S H A R Q M A S H ’ A L I
55
ЎЗБЕК
МАҚОМШУНОСЛИГИ
ТАРИХИ
ВА
“
МАҚОМ
”
ТЕРМИНИНИНГ
ГЕНЕЗИСИ
ҲАҚИДА
ОРИПОВ
ЗОКИРЖОН
Филология
фанлари
номзоди
,
профессор
,
Ўзбекистон
давлат
консерваторияси
Аннотация
.
Мақолада
ўзбек
мақомшунослиги
тарихи
ҳамда
“
мақом
”
терминининг
генезиси
ҳақида
фикр
юритилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
мақом
,
ўзбек
мақоми
тарихи
ва
назарияси
,
ўн
икки
мақом
,
шашмақом
,
мусиқашунослик
,
мақомшунослик
,
Ўзбекистон
давлат
консерваторияси
.
Аннотация
.
Статья
посвящена
истории
узбекского
национального
искусства
маком
и
генезису
термина
«
маком
».
Опорные
слова
и
выражения
:
маком
,
история
и
теория
узбекского
макома
,
двенадцать
макомов
,
шашмаком
,
музыковедение
,
искусство
макома
,
Государственная
консерватория
Узбекистана
.
Abstract.
This article is devoted to the history of Uzbek Makom and the genesis of the term “makom”.
Keywords and expressions:
makom, history and theory of Uzbek makom, twelve makoms, shashmakom
musicology, Uzbek makom, State Conservatory of Uzbekistan.
1972
йил
Ф
.
М
.
Кароматов
ташаббуси
,
ўша
йиллардаги
Тошкент
давлат
консервато
-
рияси
ректори
Мухтор
Ашрафий
ва
Ўзбекис
-
тон
композиторлар
союзи
раиси
А
.
Ҳ
.
Жаб
-
боровларнинг
қўллаб
-
қувватлаши
ҳамда
бир
қатор
ўзбек
зиёлилари
ҳаракатлари
билан
Тошкент
давлат
консерваторияси
Илмий
Кенгашининг
апрель
1972
йил
қарорига
асосан
,
Шарқ
мусиқаси
кафедраси
ташкил
этилиши
маънавий
жасорат
бўлди
.
Кафедра
олдига
қўйилган
бош
мақсад
ўзбек
мумтоз
мусиқа
ижрочилигини
(
ўзбек
мусиқасиниг
устувор
асоси
–
шашмақом
,
хоразм
мақом
-
лари
,
Фарғона
-
Тошкент
мақом
йўллари
,
катта
ашула
ва
бошқлар
)
оғзаки
анъанадаги
устозона
мусиқа
ижрочилигини
амалий
жи
-
ҳатдан
ўрганиш
ва
ўргатиш
бўлса
,
иккин
-
чидан
,
ўзбек
мақомига
бевосита
алоқадор
бўлган
Шарқ
халқлари
ҳозирги
замон
мусиқа
жараёнини
,
Шарқ
мусиқашуносли
-
гини
мустақил
фан
даражасига
кўтарган
ота
-
боболаримизнинг
араб
,
форс
ва
туркий
тилларда
яратган
асарларини
илмий
таржи
-
ма
ва
таҳлил
қилиб
,
юзага
чиқариб
,
истеъфо
-
да
эта
оладиган
мутахассислар
тайёрлаш
эди
.
Кафедрага
ишлаш
учун
таниқли
танбур
-
чи
Рихси
Ражабий
, “
Мақом
”
ансамбли
муси
-
қа
рҳбари
бастакор
ва
созанда
Фахриддин
Содиқов
,
мақомшунос
олим
,
санъатшунослик
доктори
Исхоқ
Ражабий
каби
мақом
билим
-
донлари
таклиф
этилди
.
Аммо
,
кафедранинг
номини
“
Мақом
кафедраси
”
деб
аташга
илож
йўқ
эди
,
чунки
Совет
даврида
баъзи
билим
-
донлар
“
мақом
–
феодал
-
бойлар
мусиқаси
”
деб
жар
солар
эди
. 2017
йилнинг
17
ноябрида
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Шавкат
Мирзиёевнинг
“
Ўзбек
миллий
мақом
санъа
-
тини
янада
ривожлантириш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида
”
ги
қарори
имзоланиши
билан
бу
тушунмовчиликларга
чек
қўйилди
.
Кафедра
номи
эндиликда
“
Ўзбек
мақоми
тарихи
ва
назарияси
”
кафедраси
деб
аталди
.
Диний
(
исломий
)
сўз
ва
терминларнинг
шаклланиши
билан
бошланган
Ислом
классик
давр
терминларининг
шаклланиши
Шарқда
ўзга
соҳаларга
,
фанларга
доир
араб
термин
-
ларнинг
шаклланишига
асос
бўлди
.
Бу
нарсани
тиббиётда
,
математикада
,
кимёда
,
ҳуқуқшунос
-
ликда
кўриш
мумкун
бўлгани
каби
,
мусиқашу
-
носликда
ҳам
кузатиш
мумкун
. VII
асрда
Қуръони
каримда
келтирилган
баъзи
сўзлар
,
кейинчалик
мусиқашунослик
терминлари
сифатида
ҳам
қўлланилди
.
Масалан
,
رﻮﺳ
ةﺮﻘﺒ
ﻟ
ا
ة
)
2
(
ِمﺎَﻘﱠﻣ
мақом
–
{
ِسﺎﱠﻨ
ﻠ
ﱢ
ﻟ
ًﺔَﺑﺎَﺜَﻣ
َﺖْﯿَﺒْ
ﻟ
ا
ﺎَﻨْ
ﻠ
َﻌَﺟ
ْذِإَو
S H A R Q M A S H ’ A L I
56
ﻰَ
ﻟ
ِإ
ﺎَﻧْﺪِﮭَﻋَو
ﻰ
ﻠ
َﺼُﻣ
َﻢﯿِھاَﺮْﺑِإ
ِمﺎَﻘﱠﻣ
ﻦِﻣ
ْاوُﺬِﺨﱠﺗاَو
ًﺎﻨْﻣَأَو
َﻢﯿِھاَﺮْﺑِإ
َﻦﯿِﻔِﻛﺎَﻌْ
ﻟ
اَو
َﻦﯿِﻔِﺋﺎﱠﻄ
ﻠ
ِ
ﻟ
َﻲِﺘْﯿَﺑ
اَﺮﱢﮭَﻃ
نَأ
َﻞﯿِﻋﺎَﻤْﺳِإَو
ِﻊﱠﻛﱡﺮ
ﻟ
اَو
ﱡﺴ
ﻟ
ا
ِدﻮُﺠ
}
125
{
Бақара
сурасидан
:
Эсланг
,
Байт
(
Каъба
)
ни
одамлар
учун
зиё
-
ратгоҳ
ва
хавфсиз
жой
қилиб
қўйдик
.
“
Иброҳим
мақомини
намозгоҳ
қилиб
олинг
-
лар
!
Иброҳим
ва
Исмоилга
“
Тавоф
,
эътикоф
ва
рукуъ
-
сужуд
қилувчилар
учун
Байтимни
поклангиз
” –
деб
буюрдик
.
Сўзнинг
терминга
айланиши
–
узоқ
давом
этадиган
мураккаб
жараёндир
.
Муомаладаги
оддий
сўз
ва
сўз
бирикмаларнинг
ўзлари
анг
-
латган
асл
маъноларидан
ташқари
ўзгача
,
махсус
маъно
англатувчи
,
онгли
равишда
му
-
сиқа
илмида
ва
мусиқа
ижодиётининг
бошқа
соҳаларида
қўлланилиши
натижасида
мусиқа
терминларининг
катта
қисми
шаклланди
.
Жумладан
,
مﺎﻘَﻣ
]
تﺎﻣﺎﻘَﻣ
[
сўзи
араб
тилида
“
ўрин
”, “
жой
”, “
ҳолат
”, “
вазият
”, “
босқич
”,
“
даража
”
каби
ўнга
яқин
луғавий
маъно
-
ларни
англатувчи
сўздир
.
مﺎﻘَﻣ
сўзи
турли
соҳаларга
хос
термин
сифатида
қўлланилиб
,
ҳар
соҳада
муайян
покиза
маънони
билдириб
келади
.
Масалан
,
тасаввуфда
مﺎﻘَﻣ
сўзи
муҳим
бир
термин
си
-
фатида
асрлар
давомида
ишлатилиб
келин
-
моқда
.
Тасаввуф
таълимоти
,
бир
томондан
Аллоҳни
билмоқ
ва
танимоққа
,
иккинчи
то
-
мондан
,
инсоннинг
ўз
нафси
,
руҳий
-
ахлоқий
жиҳатларини
тарбиялашга
қаратилган
бў
-
либ
,
сўфи
бўлиш
учун
инсон
шариат
,
тари
-
қат
,
маърифат
ва
ҳақиқат
аталмиш
тўрт
фанни
ўзлаштириши
керак
.
Уларнинг
ҳар
бири
10
асосга
,
тўрталаси
40
асосга
таянган
.
Сўфийлик
илмидаги
мазкур
асослар
“
ма
-
қом
”
مﺎﻘَﻣ
деб
аталади
.
Масалан
,
шариатда
10
мақом
бор
:
биринчи
мақом
–
имон
келтир
-
моқ
,
иккинчи
мақом
–
намоз
ўқимоқ
,
учинчи
мақом
–
рўза
тутмоқ
,
тўртинчи
мақом
–
за
-
кот
бермоқ
,
бешинчи
мақом
–
ҳаж
ибодати
-
ни
бажармоқ
,
олтинчи
мақом
–
мулойим
сўзламоқ
,
еттинчи
мақом
–
илм
ўрганмоқ
,
саккизинчи
мақом
–
Ҳазрати
Расули
(
с
.
а
.
в
.)
суннатларига
амал
қилмоқ
,
тўққизинчи
мақом
–
амри
маъруфни
бажармоқ
ва
ўнин
-
чи
мақом
–
наҳи
мункар
қилмоқ
.
Демак
,
та
-
саввуфда
“
мақом
”
термини
юқорида
эсла
-
тилган
тўрт
фаннинг
асосларини
билдиради
.
Юқорида
Қуръони
каримда
эсланганидек
Маккаи
Мукаррамада
,
Ал
-
Масжиду
-
л
-
Ҳарам
ҳовлисида
Каъба
-
туллоҳнинг
Қора
тош
ўр
-
натилган
бурчагидан
13,5
метр
нарида
“
Иб
-
роҳим
мақоми
”
]
ﻢﯿھأﺮﺑإ
مﺎَﻘَﻣ
[
аталмиш
жой
бор
.
“
Иброҳим
мақоми
”
бир
тош
бўлиб
,
Иброҳим
(
а
.
с
.)
Каъбани
қураётган
пайтларида
шу
тош
устига
оёқларини
қўйиб
турганлар
,
оёқлари
-
нинг
изи
тошга
тушган
ва
кейинча
одамлар
уни
“
Иброҳим
мақоми
”
]
ﻢﯿھأﺮﺑإ
مﺎَﻘَﻣ
[
деб
атаган
эканлар
.
Ҳозирги
кунда
“
Иброҳим
мақоми
”
томонлари
180
х
130
см
ли
мармар
асосга
ўрнатилган
баландлиги
75
см
.
бўлган
мис
ўриндиққа
маҳкамланган
бўлиб
,
устидан
диа
-
метри
80
см
.,
баландлиги
1
м
.,
қалинлиги
20
см
ли
биллур
қубба
билан
ёпилган
.
Унинг
атрофини
устунларига
ҳам
,
панжараларига
ҳам
тилло
суви
берилган
,
соф
пўлатдан
ишланган
махсус
қурилма
ўраб
туради
.
Шу
қадар
эъзозланувчи
ﻢﯿھاﺮﺑإ
مﺎَﻘَﻣ
ўзбек
тилида
ҳам
“
Иброҳим
мақоми
”
деб
юритилади
.
X–XIII
аср
араб
тилидаги
мусиқашунос
-
лик
китобларида
مﺎﻘَﻣ
(
мақом
)
сўзи
“
нағма
жойи
”, “
парда
ўрни
”
маъноларини
англатув
-
чи
терминга
айланди
.
Ибн
Сино
“
Жав
َ
а
-
ми
‘
у
‘
илми
-
л
-
м
َ
ус
َ
иқ
َ
а
”
]
ﻰﻘﯿﺳﻮﻤ
ﻟ
ا
ﻢ
ﻠ
ﻋ
ﻊﻣاﻮﺟ
[
–
“
Мусиқа
илми
тўплами
”
да
таъкидлайди
:
“
Бирининг
сон
кўрсаткичи
8
иккинчисиники
3
бўлган
икки
нағма
орасидаги
буъд
ёқим
-
лидир
,
чунки
4
нинг
ўрнида
(
мақомида
) 8
турибди
, 4
нинг
3
га
нисбати
эса
бир
бутун
ва
учдан
бир
нисбати
4:3 – ’
ал
-
лазий
би
-
л
-
’
арба
‘
а
ِﺔَﻌَﺑْرﻷﺎﺑ
ي
ِﺬ
ﻟ
ا
(
кварта
).
Агар
3
тарафдан
(8:3
нисбатда
)
олсак
,
уч
олтининг
ўрнида
(
мақомида
),
чунки
унинг
ярми
олтидир
. 6
нинг
8
га
нисбати
эса
’
ал
-
лазий
би
-
л
-’
арба
‘
а
ِﺔَﻌَﺑْرﻷﺎﺑ
ي
ِﺬ
ﻟ
ا
(
кварта
)
нисбатидир
”
)
1956,27
ﺎﻨﯿﺳ
ﻦﺑإ
(
.
Ибн
Зайла
“
Кит
َ
абу
-
л
-
к
َ
аф
َ
и
ф
َ
и
-
л
-
м
َ
ус
َ
иқ
َ
а
”
]
ﻰﻘﯿﺳﻮﻤ
ﻟ
ا
ﻲ
ﻓ
راود
ﻻ
ا
ب
ﺎﺘﻛ
[
–
“
Мусиқа
-
га
оид
тўлиқ
китоб
”
ида
ёзади
: “
Агар
’
ал
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
57
лазий
би
-
л
-
кул
маратайн
(
иккиланган
октава
–
квинтдецима
)
нинг
икки
ярмининг
ҳар
бири
иккинчисига
ўхшаш
тақсимланишга
эга
бўлмаса
,
ҳар
бир
бўлак
иккинчисида
,
ҳар
бир
нағма
бошқасида
ўз
жойига
(
мақомига
)
эга
бўлиши
мумкин
эмас
”
رﻮﺼﻨﻣ
(
ﻮﺑأ
236
б
)
.
Мумтоз
даврнинг
қуйи
босқичининг
ва
-
киллари
Сафиуддин
Урмавийни
“
Ўн
икки
мақом
”
тизими
намунасини
илк
бор
яратди
ва
бу
иш
кейинги
олимлар
Қутбиддин
Шерозий
,
Абдулқодир
Мароғий
,
Абдураҳ
-
мон
Жомий
,
Зайнулобидин
Ҳусайний
томонидан
мукаммаллаштирилиб
,
бойитиб
борилди
.
Масалан
,
Жомийнинг
рисоласида
“
Ўн
икки
мақом
”
нинг
номланишлари
ва
тар
-
тиби
шундай
берилади
:
ق
ﺎ
ﺸ
ﻋ
(
Ушшоқ
);
ى
ﻮﻧ
(
Наво
);
ﻚ
ﯿ
ﻠ
ﺳﻮﺑ
(
Буслик
);
ﺖﺳار
(
Рост
);
ﻲﻨﯿﺴ
ﺣ
(
Ҳусайний
);
زﺎﺠ
ﺣ
(
Ҳижоз
)
1
.
ي
ﻮھار
(
Роҳавий
);
ﮫ
ﻟ
ﻮ
ﻜ
ﻧز
(
Зангула
);
ق
اﺮﻋ
(
Ироқ
);
نﺎﮭﻔﺻإ
(
Исфаҳон
);
ﺪﻨ
ﻜﻓ
اﺮﯾز
(
Зирофканд
,
қўшимча
аталиши
–
ﻚ
ﺟﻮﻛ
(
кучэк
));
ك
رﺰﺑ
(
Бузург
)
2
.
Ўн
икки
мақомни
яратилишига
оид
турли
ривоятлар
бор
.
Уларни
кўриб
чиқайлик
:
ق
ﺎ
ﺸ
ﻋ
(
ушшоқ
)
арабча
ﻖ
ﺷﺎﻋ
(
ошиқ
)
сўзи
-
нинг
кўплиги
бўлиб
,
баъзилар
Аллоҳнинг
ошиқлари
,
Аллоҳни
севувчилар
айтадиган
ва
эшитадиган
асарлар
бўлган
учун
ق
ﺎ
ﺸ
ﻋ
(
Уш
-
шоқ
)
деб
атаганлар
деса
,
баъзилар
“
Ушшоқ
”
мақоми
лирик
кайфиятларни
ифодалаган
ва
лирик
(
ишқий
)
шеърлар
билан
ижро
этила
-
диган
асар
ҳамда
ошиқлар
тилидан
айтил
-
гани
учун
унга
“
Ушшоқ
” (
Ошиқлар
)
номи
берилган
бўлса
керак
” –
дейди
3
.
ى
ﻮﻧ
(
Наво
)
сўзи
форсча
бўлиб
,
алиф
би
-
лан
ҳам
ёзилади
,
яъни
اﻮﻧ
ва
“
ёқимли
,
покиза
куй
,
оҳанг
”
маъносини
англатади
.
ﻚ
ﯿ
ﻠ
ﺳﻮﺑ
(
Буслик
)
атоқли
исм
хос
Абу
Саликдан
олинган
деса
,
И
.
Р
.
Ражабов
4
,
1
Джами
А
.
Трактат
о
музыке
.
Перевод
с
персидского
А
.
Н
.
Болдырева
. (
Приложение
.
Фотокопия
«
Трактата
о
музыке
»
на
фарси
)
Редакция
и
комментарии
В
.
М
.
Беляева
. –
Т
.:
Из
-
во
АН
Уз
ССР
, 1960. –
С
. 32.
2
Ражабов
И
.
Мақомлар
. –
Т
., 2006. –
С
. 92.
3
Там
же
. –
С
. 94.
4
Иброҳимов
О
.
И
.
Фергано
-
Ташкентские
макомы
.
Ташкент
– 2006.
С
.21.
О
.
А
.
Иброҳимов
: “
Й
ўловчи
,
ошиқ
,
тўғри
йўл
-
дан
борувчи
мусофир
” –
деб
тушунтиради
5
.
Ривоятларда
халифа
Умар
(
р
.
а
.),
сафарда
туя
чарчоқни
сезмаслиги
ниятида
“
Буслик
”
мақомини
яратган
дейилади
.
Умуман
,
Ўн
икки
мақом
,
хусусан
ундаги
ҳар
бир
мақомнинг
яратилиши
ва
аталишига
оид
ривоятлар
кўп
.
Баъзи
ривоятларда
Ўн
икки
мақомни
ижод
этилиши
ва
мақомларнинг
аталишини
Афло
-
тун
ёки
Мусо
(
а
.
с
.)
номи
билан
боғланса
6
,
баъзилари
Пифагор
номи
билан
боғланади
.
“
Буслик
”
хусусида
яна
ривоят
қилинадики
,
Пифагорнинг
доим
шу
товушқаторда
туркий
қўшиқлар
хиргойи
қилиб
юрадиган
Буслик
исмли
қули
бўлган
экан
.
Агар
бу
сўзга
араб
тили
нуқтаи
назари
-
дан
қаралса
,
ﻚ
ﻟ
ﺎﺳ
(
с
َ
алик
) –
тўғри
йўлдан
боручи
,
сўфийликнинг
юқори
даражалари
-
дан
бирига
эришган
маънони
беради
,
ﻚ
ﯿ
ﻠ
ﺳ
ﻮﺑا
(
Абу
Слик
)
нинг
маънавий
таржимаси
эса
“
тўғри
йўлнинг
боши
”
бўлади
ва
ﻚ
ﯿ
ﻠ
ﺳ
ﻮﺑا
(
Абу
Слик
)
нинг
ўзгарган
шакли
ﻚ
ﯿ
ﻠ
ﺳﻮﺑ
(
Бус
-
лик
),
яъни
ўн
икки
мақомнинг
бирининг
номи
бўлиши
жоиз
.
ﻢ
ﻠ
ﻋا
ﷲ
ا
و
.
ﺖﺳار
(
Рост
)
ажам
халқлари
тилларида
“
тўғри
,
ҳақиқатга
мос
келувчи
”
маънолари
-
ни
англатиб
,
ﺖﺳار
ه
ار
(
Роҳи
рост
)
дейилса
,
Қуръони
каримдаги
ﻢﯿﻘﺘﺴﻤ
ﻟ
ا
طاﺮﺻ
(
сир
َ
ату
-
л
-
мустақ
َ
им
–
ҳақиқат
йўли
,
тўғри
йўл
,
Аллоҳ
йўли
)
ни
англатади
.
ر
ﺖﺳا
(
Рост
)
мақомини
ما
راود
ﻻ
ا
(
умму
-
л
-
адв
َ
ар
) – “
мақом
даврлари
-
нинг
онаси
”
деб
ҳам
атайдилар
.
ق
اﺮﻋ
(
Ироқ
) –
Ажам
мамлакатларидан
Ҳаж
ибодатлари
адо
этиладиган
,
исломнинг
муқаддас
шаҳарлари
–
Маккаи
Мукаррама
ва
Мадинаи
Мунавварага
ҳожилар
ўтадиган
йўлда
жойлашган
мамлакатнинг
номи
.
نﺎﮭﻔﺻإ
(
Исфаҳон
) –
кўп
уламоларни
етказиб
берган
,
ўрта
асрларда
Эроннинг
маданий
ва
илмий
маркази
бўлган
шаҳарларидан
бирининг
номи
.
5
Музыкальная
эстетика
стран
Востока
.:
Сборник
. –
М
.:«
Музыка
», 1967.
С
. 315.
6
Музыкальная
эстетика
стран
Востока
.:
Сборник
. –
М
.:«
Музыка
», 1967.
С
. 322.
S H A R Q M A S H ’ A L I
58
ﺪﻨ
ﻜﻓ
اﺮﯾز
(
Зирофканд
) – “
пасайтирилган
”
деган
маънони
берувчи
сўз
.
Бу
мақомнинг
иккинчи
номи
–
ﻚ
ﺟﻮﻛ
(
кучэк
-
кичкина
).
ك
رﺰﺑ
(
Бузург
) –“
катта
”, “
буюк
”
маъно
-
ларини
англатади
.
ﮫ
ﻟ
ﻮ
ﻜ
ﻧز
(
Зангула
) – “
Зангула
”
сўзининг
асл
маъноси
“
қўнғироқ
”,
аммо
у
бўйнига
қўн
-
ғироқ
осилган
,
лўкиллаб
юрганда
маълум
усул
бериб
карвон
бошида
борувчи
туя
маъносини
ҳам
берган
.
Қўнғироқлар
ўзбек
миллий
рақс
санъатида
раққосалар
томонидан
кенг
қўлла
-
нилади
.
Хотин
-
қизлар
қўл
ва
оёқларига
қўнғи
-
роқчалар
тақиб
олиб
тушадиган
“
Зангбози
”
(“
Қўнғироқ
ўйини
”)
ва
Бухоро
халқ
мусиқаси
асосида
неча
бор
саҳналанштирилган
“
Занг
”
рақси
ҳозир
ҳам
машҳур
.
ي
ﻮھار
(
Роҳавий
) –
Кичик
Осиё
шаҳарла
-
ридан
бирининг
номи
.
ﻲﻨﯿﺴ
ﺣ
(
Ҳусайний
) –
атоқли
исм
.
Расул
алайҳи
-
с
-
саломнинг
набираларидан
бирининг
исми
ﻦﯿﺴ
ﺣ
(
Ҳусайн
)
бўлган
,
шунга
ишора
ёки
маълум
бастакорнинг
исми
бўлиши
мумкин
.
زﺎﺠ
ﺣ
(
Ҳижоз
) –
Ҳаж
ибодатлари
адо
эти
-
ладиган
,
исломнинг
муқаддас
шаҳарлари
–
Маккаи
Мукаррама
ва
Мадинаи
Мунаввара
жойлашган
Арабистон
ярим
оролидаги
мин
-
тақанинг
номи
.
Шундай
қилиб
, “
Ўн
икки
мақом
”
даги
ҳар
бир
мақомни
аталишидан
тўрттаси
географик
номлар
,
яъни
ق
اﺮﻋ
(
Ироқ
),
نﺎﮭﻔﺻإ
(
Исфаҳон
),
ي
ﻮھار
(
Роҳавий
),
زﺎﺠ
ﺣ
(
Ҳижоз
);
иккитаси
атоқли
исм
,
яъни
ﻚ
ﯿ
ﻠ
ﺳﻮﺑ
(
Буслик
)
ва
ﻲﻨﯿﺴ
ﺣ
(
Ҳусайний
);
бештаси
форсча
сўз
,
яъни
ى
ﻮﻧ
(
наво
),
ﺖﺳار
(
Рост
),
ﺪﻨ
ﻜﻓ
اﺮﯾز
(
зирофканд
)
ёки
ﻚ
ﺟﻮﻛ
(
кучэк
),
ك
رﺰﺑ
(
бузург
),
ﮫ
ﻟ
ﻮ
ﻜ
ﻧز
(
зангула
)
ва
биттагинаси
арабча
сўз
–
ق
ﺎ
ﺸ
ﻋ
(
ушшоқ
).
XIII
асрнинг
50-
йиллари
яратилган
Сафи
-
йуддин
Урмавийнинг
(1216–1294) “
Кит
َ
абу
-
л
-
адв
َ
ар
”
]
راود
ﻻ
ا
ب
ﺎﺘﻛ
[
– “
Даврлар
китоби
”
номи
билан
машҳур
асарида
ҳам
مﺎﻘَﻣ
(
мақом
)
сўзи
Ибн
Зайланинг
асаридаги
каби
“
нағма
жойи
”, “
парда
ўрни
”, “
тон
ўрни
”
маъно
-
ларини
англатувчи
термин
сифатида
қўл
-
ланилади
(
ﻦﯾﺪ
ﻟ
ا
ﻲﻔﺻ
).
مﺎﻘَﻣ
(
мақом
)
термини
XVIII–XV
аср
манбаларида
“
лад
”, “
лад
тизим
”
ни
англатди
ва
ўн
икки
мақом
парда
тизимини
бил
-
дирувчи
термин
таркибида
қўлланилди
:
ھدزاود
تﺎﻣﺎﻘَﻤ
.
Жамларнинг
энг
комил
турлари
ўн
икки
мақом
парда
тизимга
кирган
.
Улар
қуйидагилар
:
Ушшоқ
,
Наво
,
Буслиқ
,
Рост
,
Ҳусайний
,
Ҳижоз
,
Раҳовий
,
Зангула
,
Ироқ
,
Исфаҳон
,
Зирафканд
(
ёки
Кучак
)
ва
Бузург
.
Ўрта
асрларЎрта
ва
Яқин
Шарқ
мусиқа
-
шунослигида
,
биринчи
бўлиб
مﺎﻘَﻣ
(
мақом
)
термини
шу
маънода
Маҳмуд
Шерозийнинг
форс
тилида
ёзилган
“
ج
ﺎﺑﺪ
ﻟ
ا
ةﺮ
ﻐ
ﻟ
ج
ﺎﺘ
ﻟ
ا
ةرد
” –
“
Дурра
ату
-
тож
ли
ғурра
аду
-
Дебож
” (“
Де
-
бож
кўркидаги
тож
дурри
гавҳари
”)
қўлла
-
ган
дейилади
.
Бироқ
, “
Дебож
кўркидаги
тож
дурри
гавҳари
”
асарининг
Тошкентда
сақла
-
наётган
нусхасида
бу
нарсани
кўрмадик
.
XIX
аср
бошларидан
классик
мусиқа
шакллари
туркум
кўринишдаги
мустақил
мусиқий
асарларни
ва
уларнинг
мажмуасини
англатувчи
терминга
айланди
.
Хусусан
,
Шашмақом
:
Мақоми
Бузрук
,
Мақоми
Рост
,
Мақоми
Наво
,
Мақоми
Дугоҳ
,
Мақоми
Сегоҳ
,
Мақоми
Ироқ
.
مﺎﻘَﻣ
(
мақом
)
термини
,
кейинроқ
мақомлар
-
нинг
миллий
ва
минтақавий
кўринишларини
ифода
этишда
ҳам
қўлланила
бошланди
:
1.
Ўзбек
мақом
санъати
;
2.
Шашмақом
-
Бухоро
мақомлари
:
3.
Араб
мақ
َ
амлари
;
4.
Озарбайжон
муғомлари
;
5.
Тошкент
-
Фарғона
мақом
йўллари
;
6.
Уйғур
муқомлари
;
7.
Хоразм
мақомлари
ва
бошқалар
.
Шундай
қмлиб
,
илк
бор
VII-
асрда
Қуръони
каримда
келтирилилган
“
Иброҳим
(
а
.
с
.)
оёқ
излари
тушган
покиза
жой
”
маъносни
англатувчи
مﺎﻘَﻣ
“
мақом
”
сўзи
мусиқашуносликда
асрлар
давомида
(
маъноси
кенгайиб
борувчи
)
махсус
مﺎﻘَﻣ
(
мақом
)
тер
-
мини
сифатида
фойдаланиб
келинмоқда
.
