115
TA`LIMDA PEDAGOGIK FAOLIYATNI PSIXOLOGIK MODELLASHTIRISH
JARAYONIDA OTM PROFESSOR-
O‘
QITUVCHILARINI KASBIY SARALASHNING
PSIXOLOGIK DIAGNOSTIKASI AHAMIYATI
Djurayev D.U.,
O‘
zDJTU kafedrasi mudiri, p.f.d., dotsent
Uralov M.D., Webster universiteti magistranti,
O‘
zbekiston
Annotasiya.
Maqolada kadrlarni saralash qanday amalga oshirilganligiga qarab,
tashkilot yoki korxonaning kelajakdagi faoliyati belgilanishi tahlil qilinadi. Jumladan,
kadrlarni saralash jarayoniga jiddiy e’tibor qaratib, zamonaviy psixologiyada erishilgan
tajriba va yutuqlarni hisobga olgan holda mazkur jarayonga yondashish zarurligiga oid
olimlar fikrlari talqin qilinadi. Mehnatning jadallashuvi, mehnat faoliyatining juda k
o‘
p
turlari mazmunining
o‘
zgarishi, yangidan yangi kasblarning yuzaga kelishi personalni
saralab olish ahamiyatini oshirganligi va ishga kiruvchi nomzodlardan u yoki bu kasbga
loyiq b
o‘
lish uchun maxsus talablarni q
o‘
yganligi asoslanadi.
Kalit s
o‘
zlar:
oliy ta`lim muassasasi,
professor,
o‘
qituvchi, kasbiy saralash,
yaroqlilik, intellekt, diagnostika, tizim, kompetensiya, layoqatlilik.
Zamonaviy ta`lim muassasasi pedagogikasida professor-
o‘
qituvchining kasbiy
mahoratini oshirish katta ahamiyatga ega, chunki u talabalar faoliyati uchun eng muhim
ra
g‘
batlarni namoyon qiladi va OTM uchun
o‘
sish potentsiali sifatida ishlaydi. Ammo
afsuski, milliy oliy ta`lim muassasalarida pedagogik faoliyat sifatini diagnostika qilish,
tahlil qilish va baholash borasida jiddiy ilmiy izlanishlar haligacha mavjud emas. Faqat
psixologiya fanida OTM
o‘
qituvchisi faoliyatini pedagogik aks ettirish b
o‘
yicha qator
ishlar mavjud b
o‘
lib, ularda OTM
o‘
qituvchisi pedagogik madaniyatining individual
k
o‘
rsatkichlari, professor-
o‘
qituvchi shaxsiga q
o‘
yiladigan talablar, uning kasbiy
malakasi k
o‘
rib chiqiladi.
Kadrlarni saralash qanday amalga oshirilganligiga qarab, tashkilot yoki
korxonaning kelajakdagi faoliyati belgilanadi. Shuning uchun kadrlarni saralash
jarayoniga jiddiy e’tibor qaratib, zamonaviy pedagogikada va psixologiyada erishilgan
tajriba va yutuqlarni hisobga olgan holda mazkur jarayonga yondashish zarur. Keskin
rivojlanish davrida mehnatning jadallashuvi, mehnat faoliyatining juda k
o‘
p turlari
mazmunining
o‘
zgarishi, yangidan yangi kasblarning yuzaga kelishi personalni saralab
olish ahamiyatini oshirdi va ishga kiruvchi nomzodlardan u yoki bu kasbga loyiq b
o‘
lish
uchun maxsus talablarni q
o‘
ydi. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida alohida shaxs roli
ortdi, kasbiy xususiyatlardan k
o‘
ra shaxslilik xususiyatlari k
o‘
proq ahamiyatli b
o‘
lib,
insonning tashkilot yoki korxonadagi
o‘
rnini belgilab beradigan b
o‘
ldi. Shuning uchun
ham bugungi kunda ilgariga qaraganda kadrlarni tanlash va saralab olish uchun maxsus
tadbirlarni olib borish tashkilot faoliyati samaradorligining asosiy mezoniga aylandi.
Tashkilotning kadrlar siyosatiga mos holda mehnat resurslarini shakllantirish
personalni boshqarishdagi murakkab va k
o‘
p qirrali vazifadir. Bu shakllantirish reja
asosida olib boriladi va
o‘
z ichiga kadrlarga b
o‘
lgan ehtiyoj, faoliyat tahlili, nomzodlarga
q
o‘
yiladigan talablarni shakllantirish, b
o‘
lajak xodimlarni ishga jalb etish vositalari va
manbalarini tanlash, yangi xodimlarning tashkilotdagi integratsiyasini tashkil etishni
oladi. Bunda konkret tashkilotda kadrlarni tanlash va saralash ana shu tashkilot
vazifalari va imkoniyatlari, tashkilotdagi ichki va tashqi muhitga mos holda
shakllantiriladi. Kadrlarni tanlash va saralash igtegral jarayon b
o‘
lib,
o‘
z maqsadi, ish
metodlari va shakllariga ega b
o‘
lgan holda, mazkur tashkilotdagi personal sifatini
ta’minlovchi, qobiliyatli, maxsu
s tayyorlangan mutaxassislarni talab qiladi.
116
Shunday kasblar borki, ular inson shaxsi, uning xususiyatlari va xulq-atvoriga
alohida talablarni q
o‘
yadi. Bu vaziyatlarda psixodiagnostika kasbiy tanlash va insonni
ishga tayyorlashda
o‘
ta zaruriyat hisoblanadi.
Ma’lum kasbga yo‘naltirish yoki ma’lum kasb egalarini saralashda psixologik
usullardan foydalanish tarixi
o‘
z ildizlariga k
o‘
ra qadim zamonlarga borib taqaladi.
Eramizgacha b
o‘
lgan davrning uchinchi ming yilliklari
o‘
rtalaridayoq Qadimgi Vavilonda
maktab bitiruvchilarini (xattotlarni) tekshiruv va sinovlardan
o‘
tkazish y
o‘
lga q
o‘
yilgan.
Kasbiy tayyorlangan xattotlar mesopatamiya sivilizatsiyasining markaziy
figuralaridan biri b
o‘
lib,
o‘
sha davrdagi keng bilimlarga k
o‘
ra xattot t
o‘
rtta arifmetik
harakatning barchasini bilishi, maydonlarni
o‘
lchay olishi, rasionlarni taqsimlashni
bilishi, shuningdek ashula aytish va musiqa asboblarini chala olish k
o‘
nikmalariga ega
b
o‘lishi lozim edi. Qadimgi Misrda chavandozlik san’atiga ma’lum sinovlardan o‘
ta
olganlargina
o‘
rgatilgan. Xuddi shunday sinovdan qadimgi grek faylasufi Pifagor ham
o‘
tgan. Manbalarda keltirilishicha keyinchalik Gresiyaga qaytib Pifagor shunday maktab
ochgan va maktabga
o‘
zi kabi sinovlardan muvaffaqiyatli
o‘
tganlarnigina qabul qilgan.
Tarixiy ma
nbalar Pifagorning intellektual qobiliyatlar roliga alohida e’tibor
qaratganligini, shuning uchun aynan shu qobiliyatlarni tashxis qilishga katta e’tibor
berganligini ta’kidlaydi. Ayniqsa Pifagor yoshlarning kulishi va yurishiga alohida e’tibor
qaratib, kulish odati inson xarakterining eng yaxshi k
o‘rsatkichi ekanligini ta’kidlaydi. U
ota-onalar va
o‘
qituvchilarning tavsiyalariga diqqat bilan qarab, har bir yangi kelgan
shogirdni izchil kuzatuvga olgan, ayniqsa
o‘
quvchilarni mustaqil
o‘
z fikrini aytish va
uyalmaslikka, xamsuhbatlari bilan bemalol munozara qila olishiga alohida ahamiyat
bergan. Eramizdan avvalgi davrlarda Qadimgi Xitoyda ham hukumat amaldorlari
lavozimini egallashga da’vogar shaxslarning qobiliyatlarini tekshirish tizimi yo‘
lga
q
o‘
yilgan. Har uch yilda amaldorlar shaxsan imperator huzurida takror imtihon qilingan.
Davlat uchun imtihonlar tizimi yetarlicha qobiliyatli, har tomonlama chuqur bilimga ega
b
o‘
lgan, ayniqsa hukumatda ishlashga layoqatli b
o‘
lgan shaxslarni tanlab olish nihoyatda
muhim ahamiyat kasb etgan. Qisqacha tarixiy ekskurs individual qobiliyatlarni sinovdan
o‘
tkazishni turli xalqlarning ijtimoiy hayotining bir b
o‘
lagi sifatida qarash imkonini
beradi.
S
o‘
nggi yillarda psixologiyada nazariy konstruksiyalarni empirik natijalar bilan
uy
g‘
unlashtirish masalasi keng anglanila boshladi. Buning uchun esa zarur metodlar
ishlab chiqish taqozo etildi. Misol tariqasida testlarni olishimiz mumkin. Testlar hozir
metodik arsenalning eng rivojlangan qismi hisoblanadi. Testlarni aynan shunday
tushunish ilmiy adabiyotlarda k
o‘
proq yoritilib borilmoqda.
Shaxsni
o‘
rganuvchi testlar
–
psixodiagnostikaning shunday metodlariki, ular
yordamida shaxsning turli tomonlari
o‘
rganiladi: ustanovkalar, qadriyatlar, emosional,
motivasion va shaxslararo munosabatlar, shuningdek xulq-atvorning tipik shakllari ham.
Bunday testlarning asosiy vazifasi individning motivatsiyasi, qiziqishlari, emosional
munosabatlarining namoyon b
o‘lishini aniqlashdan iborat, shuningdek uning ma’lum
vaziyatlardagi xulq-atvor xususiyatlari ham aniqlanadi. Bunday psixologik
xususiyatlarni bilish har bir insonga
o‘
z ishida maksimal darajaga erishishi uchun ishni
qanday tashkil etilishi mumkinligiga k
o‘
rsatma ham berishi mumkin.
Umuman olganda, OTM professor-
o‘
qituvchisining ajralmas shaxsi uning kasbiy
madaniyati yuksalishining asosiy omili ekanligi nuqtai-nazardan yondoshiladi. OTM
professor-
o‘qituvchisi, eng avvalo, ma’lum bir madaniyat vakili, uning xizmatkori,
siymosi, ijodkoridir. Ilm-fan zamonaviy madaniyatning
o‘
zagi b
o‘
lganligi sababli,
pedagog ayni paytda yuksak tarbiya darajasidagi shaxsdir. Zamonaviy shaxsning
yetakchi fazilatlari esa: fuqarolik, insonparvarlik, demokratlik, mehnatsevarlikda
117
k
o‘
rinadi. Pedagog mutafakkir olim, fan namoyandasi sifatida
o‘
z sohasining mohir
mutaxassisi, metodist, tashkilotchi, bilimdondir. OTM professor-
o‘
qituvchisi hamkasb
sifatida kollegiallik, tajribalilik, printsiplarga sodiqlik,
o‘
zini tanqid qilish va
o‘
ziga
nisbatan talabchanlik bilan ajralib turadi.
Mas'uliyat
–
oliy ta`lim muassasasi professor-
o‘
qituvchisi mahoratining asosiy
integral k
o‘
rsatkichidir. U insonning barcha fazilatlarini namoyon qiladi va jamlaydi.
Fuqarolik qonunga itoatkorlik, boshqa odamlarning pozitsiyalarini, nuqtai nazarlarini
tahlil qilish va qabul qilish qobiliyati (demokratik),
o‘
z xalqining kelajagi haqida
o‘
ylash
(insonparvarlik),
o‘
z mehnati bilan jamiyatga xizmat qilishga tayyorligini k
o‘
rsatish
(qattiqlik) orqali javobgarlikka qaratilgan. Madaniyat odamining axloqiy kredosi: inson
o‘
z mehnati uchun jamiyat oldida javobgar b
o‘
lgan darajada fuqarodir, bundan tashqari,
u
o‘
z vatani uchun
o‘
z mehnati bilan yaratgan darajada madaniyat vakili hisoblanadi.
Biz boshdan kechirayotgan bugungi
o‘zgarishlar davri aynan iste’dodli va iqtidorli,
zexni
o‘
tkir, mulohazali, yangidan yangi kashfiyotlarga qodir insonlarni tarbiyalashni
talab qilmoqda va ikkinchi tomondan mustaqillikning
o‘zi tub ma’noda ana shunday
barkamol avlodni tarbiyalash uchun shart-sharoitlarni yaratib berdi.
S
o‘
nggi yillarda turli kasb mutaxassislari shaxsiga qo
‘
yiladigan talablar ularning
kasb malakasi, kasbiy mahorati, kasbiy tayyorgarligi,
o‘
z kasbining barcha jihatlarini har
tomonlama t
o‘
liq va puxta egallagan ustasiga xos sifatlari darajasini oshirib borishni
taqozo etadi. Shu
o‘rinda ta’kidlash joizki, kasb
malakasi, kasbiy mahorat, kasbiy
tayyorgarlik darajasi, kasb ustasi kabi tushunchalarning xar biriga psixologik ta’rif va
izoh keltirilgan. Shu bilan birga mazkur tushunchalarning mazmun-mohiyati bir-biriga
juda yaqin va umumiy
o‘
zakka ega ekanligini hisobga olgan holda, ularni umumlashtirib
ifodalovchi tushuncha sifatida professionalizm deb nomlash maqsadga muvofiq ekanligi
juda k
o‘p mualliflar tomonidan e’tirof etiladi. Psixologiya uchun fundamental xarakterga
ega b
o‘
lgan kadrlar tanlash masalasi bugungi kunda ham
o‘ta dolzarb muammo bo ‘lib
qolmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Rasulov A.I. va b. Pedagogik kadrlarni psixologik saralash nazariyasi va amaliyoti
// Monografiya, T.: 140 b.
2. D.U. Djuraev, Features Of Psychological Diagnosis Of Professional Selection Of
Professors And Teachers For Higher Educational Institutions/
European Journal of
Molecular & Clinical Medicine
,
2023,
Volume 10, Issue 1, Pages 1351-1355.
3. Кузьмина, Н В Методы исследования педагогической деятельности / Н. В.
Кузьмина; Ленингр. гос. ун
-
т. –
Ленинград: ЛГУ, 1970. –
115 с.
4. Кухарев, Н. В. На пути к профессиональному совершенству: книга для
учителя / Н. В. Кухарев. –
Москва: Просвещение, 19
90.
–
159 с.
NIZOLI VAZIYATLARNI BARTARAF ETISHNING SAMARALI USULLARI
Baybayeva M.X., TDPU
“Pedagogika”kafedrasi professor v.b.,
ped.fan.dok.,
Ergasheva G.B., TDPU 401 guruh talabasi,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Ushbu maqolada jamoada nizoli vaziyatlar va ularni bartaraf
etishning psixotexnikasi haqida ma’lumotlar yaratilgan.
Kalit s
o‘
zlar
: nizo, ziddiyat, qarama-qarshilik, nizo, boshqaruv, rahbar, nizoli
vaziyat, muloqat, munosabat, shaxs ruhiyati.
