Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Солик-божхона сохаларига оид тсрминларни таснифлаш ва тавсифлаш, уларни турли тизимли тиллар кесимида лингвистик тахлил килиш, терминларнинг таржима килиш усулларини, хусусиятларини, метод ва методологияларини аниклаш хамда ишлаб чикиш дунё тилшунослари олдида турган мухим масалалардан биридир.
Узбекистон Республикаси мустакилликка эришгач, жахоннинг куплаб давлатлари билан тенг хукукли ижтимоий-иктисодий, сиёсий-маданий ва дипломатии алокалар урнатди. Утган 25 йиллик даврда мамлакатимиз иктисодисти ривожланишида ташки иктисодии фаолият иштирокчиларининг хиссаси тобора ошиб бормокда. Шу боне, республикамизга куплаб хорижлик тадбиркор ва ишбилармонларнинг ташриф буюриши ва улар билан хамкорлик алокалари урнатилиши солик ва божхона тизими фаолиятини янада такомиллаштиришпи талаб килади. Бу уз павбатида божхона ва солик сохалари учун бир неча хорижий тилларда эркин сузлаша оладиган малакали, ракобатбардош кадрларни тайёрлашни такозо этади. Бинобарин, мазкур сохаларга оид тсрминларни чукур тадкик килишга булган эхтиёж юзага келди. Шу маънода, турли сохаларда “она тилимизнинг кулланиш доирасини кенгайтириш, этимологии ва киёсий лугатлар нашр этиш, зарур атама ва иборалар, тушунча ва иатегорияларни ишлаб чикиш,... бир суз билан айтганда, узбек тилини илмий асосда хар томонлама ривожлантириш, ...фарзандларимиз учун чет-тилларни пухта эгаллаш борасида кулай имкониятлар яратиш каби бир-биридан мухим вазифаларни хал этиш эзгу максадларга хизмат килиши шубхасиздир”.
Солик-божхона (СБ)2 тсрминологиясини инглиз ва узбек тилларида киёсий-чогиштириб тадкик килиш бугунги кунда божхона ва солик сохаларида халкаро хамкорлик алокаларининг ривожланиши билан ташки иктисодий фаолият иштирокчиларига муайян даражада енгиллик яратилишига олиб келиши билан алохида долзарблик касб этади. Таржима килинастган купкатламли лексемалар, терминологик бирликлар лингвистик хусусиятларига хос етакчи тамойилларни тилшунослик, таржимашунослик назарияси нуктаи назаридан ишлаб чикиш, уларни илмий асосда тадкик этиш бугунги кунда долзарб ва мухим муаммолардан бири хисобланади. Солик-божхона терминларининг лексик-семантик, функционал-структуравий, коннотатив ва денотатив хусусиятларини очиб бериш таржима адекватлигини таъминлайди. Бундай тадкикот натижалари жамият аъзолари учун солик ва бошка мажбурий туловларнинг аник ва киска терминлар асосида амалга оширилиши, барчага бир хилда тушунилишига, фукароларнинг мазкур сохага дойр хукукий онг ва маданиятнинг янада ошишига хизмат килиши мумкин.
Узбекистон Республикаси Прсзидснтининг 2012 йил Юдскабрдаги ПК-1875-сон «Чет тилларни урганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Карори ва 2016 йил 13 майдаги ПФ-4794-сон «Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат узбек тили ва адабиёти уииверситетини ташкил этиш тугрисида»ги Фармони, 2007 йил 25 декабрдаги УРК-136-сон «Узбекистон Республикасининг янги тахрирдаги Солик кодексини тасдиклаш тугрисида»ги Конуни, 2016 йил 20 январдаги УРК-400-сонли «Узбекистон Республикасининг янги тахрирдаги Божхона кодексини тасдиклаш тугрисида»ги Конунлари ва мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат килади.
Тадкикотнинг максади инглиз ва узбек тилларидаги солик-божхона терминларининг лингвистик хусусиятларини очиб бериш асосида таржима килиш усулларини аниклашдан иборат.
Тадкикотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат.
илк бор инглиз ва узбек тилларидаги солик-божхона терминларининг деривацион тамойиллари, аффиксал, морфемик-морфологик, лексик-семантик, функционал-семантик ва синтактик усулда ясалиши асослаб берилган;
узбек ва инглиз тилларидаги солик-божхона терминларининг белгилари, дискурсда прагмалингвистик воксаланиши ва тарихий шаклланиши исботланган;
инглиз ва узбек тиллари СБ тсрминологиясининг хозирги боскичдаги холати, фонди-генофонди, ушбу соха тсрминологиясининг ички ва ташки омиллар хисобига бойиш йуллари исботланган хамда узлашма катламнинг микдорий курсаткичлари аникланган;
солик-божхона тсрминологиясидаги синонимия, полисемия, омонимия, гиперонимия ва гипонимиянинг терминлар таржимасида тускинлик килувчи холатларининг счими далилланган;
соха терминларини инглиз тилидан узбек тилига ва узбек тилидан инглиз тилига адскват таржима килиш тамойиллари хамда усуллари (тасвирий, трансформацион, калька, мукобил) ишлаб чикилган;
мазкур соха терминлари таржимасида стилистик ва фразеологик бирликлардан, образлилик хамда экспрессивликдан, жаргонликдан сакланиш илмий асосланган, СБ терминлари тартибга солиниб, унификация килинган.
Хулоса
1. Илмий манбаларни ижодий узлаштириш жараёнида СБ терминларини нафакат иктисодиёт категорияси хусусиятлари нуктаи назаридан, балки тилшуносликнинг киёсий-типологик аспектидан туриб, таржимашунослик табиатлари жихатидан миллий тил билан киёслаб урганиш талаб этилади.
2. СБ терминологиясини таржимашунослик аспектида киёсий урганиш жараёнида инсоният жамиятига азал-азалдан дахлдор булиб келган билимлар мажмуига таяниб СБ терминологиясига ёндашув икки тил терминларининг таржимада берилишидаги интефал ва дифференциал хусусиятларини белгилаш билан бирга хар икки соха терминологик тизимини чукур, атрофлича тадкик этиш имкониятини беради.
3. СБ терминологияси яхлит система сифатида мавзу жихатидан бир нечта мухим лексик-семантик гурухдардан таркиб топади: 1) СБ тизим субъектлари номларини ифодаловчи тсрминлар; 2) СБ тулов мажбуриятлари ундириладиган объект хамда хужжат номларини ифодаловчи терминлар; 3) СБ амалиёти жараёнида функционалликни ифодаловчи тсрминлар; 4) тизим амалиёти жараёнида содир буладиган, ноконуний хатти-харакатлар натижасида кулланиладиган тсрминлар.
4. СБ терминларининг хосил булиши ва шаклланишининг асосий манбалари тилнинг ички ва ташки рссурслари хисобига вужудга кслади. СБ терминологиясида бошка тиллардан суз узлаштириш юкори даражада. Чунки мазкур лексик катлам иктисодиёт сохасининг таркибий кисмидир. Иктисодиёт сохаси эса бевосита жахон интеграциялашув жараёнига кушилиб кетганлиги билан изохданади. Мазкур лексикада сузларни калька ёрдамида узлаштиришнинг турли усуллари мавжуд булиб, бошка тилдаги сузни аслича узлаштириш, тулик калькалаш, ярим калькалаш оркали амалга ошади. Иккала тилда хам узлашма терминлардан ташкари, байналмилал характерга эга булган терминлар хам алохида урин эгаллайди. Улар нафакат юной ёки лотин тилларидан келиб чиккан лексемалар, балки италян (7%), немис (9%), француз (19%), рус (славян) (21%) тиллари асосида шаклланиб бораётган узига хос тил катламидир.
5. Инглиз ва узбек тиллари СБ терминологик бирликларининг ясалиш жараёни бир нечта усуллар оркали амалга ошади: 1) аффиксация йули оркали;
2) лексик-семантик усулда; 3) композиция (синтактик) усулида; 4) конверсия воситасида; 5) акроним ва аббревиатуралар оркали.
6. Киссланастган тилларда тсрминлар икки асосий турга булинади. Улар, якка таркибли хамда кун (кушма ва суз бирикмали) таркибли терминлардир. Хар икки тилда хам бирикмали, яъни, куп таркибли тсрминлар микдор жихатдан устунликка эга (инглиз тилида - 61,7%, узбек тилида - 78%) булиб, соха лексикасининг ядросини ташкил этади.
7. Инглиз ва узбек тиллари СБ терминологик тизимида синонимик, омонимик, полисемантик, гипонимик, гипсронимик ва антонимик муносабатлар кенг таркалган. Синонимлар, омонимлар хамда полисемантик сузларларнинг тсрминларни таржима килиш жараёнида муайян кийинчиликлар тугдириши хамда тускинлик килиши терминологияда юз берадиган «детерминологизация хамда терминологизация (транстерминлашув)» ходисаларининг натижалари билан бевосита боглик. Таржимада терминларнинг икки тилга хос булган интеграл ва хос булмаган дифференциал хусусиятларини эътиборга олиш зарур. Интеграл хусусиятга эга булган терминларни “калька’' усулида, дифференциал хусусиятга эга булган терминларни эса турли ‘^трансформацией (лексик, семантик, грамматик, прагматик)" усулларда таржима килиш тугри булади.
8. СБ сохасига оид матнларни хорижий тиллардан миллий тилга, миллий тилдан хорижий тилларга адскват таржима килиш, даставвал, узбек тили СБ терминологияси бошка тиллар билан киёсий-типологик йусинда урганилиши зарур. Бу жараён иккита мухим масалани ижобий хал килиш имконини беради: 1) хорижий тиллардаги СБ сохаларига дойр манбаларни ижодий урганиш ва узлаштириш; 2) миллий тил махсус лсксикаларининг истикболли, стратсгик йуналишларини ривожлантириш мезонларини белгилаш.
9. Мамлакатимизнинг истиклол йилларида мустахкам бозор иктисодиётига утиш жараёнининг жадаллашуви ва иктисодий ишлаб чикариш, тадбиркорлик ва ишбилармонлик фаолиятининг тез сураътлар билан ривожланиб бориши солик ва божхона терминларини тартибга солиш муаммосини долзарб килиб куйди. Бу муаммоларни муваффакиятли хал этиш учун куйидаги ишларни амалга ошириш лозим булади:
Барча соха терминологиялари сингари солик ва божхона терминологиясини тартибга солиш масаласига илмий-амалий ёндашиш;
- СБ терминологиясини тартибга солиш ва терминологик бирликларни тугри куллаш мезонига кун тартибидаги долзарб масала сифатида караш, бу ишни доимий назоратда олиб бориш;
- СБ сохаси терминларини туда камраб олган хамда терминлар таржимасининг мохиятини тугри ва аник ифодаловчи икки тилли (инглизча-узбекча) изохли лугат яратиш.
К). СБ терминологиясини илмий нуктаи назардан урганиш жамият аъзолари учун СБ тулов хукук ва мажбуриятларини аник ва киска, барчага бир хилда тушуниладиган даражага олиб келишни таъминлашга хизмат килади.
11. СБ тсрминологиясининг илмий жахатдан урганилиши кишиларнинг мазкур сохага дойр хукукий онги ва маданиятини оширишга мухим туртки булади. Шу маънода, СБ терминларини факат инглиз ва узбек тиллари мисолида эмас, балки бошка жахон тиллари мавксига эга булган тиллар мисолида хам урганиб, хорижий олимлар билан хамкорлик килиш мухим вазифалардан хисобланади.