрайдиган ёввойи,
заҳарли ўсимликларнинг ҳайвон организмига комплект таъсири тўлиқ
ўрганилмаган.
Ҳосилни йиғиб ғаллани тозалаш жараёнида 4-16 фоизгача чиқинди
ажралади. Бундай чиқинди таркибида 30-50 фоиз ҳар хил бегона, заҳарли
ўсимликларнинг уруғи, вегитатив қисми бўлса қолган 50-70 фоизи майдаланган
ва пуч донларидир. Аслида бундай чиқиндиларни ёндириш ёки бошқа йўллар
билан йуқотиш зарур. Аммо бундай чиқиндилар кўпинча ҳайвонот учун
тайёрланадиган омухта емга қўшилиб юборилади ёки айрим фермерлар, озуқа
етишмаслиги сабабли тўғридан тўғри ҳайвонларни озиклантиради. Натижада
ҳайвонларда, катта иқтисодий зарар кўрилади. Яъни заҳарланиш орқали ҳайвон
ва паррандалар нобуд бўлади, маҳсулотлари (гушт, тухум, сут, жун) камаяди.
Подани тиклаш қобилияти (бола ташлаш, қисир қолиш) йўқолади. Ҳайвон
организмининг ҳар хил заҳарли таъсиротларга ва юқумли касалликларга қарши
курашиш қобилияти пасаяди. Ҳайвоннинг меъёрда ўсиши ва ривожланиши
бузилади.
Соғиладиган ҳайвонларнинг бир нечта тур заҳарли ўсимликлар билан
заҳарланганда сутлар заҳарли хусусиятга эга бўлади, бу ёш ҳайвонларнинг ҳамда
одамларнинг заҳарланишига олиб келиши мумкин.
Шу сабабли биз мамлакатимизда экиладиган ғалла майдонларида
учрайдиган бегона, ёввоий, заҳарли ўсимликларнинг ғалла чиқиндиларининг
таркибида қанча учрашини ва ҳайвонларнинг организмига қандай таъсир
этишини ўрганишни ўз олдимизга мақсад қилиб қўйдик.
Республикамиз вилоятларидаги айрим ғалла экиладиган майдонларида
учрайдиган бегона, ёввоий ва заҳарли ўсимликлар ўрганиб чиқилади. Дон
комбинатларида ғалла тозалашдан ажратилиб олинган ғалла чиқиндиларидан
намуналар олиниб, лабораторияда текширилди. Ғалла чиқиндиларининг зарарли
таъсирини ўрганиш мақсадида лаборатория ҳайвонлари қуёнларда тажриба
ўтказилди. Тажриба 25 та қуёнларда олиб борилди. Қуёнлар ҳар гурухда 5
бошдан 5 гуруҳга ажратилди биринчи гуруҳ назоратдаги қуён бўлиб, уларга
ғалла чиқиндиси берилмади. Иккинчи гуруҳ қуёнлар рациондаги тўйимли озуқа
миқдорига 10 фоиз ғалла чиқиндиси, учунчи гуруҳ қуёнларга 30 фоиз ғалла
чиқиндиси берилди, тўртинчи гуруҳ қуёнларга 50 фоиз ғалла чиқиндиси берилди
ва бешинчи гуруҳ қуёнларга 100 фоиз чиқинди берилди.
Тажриба ва назоратдаги қуёнлар ҳар куни клиник текшириш ўтказилди ва
ҳар 30 кунда қон олиниб гемотологик текширилди. Тажрибанинг давомийлиги 6
ойни ташкил этди. Натижада 5 гуруҳдан 5 бош қуён, 4 гуруҳдан 4 бош қуён ўлди.
Уларнинг танаси ёрилиб патоморфологик текширилганда ошқозон ичакларида
сурункали дескваматив катарал яллиғланишлар, жигар, ўпка ва буйракларида
дистрофик-некротик ўзгаришлар ва гавданинг кескин ориқлаши аниқланди.
Шунингдек баъзи қуёнлар организмида шиллиқ пардаларнинг сарғайиши,
122
кўкрак, айримларида қорин бўшлиқларида сариқ суюқликнинг тўпланиши
кузатилди. Бундан ташқари кўпчилик тажриба гурух қуёнларнинг жигарида
дистрофик, некротик жараёнларнинг кучли ривожланганлигини кузатилди.
Иккинчи ва учунчи гурухда 3 бошдан қуёнлар тажриба якунига сўйилиб.
Патологоанатомик ва гистологик текширилди.
Биринчи (назорат) гуруҳдаги қуёнларда ўлим кузатилмади уларнинг клиник
гемотологик ўзгаришлари физиологик меъёр ҳолатда эканлиги аниқланди.
Тажрибадаги 3-4-5 гурух қуёнлар организмида кузатилган патоморфологик
ўзгаришлар турли хил заҳарланишларга хос эканлиги кузатилди. Мажбурий суйилган
қуёнларда патоморфологик ўзгаришлар ўлганларига нисбатан сустроқ аммо
жигарларнинг
шишганлиги,
сарғайганлиги,
якка-якка
қон
қуйилишлар
захарланишдан дарак беради.
Шундай қилиб, тажриба сўнгида ғалла чиқиндисининг 100 фоиз қўшиб
берилганда заҳарланиш белгилари 1,5-2 ойдан сўнг заҳарланиш аломатлари
кучайиб жуда мураккаб патологоанатомик ўзгаришларнинг келтириб чиқариши,
50 фоиз ғалла чиқиндиси едирилганда 3 ойдан сўнг заҳарланиш белгилари
намоён бўлиб уларда хам мураккаб патологоанатомик ўзгаришлар аниқланди. 30
фоиз ғалла чиқиндиси омухта емга қўшиб берилганда 4 ойдан сўнг заҳарланиш
белгилари намоён бўлиши аниқланди. Аммо озуқа рационига 10 фоиз ғалла
чиқиндиси қўшиб берилганда қуёнларда тажриба давомида заҳарланиш
белгилари кузатилмади.
Хулоса қилиб айтганда Республикамиз ғалла майдонларида бегона ўтлар
уруғи қўшилган ғалла чиқиндиларини ҳайвонлар кундалик озуқа рациони
таркибида 50-30 фоиз чиқинди қўшилган емни еганда захарланиш белгилари
кузатилиши аниқланди. Заҳарланишнинг асосий диагностик белгилари: клиник
жихатдан ориқланиши, нафас олишнинг ўзгариши, холсизланиши, иштаҳа
йўқолиши, патологик жихатдан жигар, ўпка ва буйракларда дистрофик-некротик
ўзгаришлар. Ошқозон – ичакларда сурункали дескваматив катарни келтириб
чиқаради бу эса организмнинг ўсиши ва ривожланишига катта таъсир кўрсатади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Триходесмотоксикоз с/х животных и птиц. Н.Х. Шевченко,
Ф.И. Ибодуллаев Тошкент Фан 1974 ст. 147.
2.
Сорные растения Узбекистана и Мери борьбы с ними. А.Я.Бутков,
Р.Д.Мельникова Ташкент 1967 ст. 55.
3.
Ёввоий ўтлар ва улардан заҳарланишини олдини олиш. Б.Х.Вафоқулов,
С.О.Орипов ва бошқ. Тошкент 1981 й.
4.
Гусигин И.А. Токсикология ядовитых растений. // Сельхозгиз, М. 1962 г.
5.
Ибодуллаев Ф.И. Қишлоқ хўжалик ҳайвонлар патологик анатомияси.
1999 й. Тошкент ФАН.
6.
Ибодуллаев Ф.И., Шевченко Н.Х. «Қишлоқ хўжалик ҳайвонларнинг ва
паррандаларнинг триходесмотоксикози» Икки қисмдан иборат илмий-оммабоп
филм сценарийси. Тошкент-1985 й.
7.
Нормуродов Х.Н., Сулаймонов Э.С Заҳарли ўсимликларнинг фойдаси ва
зарари. Тошкент.“ФАН” 1973 й.
