Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
307
Саъдуллаев
Ғайрат
Абдужаббор
ўғли,
Ўзбекистон
Республикаси
Ички
ишлар
вазирлиги
Академияси
Олий
таълимдан
кейинги
таълим
факультети
докторанти
ШАХСНИНГ
АХБОРОТ
ХАВФСИЗЛИГИНИ
ТАЪМИНЛАШГА
ДОИР
ЎЗБЕКИСТОН
РЕСПУБЛИКАСИ
ВА
ХАЛҚАРО
ҚОНУНЧИЛИК
ТАҲЛИЛИ
Саъдуллаев
Гайрат
Абдужаббор
угли,
Докторант
факультета
послевузовского
образования
Академии
Министерства
внутренних
дел
Республики
Узбекистан
АНАЛИЗ
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
РЕСПУБЛИКИ
УЗБЕКИСТАН
И
МЕЖДУНАРОДНОГО
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
В
ОБЛАСТИ
ОБЕСПЕЧЕНИЯ
ИНФОРМАЦИОННОЙ
БЕЗОПАСНОСТИ
ЛИЧНОСТИ
Sadullaev Gayrat
doctoral student of the Faculty of Postgraduate Education of the Academy
Ministry of Internal Affairs of the Republic of Uzbekistan
ANALYSIS OF THE LEGISLATION OF THE REPUBLIC OF
UZBEKISTAN AND INTERNATIONAL LEGISLATION IN THE FIELD
OF PERSONAL INFORMATION SECURITY
Аннотация
Мақолада
шахснинг
ахборот
хавфсизлигини
кафолатлашга
доир
Ўзбекистон
Республикасининг қонунчилик ҳужжатлари
ва
халқаро
қонунчилик
таҳлил
этилган,
шунингдек,
етакчи
олимларнинг
ахборот
хавфсизлигига
доир
илмий
қарашлари
ўрганилиб,
муаллифлик
фикрлари
билдирилган.
Таҳлиллар
натижасида,
миллий
қонунчиликдаги
шахснинг
ахборот
хавфсизлигини
таъминлашга
доир
бир
қатор
таклиф
ва
тавсиялар
ишлаб
чиқилган.
Калит
сўзлар:
интернет
тармоғи,
ахборот
-
коммуникация
технологиялари, ахборот хавфсизлиги, шахсга доир маълумотлар, инсон ҳуқуқлари.
Аннотация.
В
статье
проанализировано
законодательство
Республики
Узбекистан
и
международное
законодательство
по
обеспечению
информационной
безопасности
личности,
а
также
изучены
научные
взгляды
ведущих
ученых
в
области
информационной
безопасности
и
высказаны
авторские
мнения.
В
результате
проведенного
анализа
был
разработан
ряд
предложений
и
рекомендаций
по
обеспечению
информационной
безопасности
личности
в
национальном
законодательстве.
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
308
Ключевые слова:
сеть Интернет, информационно
-
коммуникационные
технологии, информационная безопасность, информация о личности, права
человека.
Abstract:
The article analyzes the legislation of the Republic of Uzbekistan
and international legislation on ensuring personal information security, as well as
the scientific views of leading scientists in the field of information security and the
author
’
s opinions are expressed. As a result of the analysis, a number of proposals
and recommendations were developed to ensure personal information security in
national legislation.
Keywords:
Internet, information and communication technologies,
information security, personal information, human rights.
Бугунги
кунга
келиб,
Интернет
тармоғи
дунёдаги
воқеа
ва
ҳодисалар
ҳақида
асосий
маълумотлар
манбаи
ҳисобланиб,
ўз
навбатида,
ахборот
алмашинуви,
ахборот
-
коммуникация
технологияларини
кенг
жорий
этиш,
аҳолининг
турли
ахборот
ресурсларидан
фойдаланиш
имкониятини
таъминлашга
хизмат
қилиб
келмоқда.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ш.
Мирзиёев
ҳақли
равишда:
“Илғор
технологияларни
фаол
жорий
этиш
ва
глобал
ахборот
-
коммуникация
маконини
ривожлантириш
барча
жараёнларни
жадал
ва
тез
ўзгартирмоқда,
қитъалар,
ҳудудлар,
давлатлар
ва
бизнес
даражасидаги
ҳамкорликнинг
янги
шаклларини
ривожлантиришга
хизмат
қилмоқда”,
–
деб
таъкидлаган.
Шубҳасиз,
жамият
ривожланишида
интернет
тармоғининг
ўрни
жуда
юқори,
бунинг
натижасида
2011
йил
3
июнда
БМТ
Интернет
тармоғига
кириш
ҳуқуқини
инсон
ҳуқуқларидан
бири
,
деб
тан
олди.
2011
йилнинг
июнь
ойидан
буён
муайян
ҳудудларни
жаҳон
тармоғидан
узиб
қўйиш
инсон
ҳуқуқларининг
бузилиши
ҳисобланади.
БМТ
Инсон
ҳуқуқлари
умумжаҳон
декларацияси
ва
Фуқаролик
ва
сиёсий
ҳуқуқлар
тўғрисидаги
халқаро
пакт
нинг
19-
моддаси
,
яъни
ҳар
бир
инсоннинг
фикр,
сўз
ва
эътиқод
эркинлиги
ҳуқуқи,
ҳар
қандай
маълумотни
излаш,
олиш
ва
тарқатиш
ҳуқуқи
билан
ўз
позициясини
оқлайди.
Таъкидлаш
жоизки,
Интернет
тармоғидаги
маданият
офлайн
муҳитдан
шаклланган
бўлиб,
ўз
навбатида,
тармоқ
фойдаланувчилари
нафақат
ахборот
олиш
ҳуқуқини,
балки
шахсий,
сиёсий,
иқтисодий,
ижтимоий
ва
маданий
ҳуқуқларни
ҳам
амалга
оширадилар.
Шундай
экан,
инсон
ҳуқуқлари
офлайн
муҳитда
ҳам,
онлайн
муҳитда
ҳам
ҳимоя
қилиниши
лозим.
Интернет
тармоғида
шахснинг
конституциявий
ҳуқуқларини
амалга
ошириш
масаласини
ўрганар
эканмиз,
ҳар
кимнинг
интернет
тармоғига
кириш
ҳуқуқи
масаласига
тўхталиб
ўтмаслик
мумкин
эмас.
Чет
эл
эксперт
-
таҳлил
марказлари
томонидан
олиб
борилган
тадқиқотлар
натижаларига
кўра,
инсон
ахборот
ҳуқуқларини
интернет
тармоғи
фойдаланувчиси
ҳуқуқлари
сифатида
талқин
қилиш
зарурлиги
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
309
ҳақида
фикр
юритилади.
Бу,
биринчи
навбатда,
Интернет
тармоғи
халқаро
ҳуқуқ
меъёрлари
етарли
даражада
тартибга
солинмаганлиги,
ҳуқуқий
муносабатлар
субъектлари
(фойдаланувчилар)
сони
йил
сайин
ортиб
бораётгани
ва
уларнинг
ҳуқуқлари
масаласи
тобора
кескинлашиб
бораётганлиги
билан
боғлиқ.
2022
йил
бошида
дунёда
Интернет
тармоғидан
фойдаланувчилар
сони
4,95
миллиардга
етди
ва
ҳозирда
Интернетнинг
кириб
бориши
бутун
дунё
аҳолисининг
62,5
фоизини
ташкил
қилади.
Маълумотлар
шуни
кўрсатадики,
сўнгги
бир
йил
ичида
интернетдан
фойдаланувчилар
сони
192
миллионга
ошган.
Юқорида
кўрсатилган
статистик
маълумотларга
кўра,
Интернет
тармоғи
фойдаланувчилари
(муносабат
субъектлари)
моддий
дунё
меъёрлари
билан
мустаҳкамланган
ўз
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
амалга
ошириш
орқали
ижтимоий
муносабатларда
иштирок
этадиган
муҳит
(виртуал
дунё)га
айланди.
O.В.
Танимов,
ва
В.
Кудашкин
таъкидлаганларидек,
Интернет
тармоғи
турли
хил
ижтимоий
муносабатлар
(фуқаролик
-
ҳуқуқий,
ахлоқий
ва
бошқалар)
пайдо
бўладиган,
ўзгарадиган
ва
тўхтатиладиган
виртуал
ахборот
муҳитини
яратади.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясида
нафақат
моддий
дунё,
балки
онлайн
муҳитда
шахснинг
ҳуқуқларини
кафолатловчи
қуйидаги
нормалар
келтирилган:
эркинлик
ва
шахсий
дахлсизлик
ҳуқуқи
(25-
модда),
инсоннинг
шаъни
ва
қадр
-
қимматига
тажовузлардан
ҳимоя
қилиш
ҳуқуқи,
унинг
шахсий
ҳаётига
аралашиш,
ёзишмалар
ва
телефон
сўзлашувларининг
сири
(27-
модда),
фикр,
сўз
ва
эътиқод
эркинлиги
ҳуқуқи,
ҳар
қандай
маълумотни
излаш,
олиш
ва
тарқатиш
ҳуқуқи
(29-
модда)
виждон
эркинлиги
ҳуқуқи
(31-
модда).
Юқоридагилардан
ташқари,
Интернет
тармоғида
ижтимоий,
сиёсий,
иқтисодий
ва
маданий
ҳуқуқлар
ҳам
фаол
амалга
оширилмоқда.
2012
йилда
БМТнинг
Инсон
ҳуқуқлари
бўйича
Кенгаши
барча
инсон
ҳуқуқларини:
фуқаролик,
сиёсий,
иқтисодий,
ижтимоий
ва
маданий
ҳуқуқларни,
шу
жумладан,
Интернетда
ривожланиш
ҳуқуқини
рағбатлантириш
ва
ҳимоя
қилиш
резолюциясини
қабул
қилди.
Ушбу
қарорнинг
қабул
қилиниши
нафақат
Инсон
ҳуқуқлари
умумжаҳон
декларацияси,
балки
Инсон
ҳуқуқлари
тўғрисидаги
тегишли
халқаро
шартномалар,
жумладан,
фуқаролик
ва
сиёсий
ҳуқуқлар
тўғрисидаги
халқаро
битим
ва
иқтисодий,
ижтимоий
ва
маданий
ҳуқуқлар
тўғрисидаги
халқаро
пакт
ва
бошқалар
ҳам
офлайн,
ҳам
онлайн
муҳитда
кенгайишига
сабаб бўлди.
Резолюцияда
Интернет
тармоғига
кириш
ҳуқуқи
эътироф
этилган
бўлса
-
да,
унинг
салбий
томонлари
кўрсатилмаган.
Интернет
тармоғи
эса
экстремизм,
терроризм
ва
сепаратизмнинг
турли
ғояларини
тарқатиш
учун
глобал
ва
стратегик
муҳит
ҳисобланади.
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
310
БМТнинг
Инсон
ҳуқуқлари
бўйича
Кенгаши
қарорларида
кўрсатилган
Интернет
тармоғига
кириш
ҳуқуқини
амалга
ошириш
Ўзбекистон
Республикасида
конституциявий
даражада
кафолатланган.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
29-
моддасида
“Ҳар
ким
фикрлаш,
сўз
ва
эътиқод
эркинлиги
ҳуқуқига
эга.
Ҳар
ким
ўзи
истаган
ахборотни
излаш,
олиш
ва
уни
тарқатиш
ҳуқуқига
эга,
амалдаги
конституциявий
тузумга
қарши
қаратилган
ахборот
ва
қонун
билан
белгиланган
бошқа
чеклашлар
бундан
мустаснодир”,
–
деб
белгиланган.
Қонунда
ҳар
ким
ўз
конституциявий
ҳуқуқларини
офлайн
муҳитда
амалга
ошириш
ҳуқуқига
эга
эканлиги
аниқланди,
бу
ерда
улар
ҳар
қандай
маълумотни
эркин
ифода
этиш,
қидириш,
олиш
ва
тарқатиш,
турли
йиғилишлар,
уюшмалар,
гуруҳларга
бирлашиш
ҳуқуқига
эга
ва
шу
билан
бу
ҳуқуқ
онлайн
муҳитда
ҳам
амал
қилади,
чунки
давлат
онлайн
маконда
ўз
ҳуқуқини
ҳар
томонлама
қўллаб
-
қувватлайди
ва
ҳимоя
қилади.
Шундай
қилиб,
мамлакатлар
томонидан
Интернет
тармоғига
кириш
ҳуқуқини
эътироф
этиш
нафақат
оммавий
ҳуқуқ
нормаларини,
балки
ахборот
-
коммуникация
соҳасини
ҳам
ривожлантиришда
фундаментал
ва
асосий
омил
бўлиб
қолмоқда.
Ушбу
ижтимоий
муносабатлар
миллий
жиноят
ҳуқуқи
меъёрлари
билан
тартибга
солинадими,
деган
табиий
савол
туғилади.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг
V
боби
(оилага,
ёшларга
ва
ахлоққа
қарши
жиноятлар)
ва
VII
боб
(фуқароларнинг
конституциявий
ҳуқуқ
ва
эркинликларига
қарши
жиноятлар)ларида
фуқароларнинг
конституциявий
ҳуқуқларини
бевосита
ҳимоя
қилувчи
бир
қатор
нормалар
мавжуд
–
фарзандликка
олиш
сирини
ошкор
қилиш
(125-
модда),
фуқароларнинг
тенг
ҳуқуқлилигини
бузиш
(141-
модда),
шахсий
ҳаёт
дахлсизлигини
бузиш
(141
1
-
модда),
шахсга
доир
маълумотлар
тўғрисидаги
қонунчиликни
бузиш
(141
2
-
модда),
хат
-
ёзишмалар,
телефонда
сўзлашув,
телеграф
хабарлари
ёки
бошқа
хабарларнинг
сир
сақланиши
тартибини
бузиш
(143-
модда),
жисмоний
ва
юридик
шахсларнинг
мурожаатлари
тўғрисидаги
қонунчиликни
бузиш
(144-
модда)
ва
бошқалар
мавжуд.
Ўз
навбатида,
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодекси
ахборот
технологиялари
ва
тармоқлари
орқали
амалга
оширилиши
мумкин
бўлган
конституциявий
ҳуқуқ
ва
эркинликларга
қарши
айрим
жиноятлар
учун
ҳам
жавобгарликни
назарда
тутади.
Ахборот
-
коммуникация
тармоқларида
шахснинг
конституциявий
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
ҳимоя
қилиш
соҳасидаги
халқаро
ҳужжатларни
таҳлил
қилиш
асосида
Интернет
тармоғига
кириш
ҳуқуқини
таъминлашга
алоҳида
эътибор
қаратилаётганини
таъкидлаш
мумкин.
Ўзбекистон
Республикасининг
“Ахборот
эркинлиги
принциплари
ва
кафолатлари
тўғрисида”ги
Қонунининг
асосий
вазифаларидан
бири
ахборот
эркинлиги
принциплари
ва
кафолатларига
риоя
этилишини,
ҳар
кимнинг
ахборотни
эркин
ва
монеликсиз
излаш,
олиш,
текшириш,
тарқатиш,
фойдаланиш
ва
сақлаш
ҳуқуқларининг
рўёбга
чиқарилишини,
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
311
шунингдек,
ахборотнинг
муҳофаза
қилинишини
ҳамда
шахс,
жамият
ва
давлатнинг
ахборот
борасидаги
хавфсизлигини
таъминлаш
ҳисобланади.
Ушбу
Қонуннинг
13-
моддаси
шахснинг
ахборот
борасидаги
хавфсизлигини
очиқлайди.
Давлат
шахснинг
ахборот
борасидаги
хавфсизлигини
унинг
ахборотдан
эркин
фойдаланиши
учун
зарур
шароитлар
ва
кафолатлар
яратиш,
шахсий
ҳаётига
тааллуқли
сирларини
сақлаш,
ахборот
воситасида
қонунга
хилоф
равишда
руҳий
таъсир
кўрсатилишидан
ҳимоя
қилиш
йўли
билан
таъминлайди
ва
фуқаролар
тўғрисида
ахборот
олувчи,
бундай
ахборотга
эгалик
қилувчи
ҳамда
ундан
фойдаланувчи
юридик
ва
жисмоний
шахслар
бу
ахборотдан
фойдаланиш
тартибини
бузганлик
учун
қонунда
назарда
тутилган
тарзда
жавобгар
бўладилар.
Бундан
ташқари,
Ўзбекистон
Республикасининг
“Ахборотлаштириш
тўғрисида”ги,
“Электрон
тижорат
тўғрисида”ги,
“Болаларни
уларнинг
соғлиғига
зарар
етказувчи
ахборотдан
ҳимоя
қилиш
тўғрисида”ги,
“Шахсга
доир
маълумотлар
тўғрисида”ги
Қонунлари
ва
бошқа
шахсга
доир
маълумотлар
билан боғлиқ
муносабатларни
тартибга
солади.
Минтақавий
даражада
ахборот
тизимларида
жисмоний
шахсларнинг
шахсий
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилишни
назарда
тутувчи
бир
нечта
ҳужжатлар
мавжуд.
Мисол
учун,
1981
йилда
қабул
қилинган
“Шахсга
доир
маълумотларни
автоматлаштирилган
тарзда
қайта
ишлашда
жисмоний
шахсларни
ҳимоя
қилиш
тўғрисида”ги
Европа
конвенцияси
автоматлаштирилган
маълумотлар
базаларида
сақланадиган
шахсий
маълумотларни
ҳимоя
қилиш
учун
уларнинг
тасодифий
ёки
рухсатсиз
йўқ
қилиниши
ёки
йўқотилишининг
олдини
олиш,
шунингдек,
рухсатсиз
киришнинг
олдини
олиш,
уларни
ўзгартириш
ёки
бундай
маълумотларни
тарқатишга
қаратилган
тегишли
хавфсизлик
чоралари
кўрилаётганлигини
билдиради.
Бизнинг
фикримизча,
Европа
конвенцияси
шахсга
доир
маълумотларни
автоматлаштирилган
тарзда
қайта
ишлашда
жисмоний
шахсларни
ҳимоя
қилишни
назарда
тутиши билан
бирга,
унда
мазкур
ҳужжатни қабул
қилишнинг
чекланганлигини
ҳисобга
олган
ҳолда
ўрганиш
ва
такомиллаштиришни
талаб
қилувчи
айрим
камчиликлар
мавжуд:
Биринчидан
,
ушбу
конвенциянинг
мақсади
ҳар
бир
томон
ҳудудида
ҳар
бир
шахснинг
фуқаролиги
ёки
яшаш
жойидан
қатъи
назар,
унинг
шахсий
маълумотларини
автоматик
қайта
ишлаш
билан
боғлиқ
ҳолда
шахснинг
дахлсизлигига
бўлган
ҳуқуқи
ва
эркинликларига
нисбатан
ҳурматни
таъминлашдан
иборат.
Бироқ
конвенцияда
унинг
қоидаларини
тўлиқ
амалга
оширишга
имкон
бермайдиган
бир
қатор
истиснолар
мавжуд.
Хусусан,
12-
моддада
иштирокчи
-
давлат
фақатгина
шахснинг
дахлсизлигини
ҳимоя
қилиш
нуқтаи
назаридан
келиб
чиққан
ҳолда
бошқа
иштирокчи
-
давлат
ҳудудига
кирувчи
шахсий
маълумотларнинг
ахборот
оқимларини
тақиқламайди
ёки
махсус
назоратга
қўймайди.
Шунингдек,
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
312
Конвенциянинг
24-
моддасига
мувофиқ
имзоловчи
давлат
конвенцияга
амал
қиладиган
ҳудуд
ёки
ҳудудларни
кўрсатишга
ҳақли.
Мисол
учун,
конвенцияга
қўшилган
мамлакат
ўз
ҳудудида
мазкур
ҳужжат
нормаларига
риоя этилишини танлаб
чеклаш
ҳуқуқига
эга,
шу
билан
қонуннинг
ҳудудий
яхлитлиги
тамойилини
бузади.
Иккинчидан
,
конвенция
Европа
ҳамжамиятига
аъзо
бўлмаган
мамлакатларга
қўшилиш
учун
мураккаб
тартибни
назарда
тутади.
Шу
билан
бирга,
шахсий
маълумотларга
ноқонуний
кириш
конвенциянинг
иштирокчиси
бўлмаган
давлатда
амалга
оширилиши
мумкин.
Ўзбекистон
Республикасида
бошқа
мамлакатларда
бўлгани
каби
фуқаролар
ва
ташкилотларнинг
ахборот
тизимлари
ва
давлат
органларининг
маълумотлар
базаларида
фаолияти
тўғрисидаги
рақамли
маълумотлар
ҳажмининг
тартибсиз
тарзда ўсиши
кузатилмоқда,
улардан
фойдаланишни
назорат
қилиш
ва
ҳимоя
қилишнинг
самарали
механизмлари
мавжуд
бўлмаган
ҳолларда
ахборот
хавфсизлиги
ва
инсон
ҳуқуқлари
бузилишига
жиддий
таҳдид
солади.
Бундай
хатти
-
ҳаракатлар
содир
этилганлиги
учун
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг
141
1
-
моддаси
(шахсий
ҳаёти
дахлсизлигини
бузиш)
ва
278
2
-
моддаси
(компьютер
маълумотидан
ноқонуний
(рухсатсиз)
фойдаланиш)га
мувофиқ
жавобгарлик
юзага
келади.
Ушбу
ва
бошқа
юзага
келадиган
муаммоларни
ҳал
қилиш
мақсадида
давлат
томонидан
ҳуқуқий
чоралар
кўрилиши
лозим.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Шавкат
Мирзиёевнинг
2017
йил
12
октябрдаги
МДҲ
давлат
раҳбарлари
Кенгаши
мажлисидаги
нутқи
https://www.prezident.uz/.
2.
http://www.osce.org/.
3.
http://www.freerunet.ru/.
4.
Глобальные
Digital
тренды
2022:
отчет
Hootsuite
по
мировым
соцсетям
и
поведению
пользователей
https://marketing.by/analitika/
globalnye-digital-trendy-2022-otchet-hootsuite-po-mirovym-sotssetyam-i-
povedeniyu-
polzovateley/#:~:text=В%20начале%202022%20года%
20число,выше%2C%20чем%20предполагают%20эти%20цифры
5.
Танимов
О.В.,
Кудашкин
Я.В.
О
правовой
природе
и
возможности
правового
регулирования
в
сети
Интернет.
–
М.
«Дрофа»,
2013.
–
C. 40.
6.
https://lex.uz/docs/20596.
7.
https://lex.uz/docs/111453?otherlang=1.
8.
Европейская
конвенция
о
защите
физических
лиц
при
автоматизированной
обработке
персональных
данных
от
28
января
1981
года
(http://pd.rkn.gov.ru).
