80
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. J. Khamidov, and K. Akhadova. "THE ROLE OF MATHEMATICS IN THE
FORMATION OF DESIGN COMPETENCE OF FUTURE ARCHITECTS AND BUILDING
ENGINEERS" Science and innovation, vol. 2, no. A1, 2023, pp. 97-102.
doi:10.5281/zenodo.7541432
2. Akhadova, K. S. "PROBLEMS OF DEVELOPING MATHEMATICAL COMPETENCIES
OF FUTURE ENGINEERS." Academic research in educational sciences 3.3 (2022): 316-
323.
3. Ахадова, К. С. "О ГРУППЕ ИЗОМЕТРИЙ СЛОЕНОГО МНОГООБРАЗИЯ."
Естественные и технические науки 1 (2014): 14
-17.
B
O‘
LAJAK
O‘
QITUVCHILARNING KASBIY FAOLIYATIDA MULOQOT TIZIMINI
MODELLASHTIRISH
Karimova N.X.,
O‘
zDJTU
oʼqituvchisi
Annotatsiya.
Pedagogik muloqot - bu
o‘
qituvchining
o‘
quvchilar bilan darsda va
darsdan tashqari faoliyatda eng qulay psixologik muhitni vujudga keltirib, ijobiy ruhiy
iqlimni yaratishi uchun imkoniyat beruvchi kasbiy munosabat tizimlari xaqida s
o‘
z
yuritiladi.
Kalit soʼzlar
:
Muloqot, muomala, muloqot jarayoni, pedagog kasbiy-pedagogik
faoliyat, kommunikativ muloqot, interaktiv muloqot, perseptiv muloqot
Muloqot
–
suhbatlashuv, shaxslararo suhbat va
o‘zaro fikr almashuv ma’nosini
bildirib, ikki yoki undan ortiq kishilarning s
o‘
zlashuvida paydo b
o‘
ladi. Inson muloqot
jarayonida ijti
moiy tajriba, ta’lim
-
tarbiya, turli munosabatlar, axloqiy me’yorlar g‘
oya va
mafkura omillari ta’sirida yashab ijtimoiylashadi va shaxs sifatida ka
molotga yetadi.
Kishilar
o‘
rtasidagi
o‘
zaro muloqot pedagogik-psixologik fanlarning asosiy
kategoriyalaridan biri hisoblanib, u
o‘
z ichiga shaxslararo munosabatning eng muhim
mexanizmlarini qamrab oladi.
Psixologiya fanida muomala kategoriyasi keng ma’noda tushuniladi hamda
hamkorlik faoliyatining ichki aloqasini mujassamlashtirib,
o‘zaro ta’sir va o‘
zaro
munosabatni aks ettiradi va ijtimoiy protsessual faoliyatni ifodalaydi. Pedagogikada
muloqot
o‘
qituvchi va
o‘
quvchilar jamoasining
o‘zaro ta’sir malakasi, usuli va tizimini
anglatib uning mohiyati,
o‘
zaro axbo
rot almashishida, ta’lim va tarbiyaviy ta’sir
o‘
tkazishida,
o‘
zaro bir-birlarini tushunishga erishishlarida namoyon b
o‘
ladi hamda
quyidagi xususiyatlarga ega:
muloqot
o‘
qituvchining pedagogik faoliyatida eng muhim kasbiy qurol hisoblanadi;
muloqot jarayoni
da uning maqsadga muvofiq amalga oshirishni ta’minlash uchun
ijtimoiy nazorat va ijtimoiy qonuniyatlar muhim aha- miyatga ega;
o‘
qituvchi va
o‘
quvchi munosabatlarining eng muhim tarkibiy qismi muloqot
sanalib, motivatsiyada motiv qanday ahamiyat kasb etsa, u ham xuddi shunday muhim
rol
o‘
ynaydi;
pedagogikada muloqot -
o‘
qituvchining
o‘quvchilarga ta’sir o‘
tka- zish asosida
o‘
zaro munosabatini faol tashkil qilishi, muayyan bir maq- sadni dastur asosida amalga
oshirishning rejalashtirilgan funksiyasini bajarishidir;
muloqot - hamkorlik faoliyatining ehtiyojidan vujudga kelib chi- qadi va
shaxslararo munosabat rivojlanishining k
o‘
p qirrali jarayoni hisoblanadi;
81
not
o‘g‘
ri pedagogik muloqotdan
o‘
quvchilarda q
o‘
rquv,
o‘
z kuchi- ga ishonchsizlik
paydo b
o‘
ladi, ularning diqqat-
e’tibori, ishchanlik harakati susayadi, nutq dinamikasi
buziladi, mustaqil va erkin fikrlash qobiliyati pasayadi.
Pedagogik muloqot - bu
o‘
qituvchining
o‘
quvchilar bilan darsda va darsdan
tashqari faoliyatda eng qulay psixologik muhitni vujudga keltirib, ijobiy ruhiy iqlimni
yaratishi uchun imkoniyat beruvchi kasbiy munosabatidir.
O‘
qituvchining
o‘
quvchilar bilan
o‘
zaro yaqin muloqotidan asosiy maqsad:
salbiy holatlarni vujudga keltiruvchi barcha jarayonlarga barham berish;
o‘
quvchilarda mustaqil fikr yuritish k
o‘
nikmalarini hosil qilish;
o‘
quvchilarni faollikka, erkin fikrlashga,
o‘
z fik-mulohazalarini ch
o‘
chimasdan
bayon qilib unga tayanishga
o‘
rgatish;
o‘
quvchilarning yashirin qobiliyatlarini rivojlantirish;
dars va darsdan tashqari jarayonlarda quvonch va shodlik kayfiyatini paydo qilish.
A.S.Makarenkoning fikricha,
o‘
qituvchi muloqoti xurmat va talabchanlikka
asoslangan
munosabat
shaklida
b
o‘
lishi
lozim.
V.D.Suxomlinskiy
o‘
qituvchining "...maktab hovlisida gapirgan har bir s
o‘
zi puxta
o‘
ylangan, aql va
mulohazalarga boy, ma’lum bir tarbiyaviy maqsadga qaratilgan bo‘lishi kerak”
deb
ta’kidlaydi. O‘
qituv- chining har bir s
o‘
zi olimning fikricha, nafaqat
o‘
quvchi qulo
g‘
iga
aytiladi, balki uning qalbiga ham qaratilgan b
o‘
lishi shart. Umuman il
g‘
or
o‘qituvchilarning fikricha, ta’lim va tarbiya faqat o‘
qituvchi va
o‘
quvchining
o‘
zaro
hamkorlik pozitsiyasi asosidagi muloqot jarayonida quriladi.
Muloqot jarayonida
o‘
qituvchi qisqa muddatda
o‘
zining psixologik bilimlariga
tayanib
o‘
quvchilarning psixik xususiyatlarini mukammal bilishga harakat qilishi lozim.
O‘
quvchilarning ichki dunyosiga, ruhiy holatiga kirib bormasdan, unga nisbatan turli
tarbiyaviy jazolar q
o‘
llash, tanbeh berish mumkin emas. Bu holat
o‘
quvchilar bilan
o‘
zaro muloqotni tuzatib b
o‘
lmas darajada buzilishiga,
o‘
quvchilarning yashirin holatga,
o‘z “qobig‘i”ga kirib olishiga sabab bo‘
ladi.
O‘
qituvchilarning
o‘
zaro axborot almashishi bilan bo
g‘
liq xususiyatlari, uning sinf
jamoasiga singib keta olish qobiliyati bilan bo
g‘
liq. Sinf jamoasida r
o‘
y berayotgan har
qanday voqea va hodisalar
o‘
qituv- chilar nazoratida b
o‘
lishi, ularning oqibatini
o‘
qituvchilar tez va adolatli tahlil qilishi va oldini olishi lozim. Bu faqat faol
o‘
quvchilar
bilan axborot almashib turish natijasida amalga oshiriladi. Shundagina,
o‘
qituv- chining
o‘
quv tarbiyaviy jarayondagi faoliyati uchun qulay sharoitlar yaratiladi va ijobiy natijalar
beradi.
O‘qituvchi ta’lim
- tarbiyaviy faoliyatni
o‘
quvchilar bilan birgalikda tashkil etadi.
Bunda sinfning faol
o‘
quvchilari hamda norasmiy liderlari bilan
o‘
zaro muloqotning
adolatli b
o‘
lishi muhim ahamiyatga ega:
o‘
quvchilarni tarbiyaning turli elementlarini
ongli ravishda mustaqil bajarishga jalb etish, bunda
o‘
quvchilarga tashkilotchilik va ijro
etish rollarini bajarishga imkoniyat yaratib berish lozim.
O‘
qituvchining t
o‘g‘
ri tashkil etilgan muloqoti
o‘
quvchining
o‘
zli- gini anglash
funksiyasini takomillashtiradi. Bunda
o‘
qituvchining vazifasi muloqot asosida
o‘
quvchilarga
o‘
zining "Men"ligini anglashni, shaxs sifatida
o‘
z fikrini dadil va erkin
gapirishni, jamoada
o‘
z
o‘
rnini bilishni,
o‘
z-
o‘
zini baholashni
o‘
rgatishi kerak.
Pedagogik muloqot tuzilishi jihatidan
o‘
qituvchi ijodkorligining noyob
namunasidir. Pedagog olimlar
o‘
qituvchining
o‘
quvchilar bilan muloqotiga k
o‘
plab
tavsiflarni ilmiy asarlarida bayon etsalarda, muloqot, avvalo,
o‘
qituvchining shaxsiy
psixologik xususiyati sifatida namoyon b
o‘
ladi. Olimlar esa, muloqot uchun
o‘
qituvchiga
y
o‘
nalish beradi xolos. Jumladan, rus pedagogi V.A.Kan-Kalikning fikricha,
o‘
qituvchining
pedagogik muloqoti tuzilishi quyidagi y
o‘
nalishlarda amalga oshiriladi:
82
1. Prognostik bosqich (modellashtirish):
O‘
qituvchi tomonidan sinf jamoasi bilan
b
o‘
lajak muloqotni modellashtirish.
2. Kommunikativ aloqa:
O‘
quvchi bilan dastlabki
o‘
zaro tanishuv jarayonida
bevosita muloqotni tashkil etishga erishish.
3. Pedagogik jarayon:
O‘
qituvchining xatti-harakati, pedagogik mahorati bevosita
muloqotni boshqarishga qaratilgan b
o‘
lishi kerak.
4. Natijalar tahlili: Amalga oshirilgan muloqotni tahlil etish, yutuq va
kamchiliklarni xolisona baholab kelgusi faoliyat uchun modellashtirish.
Olimning fikrlari asosida muloqotning ushbu y
o‘nalishlarini quyidagicha ta’riflash
mumkin?
Modellashtirish bosqichida auditoriyaning barcha andozalarga javob berishi, har
bir
o‘
quvchining psixologik xususiyatlarini
o‘rganishi, ta’lim
-tarbiyaviy jarayonda
uchrashi mumkin b
o‘
lgan qiyinchiliklar dinamikasini oldindan k
o‘
ra olish va bartaraf
etish, muloqotning
o‘zaro hamkorlik asosida qurilishi, ya’ni muloqot o‘
qituvchi shaxsiga
emas, balki
o‘quvchi shaxsiga ham mos kelishini ta’minlash zarur.
Kommunikativ aloqa bosqichida sinf jamoasini
o‘
zaro muloqotga tez jalb etadigan
suhbat texnikasini puxta bilish, ularning barcha qiziqishlariga javob bera olish, erkin fikr
bildirishlariga imkoniyat yaratish va
o‘quvchilar ongiga ijobiy ta’sir etishning turli
usullarini q
o‘
llash metodlarini egallash lozim.
Pedagogik jarayon bosqichida
o‘qituvchining faoliyati bevosita ta’lim
-tarbiyaviy
ishlarni ma’lum bir yo‘
nalishga solish,
o‘
quvchilar tashabbusini q
o‘
llab-quvvatlash, sinf
jamoasining rasmiy va norasmiy liderlari bilan adolatli muloqotni tashkil etish,
o‘
z
fikrlarini jamoa fikrlari bilan real sharoitga moslashtira olish k
o‘
nikmalarini yaratish
kabi faoliyat olib boriladi.
Natijalar tahlilida
o‘
qituvchi
o‘
z faoliyatiga xolisona baho berishi, yutuq va
kamchiliklarni inobatga olib, kelgusi ta’lim
-tarbiyaviy faoliyatida tanqidiy q
o‘
llashni
bilishi lozim, ushbu y
o‘nalishda maqsad, reja va natijalarning birligi ta’minlanadi, o‘
quv-
tarbiya jarayonida
o‘
qituvchi
o‘
quvchilar bilan muloqotni tashkil etish va boshqarishda
rahbarlikni, tashabbuskor b
o‘
la olishni bilishi kerak.
O‘
quvchilarning axloqiy jihatdan tarbiyalanganligi uning atrof-muhitga nisbatan
b
o‘
lgan munosabatlarida ham namoyon b
o‘
ladi. Axloqiy tarbiyalanganlik
o‘
quvchining
his-tuy
g‘
ularida ichki kechinmalarida ifo- dalanadi va xulq-atvorida,
o‘
qituvchi bilan
muloqot jarayonida yuzaga qalqib chiqadi.
O‘
quvchilar bilan yaqin munosabatda b
o‘
lish
va mehri- bonlikni namoyish etish,
o‘
qituvchining sinf jamoasi bilan munosabatda t
o‘g‘
ri
va odilona muloqotini tashkil etishda asosiy zamin b
o‘
ladi.
Muloqot turli rollar orqali shaxs faoliyati uchun ijtimoiy maydon yaratadi,
shaxsning ijtimoiy xulq-atvorini shakllantiradi.
O‘
qituvchi ta’lim
-tarbiya jarayonida
o‘
zining shaxsiy tashabbuskor va rahbarlik rolini namoyish etadi. Dars jarayonida esa
o‘
qituvchi
o‘
quvchilarni tashkilotchi va ijrochi rollarida b
o‘
lishga imkoniyat yaratishi
kerak. Muloqot asosida shaxs
o‘
zligini tanishni
o‘
rganadi.
O‘
qituvchi darsni rejalashtirar
ekan, faqat
o‘
rganilayotgan dars mavzusi t
o‘g‘risidagi ma’lumotlar asosida o‘
quvchilarni
axborot k
o‘
lamiga jalb etishni
o‘
ylamasligi kerak, balki
o‘
qituvchining yordamiga muhtoj
b
o‘
lgan
o‘
quvchilarni topishi, ularga yordam berish uchun sharoit yaratishi, har bir
o‘quvchining qiziqishini ta’minlovchi sharoitlarni ko‘
ra olishi va
o‘
zaro hamkorlikni
ta’minlashi lozim.
Pedagogik faoliyatda
o‘
qituvchi muloqot asosida
o‘
quvchilar bilan yaxshi
munosabatni tashkil eta olishi, demokratik talablarni q
o‘
llashi va birgalikda ijodiy
faoliyat olib borishi kerak. Pedagogik muloqot esa, bu
o‘
qituvchi kasbiy faolligining bir
k
o‘
rinishi b
o‘lib, bunda ta’lim va tarbiya muammolari o‘
qituvchi hamda
o‘
quv-tarbiya
83
jarayonining boshqa ishtirokchilari
o‘
rtasidagi
o‘
zaro t
a’sir vositasi bilan hal qilinadi. Bu
vaziyatda
o‘
qituvchi baho beruvchi rolida namoyon b
o‘
ladi hamda uning
o‘
zi baho
oluvchi hisoblanadi. bunday hollarda pedagogik ta’sir ko‘
r- satish vazifalari va vositalari
hamda
o‘
qituvchining
o‘
quvchilar bilan pedagogik muloqoti quyidagi prinsiplarda
namoyon b
o‘
ladi:
Kommunikativ muloqot.
Interaktiv muloqot.
Perseptiv muloqot.
1. Kommunikativ muloqotda bir tomonlama axborot uzatiladi. Muomala
o‘
z ichiga
hamkorlik faoliyatining qatnashchilari bilan
o‘
zaro axborot almashuvini qamrab olgan
b
o‘
lib, kommunikativ muloqot sifatida tavsiflanishi mumkin.
O‘
qituvchi va
o‘
quvchi bir -
birlari bilan muloqotga kirishishi jarayonida muloqotning muhim vositalari b
o‘
lmish til
va nutq faoliyati bevosita muhim ahamiyat kasb etadi.
2. Interaktiv muloqotning muhim jihati ikki tomonlama bir-
biriga ta’sir etishdir.
Muloqotga kirishuvchi
o‘
qituvchi
o‘zaro ta’sir etishda, o‘
quvchilarning tarbiyaviy
faoliyatiga nafaqat s
o‘
z orqali, balki fikr almashinuv, xatti - harakat va xulq-atvori bilan
o‘
za
ro ta’sir o‘
tkazishi tushuniladi.
3. Perseptiv muloqotda
o‘
qituvchi va
o‘
quvchilar jamoasi
o‘
zaro bir- birlarini idrok
qilishi, anglashi tushuniladi. Bunda muloqotga kirishuvchilar
o‘
zaro bir-birlarini idrok
qilish asosida ulardan biri ikkinchisining ishonchini qozonadi, aqlli, farosatli, tajribali,
yuksak tayyorgarlikka ega barkamol inson sifatida idrok qilinadi.
Muloqotning har uchala tomonini yaxlit olib qaraganda
o‘
zaro hamkorlik
faoliyatini tashkil qilishning usullari va unda ishtirok etuvchilarning munosabatlari
yaqqol namoyon b
o‘
ladi. Pedagogik muloqot muvaffaqiyatli tashkil etilishi uchun,
o‘
qituvchi
o‘
quvchilar bilan hamkorlik faoliyatiga chuqur kirishib keta olishi, shaxsni har
tomonlama shakllantirishning maqsad va vazifalarini chuqur anglab, faoliyat olib borishi
lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Муслимов Н.А., Муталипова М.Ж., Абдуллаева Қ.М. Бўлажак
ўқитувчиларнинг коммуникатив компетентлигини шакллантириш технологияси.
Методик қўлланма. –Т., 2014.
2. Муслимов Н.А. ва б. Касбий малака ва педагогик маҳорат. Узлуксиз малака
ошириш йўналиши бўйича ўқув материаллари. –Т., 2009. 12. Очилов М. Муаллим
қалб меъмори. –
Т.: Ўқитувчи, 2000.
3. Nishonova S. Sharq Uygʻonish davri pedagogik fikr taraqqiyotida barkamol inson
tarbiyasi. Ped. fan. Dokt.diss. -T., 1998
–
B.42
4. https://new.tdpu.uz/areport/188786
O‘
QUVCHILARDA IJTIMOIY KOMPETENSIYALARNI RIVOJLANTIRISHNING
MAZMUNI
Muxsiyeva A.Sh., TDPU professori, pedagogika fanlari doktori,
Xurramov S.Sh., TDPU talabasi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada umumiy
o‘rta ta’lim maktablari o‘
quvchilarini
ijtimoiy kompetensiyalar, respublikamizda umumiy
o‘rta ta’lim maktablari tayanch
kompetensiyalari,
o‘
quvchilarda ijtimoiy kompetensiyalarni rivojlantirishda vitagen
ta’lim texnologiyalardan foydalanish, vitagen ta’lim texnologiyalarning mazmuni, ta’lim
-
