89
2. Oliy ta’lim muassasalari rahbar va pedagog kadrlarining uzluksiz malakasini
oshirish jarayonlarini tashkil etish tartibi t
o‘g‘
risida.
O‘
zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 797-son Qarori. 2019 yil 23 sentabr.
3. Мирсолиева М. «Олий таълим муассасалари раҳбар ва педагог
кадрларининг касбий компетентлигини ривожлантириш механизмларини
такомиллаштириш / педагогика фанлари доктори (DSc) илмий даражасини олиш
учун ёзилган докторлик диссертатсия.
-
Тошкент,2016. –
210
б.
4. Редко Л.Л. Управление качеством непрерывного уровневого образования
в регионалном учебно
-
научно
-
педагогическом комплексе. –
М.: Илекса, 2001. –
320
с.
PEDAGOGIK MULOQOT ASOSIDA TALABALARNI MUOMALA MADANIYATINI
SHAKLLANTIRISH ASOSLARI
Karimova N.X.,
O‘
zDJTU
o‘
qituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada b
o‘
lajak
o‘qituvchilarning ya’ni talabalarni
pedagogik muloqoti asosida muomala madaniyatini shakllantirish masalalari yoritilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
pedagogik muloqot, muomala madaniyati, ta’lim
-tarbiya, pedagogik
talab, pedagogik faoliyat
Pedagogik muloqotda
o‘
qituvchining eng yaxshi fazilatlari va xatti- harakatlari
o‘
quvchining ideali sifatida namoyon b
o‘
ladi.
O‘
quvchining
o‘
qituvchi shaxsi haqidagi
qarashlari, uning xatgi-harakati, pedagogik mahorati
uning ma’naviy madaniyatiga mos
kelmasa, yaxlit pedagogik jarayonni mukammal tashkil etish ham ijobiy natijalar Hozirgi
kunda Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy
-
axloqiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida namoyon
b
o‘
lishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning amalga oshirilishida, har
bir fuqaroning bilim olishida, ijodiy qobiliyatini shakllantirishda, intellektual jihatdan
rivojlantirishda
o‘
qituvchining muloqot madaniyati va muomalasi muhim ahamiyatga
ega. Ta’kidlash joizki, o‘
qituvchi kasbiga nisbatan talab va javobgarlik ham kuchaydi,
ularning jamiyat oldidagi vazifalari yanada oshdi. Buyuk ma’naviyatimizni tiklash va
yanada yuksaltirish, milliy ta’lim
-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini
mustahkamlash, zamon talablari bilan uy
g‘
unlashtirish, uni jahon andozalari darajasiga
chiqarish,
o‘
quvchilarda mustaqil va erkin fikr yuritish k
o‘
nikmalarini hosil qilish kabi
buyuk vazifalarga javobgarlik
o‘
qituvchilar zimmasiga yuklatildi. Bu vazifalarning
bajarilishiga, ta’lim
-tarbiya sohasidagi islohotlarning asosiy amalga oshiruvchisi b
o‘
lgan
o‘
qituvchining
o‘
quvchilar bilan
o‘
zaro muomalaga kirishish madaniyati orqali erishiladi.
O‘quvchi ma’naviy muhi
tining shakllanishi
o‘
qituvchining yuksak axloq namunasi orqali
namoyon b
o‘
ladi. Bu
o‘
rinda
o‘
qituvchining shaxsiy va ijtimoiy harakati pedagogik
muloqot madaniyati zamirida shakllanib, takomillashadi. Pedagogik muloqotda
o‘
qituvchining eng yaxshi fazilatlari va xatti- harakatlari
o‘
quvchining ideali sifatida
namoyon b
o‘
ladi.
O‘
quvchining
o‘
qituvchi shaxsi haqidagi qarashlari, uning xatgi-
harakati, pedagogik mahorati uning ma’naviy madaniyatiga mos kelmasa, yaxlit
pedagogik jarayonni mukammal tashkil etish ham ijobiy natijalar bermaydi.
O‘
qituvchi
sub’ekti bilan, o‘quvchi ob’ekti o‘
rtasidagi qattiq avtoritar intizom ham
o‘
zaro muloqot
madaniyatiga salbiy ta’sir etadi, natijada o‘
quvchining ichki hissiyoti hamda shaxsiy
fazilatlari rivojlanmaydi.Pedagogik muloqot madaniyati
o‘
qituvchi faoliyatini
muvaffaqiyatga y
o‘
naltiruvchi eng muhim vosita, bunda
o‘
qituvchining muhim fazilati,
90
uning muloqot madaniyatiga asoslangan muomalasidir. Muomala barcha falsafiy va
psixologik fanlarda
o‘ziga xos ta’rifga ega. Pedagogi
kaning kategoriyasi sifatida muomala
o‘
quvchilar qalbiga y
o‘
l topa olish, ularga yondashish uchun mehrini qozonish,
pedagogik nuqtai nazardan ta’lim
- tarbiya jarayonida
o‘
kuvchilar bilan
o‘
zaro aloqa
bo
g‘
lashga qaratilgan
o‘
qituvchining pedagogik qobiliyatidir.
O‘
qituvchi
o‘
quvchilar bilan muomalaga kirishish asosida:
1.
O‘
z ijodkorligini va pedagogik mahoratini namoyish qiladi.
2. Yosh avlodni milliy mafkuramiz va milliy madaniyatimiz ruhida tarbiyalaydi.
3. Sharqona udum va urf-odatlarimiz asosida barkamol shaxsni shakllantiradi.
4.
O‘zining ta’lim
-tarbiyaviy imkoniyatlarini namoyish etgan holda, har bir
o‘
quvchi
qalbiga y
o‘
l topadi. Muomala
o‘
qituvchi faoliyatining muhim tarkibiy qismi b
o‘
lib,
o‘
zida
ulkan pedagogik imkoniyatlarni mujassamlashtiradi. Pedagogik muomalada
o‘
qituvchi
quyidagi faoliyatga qatiy amal qilishi lozim: -
o‘
qituvchida tarbiyalash mahoratining
shakllanganligi. Uning tarbiyaviy jarayonga oid s
o‘z va ohangni tanlay bilishi va ta’sir
o‘
tkaza olishi; -
muomala ob’ekti bo‘
lmish
o‘
quvchi diqqatini jalb qiluvchi nutq, pauza,
harakat, imo-ishoralarni
o‘
z
o‘rnida ishlatishi, tarbiyaviy ta’sirni bilishi;
-
o‘
quvchining
ichki ruhiyatini, psixolog xususiyatlarini bilgan holda muomalaga jalb etishi, darsni
boshlashdan oldin
o‘quvchilarni ta’lim
va tarbiyaviy muloqotga tayyorlashi; -
o‘
quvchiga
o
g‘
zaki,
o‘zaro ta’sir ko‘
rsatishning tarbiyaviy usullarini bilishi.
O‘
qituvchining nutqi
ravon,
o‘quvchi ongiga ijobiy ta’sir qiladigan bo‘
lishi. Nihoyat,
o‘
qituvchining
o‘
quvchilar
bilan kundalik muomalasi shunga olib keladiki, u
o‘
quvchilarning xatti-harakatlaridagi
chuqur ma’no va haqiqiy sabablarni turli vaziyatlarda payqab oladi, buning uchun
namuna sifatida uning
o‘
zi tez-tez qayd qilgan dalillardan va
o‘
quvchilarning xulq-atvor
usullaridan foydalanadi.
O‘
qituvchining
o‘
quvchilar bilan muomalasi tarbiyani boshqarish vositasi sifatida
qaralib, birlashtiruvchi hamda
o‘
rnini t
o‘
ldiruvchi vazifasini bajaradi. Muomala
o‘
zaro
munosabatlar doirasida sodir b
o‘
ladi. Boshqarish vositasi b
o‘
lgan muomala pedagogik
faoliyatdan oldin sodir b
o‘
ladi. Pedagogik muloqot
o‘
qituvchining pedagogik faoliyatida
o‘
zaro axborot almashish jarayoni vazifasini bajaradi.
O‘
qituvchi
o‘
quvchilar bilan
muloqot jarayonida bevosita
o‘
z tarbiyalanuvchilari, umuman
o‘
quvchilar jamoasi
haqida, unda r
o‘
y berayotgan turli ichki hodisalar haqida
g‘
oyat xilma-xil axborotlarga
ega b
o‘
ladi va
o‘zining kelgusi ta’lim
-tarbiyaviy rejalarini hamda pedagogik faoliyatini
belgilaydi.
O‘
qituvchining
o‘
quvchilar bilan
o‘
zaro muloqot madaniyatiga erishishi
natijasida quyidagi holatlar paydo b
o‘
ladi: -pedagogik muloqot orqali
o‘
qituvchi
tarbiyalanuvchi ob’ekt bilan o‘
ziga xos muomala muhitini yaratadi. Bunday muhitda
o‘
qituvchi
o‘zining psixologik, mimik, pantomimik, notiqlik san’ati, ta’sir o‘
tkazish kabi
qobiliyatlar tizimini namoyish etadi; -
o‘
qituvchining shirinsuxanligi, ochiq chehrali
b
o‘
lishi, samimiy muomalasi muloqotda ijobiy natijalarga erishish kalitidir; -
o‘
quvchilar
jamoasi bilan muomalada
o‘qituvchining doimo psixologik bilimlarga tayanishi ta’l
im-
tarbiyaviy faoliyatda bir xil muvozanatni saqlaydi; -
o‘
qituvchi
o‘
quvchilar jamoasi bilan
o‘
zaro muloqotga kirishar ekan, yaxshi muomalasi bilan ular hissiyotida yashiringan eng
nozik qatlamlarni ham anglab olishga qodir b
o‘
ladi.
O‘
qituvchining
o‘
quvchilar bilan
muloqot madaniyati individual uslublarini shakllantirish metodikasi quyidagi
bosqichlarni
o‘
z ichiga oladi:
1.
O‘
quvchilar bilan muloqot qilish madaniyatining individual shaxsiy
xususiyatlarini
o‘
rganishi
o‘
quvchilar shaxsiy xususiyatlarini mustaqil tahlil qilish, har
tomonlama tavsif berish,
o‘
qituvchining muloqotni t
o‘g‘
ri tashkil etishi asosida amalga
oshadi.
91
2. Shaxsiy muloqotda r
o‘
y beradigan kamchiliklarni aniqlash va darhol ularga
barham berish choralarini izlab topish: muloqotda q
o‘
pollik, mensimaslik va boshqa
salbiy holatlarni engish.
3.
O‘
qituvchi
o‘
zi uchun muloqot madaniyatining qulay b
o‘
lgan uslublarini ishlab
chiqishi va
o‘
z-
o‘
zini kuzatish bilan yutuq va kamchiliklarni taqqoslash.
4.
O‘
zining muloqot madaniyati uslublariga muvof
iq keluvchi milliy an’ana va
ma’naviyatimizga xos jihatlardan unumli foydalanish.
5. Muloqot madaniyatida pedagogik faoliyat qonuniyatlaridan chetga chiqmaslik,
bu uslubni mustahkamlash (pedagogik amaliyot va malaka oshirish jarayonida).
Pedagogik faoliyatni endigina boshlayotgan yosh
o‘
qituvchilar
o‘
z kasbiy mahoratlarini
oshirish maqsadida
o‘
quvchilar bilan muloqot madaniyatini shakllantirish ustida
muntazam ish olib borishlari zarur. Ta’lim
-tarbiyaviy jarayonni tashkil etishda
pedagogik muloqot madaniyati
o‘
qituvchi va
o‘
kuvchilarning bevosita
o‘
zaro
munosabatini ma’lum bir maqsad sari hamjihatlikka yo‘
naltiruvchi kuchdir. Bu
o‘
rinda
o‘qituvchi quyidagi vaziyatlarni e’tiborga olishni alohida ta’kidlash lozim:
o‘
qituvchining ilk tarbiyaviy faoliyatidan boshlab muloqot madaniyatiga rioya
qilishi, bu jarayonda
o‘
qituvchi va
o‘
quvchilar jamoasi bilan har kungi muomalani
vaziyatga qarab rejalashtirishi, har bir harakat, s
o‘z ohangiga e’tibor, ananaviy
muloqotning eng yaxshi xususiyatlarini
o‘
zlashtirishi;
muloqot asosida sinf jamoasidagi turli vaziyatlarni qayd etish,
o‘
quvchilar xatti -
harakatining oldingi holati bilan, tarbiyaviy faoliyatdan keyingi holatini qiyoslab chiqib
baho berish;
o‘
z muloqot uslubi natijalarini tanqidiy nuqtai nazardan tahlil qilib, kamchiliklarni
uzluksiz bartaraf etib borish. Zarur s
o‘
z, ovozdagi yoqimli ohang, xulq-atvorni vujudga
keltirish;
pedagogik
muloqot
madaniyatining
samarali
kechishi
uchun
uning
shartsharoitlarini bilib olishning
o‘
zi kifoya qilmaydi,
o‘
quvchilar bilan
o‘
zaro
muomalaning “ ustoz
-
shogird” an’analariga xos boshlanishi va o‘
zaro fikr almashish
asosida muhim vazifalarni hal qilish bilan muomala ob’ektining diqqatini o‘
ziga jalb
qilish;
muloqot ob’ekti, ya’ni o‘
quvchining diqqatini
o‘
ziga jalb qilish deganda nimani
anglash kerak?
Buning ma’nosi o‘
qituvchi
o‘
zining xushmuomalaligi, madaniyati, g
o‘
zal xulqi,
muloqotda
o‘
quvchilar qalbiga y
o‘
l topa olishi bilan
o‘
z mahoratini namoyish qilib,
muloqot madaniyatining tashkiliy shakllariga ijtimoiypsixologik negizni asos qilib
olishidir. K
o‘
rsatib
o‘tilgan vaziyatlar asosida pedagogik ta’sir ko‘
rsatish uchun,
o‘
qituvchining pedagogik muloqot madaniyatiga, etikasi va odob axloqiga,dilkashligiga,
muosharat odobiga alohida talablar k
o‘
yiladi. Ushbu fazilatlar
o‘
qituvchining sinf
jamoasida, ota-onalar bilan muloqot qila bilishida,
o‘
quvchilar bilan aniq maqsadni
k
o‘
zlagan holda tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishida va ularni boshqara olishida
muvaffaqiyatlar garovidir. Kasbiy faoliyatning noyob fazilati b
o‘
lmish pedagogik
muloqot madaniyatiga amal qiladigan yosh
o‘
qituvchi quyidagi xususiyatlarni
o‘
zida
mujassamlashtirishi lozim: mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy talablari va ehtiyojlariga
mos b
o‘lgan yuksak ma’naviyat darajasidagi qarashlar, kuchli va barqaror e’tiqod, milli
y
g‘
oya va istiqlol mafkurasiga sodiqlik, vatanparvarlik, fidoyilik tuy
g‘
ulari shakllangan
ijtimoiy-siyosiy faol shaxs;
o‘
quvchilarga samimiy mexr-muhabbat, ularning har qanday
ehtiyojlari, qiziqishlari, xatti-harakatlari motivlarini, xulq-atvorlarini tushunish
k
o‘
nikmasi va malakasining shakllanganligi; jamiyatda r
o‘
y berayotgan hodisalar,
jahonda r
o‘
y berayotgan voqealar, tabiatga, borliqqa, shaxslararo, guruhlararo,
92
millatlararo munosabatlarga nisbatan pedagogik kuzatuvchanlik, yangilikka, ijodiy
izlanishga nisbatan intilish qobiliyatining mavjudligi; pedagogik faoliyatning barcha
jabhalarida odamlarning xatti- harakatlari, munosabatlaridagi xususiyatlarni oqilona
tushunish,
o‘
z faoliyatiga nisbatan refleksiv munosabatni tarkib toptirish; har qanday
favqulotda vaziyatlarga, jamiyatda r
o‘
y berayotgan yangiliklarga nisbatan hamda
ijtimoiy-iqtisodiy
o‘
zgarishlarga omilkorlik va aql idrok bilan munosabatda b
o‘
lish,
o‘
z
oldiga t
o‘g‘
ri maqsad q
o‘
ya olish, reja tuzish, bevosita nazorat qilish, boshqarish va
o‘
z
imkoniyatlarini namoyon eta olish; pedagogik faoliyatlarda, jamoatchipik tizimida
muvaqqat guruhiy munosabatlarda ommaviy harakatlarda tashkilotchilik va
boshqaruvchanlik qobiliyatini namoyish etishi; dunyoqarashi va tafakkur k
o‘
lamining
kengligi, dunyoviy bilimlarni bilishga nisbatan qiziqishining serqirraligi, ilmiy
izlanishlarga moyilliligi, muayyan ilmiy salohiyat va pedagogik mahorat darajasini
muntazam oshirib borishi;
o‘
quvchilar bilan muloqotda layoqatliligi, nutq
madaniyatining mantiqan ixcham, ma’noli, ta’sirchan kuchga egaligi, psixologik ta’sir
o‘
tkazish bilan qurollanganligi. Har bir
o‘
qituvchi uchun
o‘
quvchilarga t
o‘g‘
ri, omilkor
axborot uzatish va unga suhbatdoshini ishontira olishi kasbiy zaruriyat hisoblanadi.
Bunda
o‘
qituvchining muloqot ma
daniyati, ma’naviy olamining kengligi muhim
ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Мирзиёeв Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб
-
интизом ва шахсий
жавобгарлик
-
ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017
йил истиқболлариига бағишланган мажлисдаги Ўзбекистон Республикаси
Президентининг нутқи// Халқ сўзи газетаси. 2017 йил 16 январ, №11
2. Нурмонов А. Талабаларнинг тил компетентлигини шакллантириш ва
ривожлантириш муаммолари // “Маърифат” газ. 2014 й. 18
-
сон.
3. Махмудов Н. Ўқитувчи нутқи маданияти. –
Т.: Алишер Навоий номидаги
миллий кутубхона, 2007.
4. Муслимов Н.А., Муталипова М.Ж., Абдуллаева Қ.М. Бўлажак
ўқитувчиларнинг коммуникатив компетентлигини шакллантириш технологияси.
Методик қўлланма. –Т., 2014.
5. Муслимов Н.А. ва б. Касбий малака ва педагогик маҳорат. Узлуксиз малака
ошириш йўналиши бўйича ўқув материаллари. –Т., 2009.
6. Очилов М. Муаллим қалб меъмори. –
Т.: Ўқитувчи, 2000.
