S H A R Q M A S H ’ A L I
ØÀУ ÌÀÄÀÍÈßÒÈ
ЎРТА
АСРЛАРНИНГ
МУСИҚАШУНОСЛИККА
ДОИР
МАНБАЛАРИ
:
ФАН
МУШТАРАКЛИГИ
МАСАЛАСИ
ОРИПОВ
ЗОКИРЖОН
Филология
фанлари
номзоди
,
Ўзбекистон
давлат
консерваторияси
Аннотация
.
Ушбу
мақола
Шарқ
мусиқашунослигининг
мумтоз
даври
– X–XV
асрлар
араб
ва
форс
тилидаги
мусиқа
адабиёти
манбалари
асосида
юзага
келди
.
Мақолада
Абу
Наср
Форобий
,
Абу
Али
ибн
Сино
,
Абу
Мансур
ибн
Зайла
,
Абу
Абдуллоҳ
Хоразмий
,
Сафийуддин
Урмавийнинг
араб
тилидаги
ва
Қутбиддин
Шерозий
,
Абдулқодир
Мароғий
,
Абдураҳмон
Жомий
ва
Зайнулобидин
Ҳусайнийнинг
форс
тилидаги
мусиқага
оид
илмий
ишларидаги
муштараклик
ўрганилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
мусиқа
,
мусиқашунослик
,
мумтоз
давр
,
мусиқа
адабиёти
,
манба
.
Аннотация
.
Данная
статья
появилась
на
основе
источников
арабоязычной
и
персоязычной
музыкальной
литературы
классического
периода
музыковедения
Ближнего
и
Среднего
Востока
– X–XV
веков
.
В
статье
изучается
общность
в
научных
трудах
о
музыке
Абу
Насра
Фараби
,
Абу
Али
ибн
Сины
,
Абу
Мансура
ибн
Зайлы
,
Абу
Абдуллы
Хорезми
,
Сафийуддина
Урмави
на
арабском
языке
и
Кутбиддина
Шерази
,
Абдулкадира
Мараги
,
Абдурахмана
Джами
и
Зайнулабидина
Хусайни
на
персидском
языке
.
Опорные
слова
и
выражения
:
музыка
,
музыковедение
,
классический
период
,
литература
музыкы
,
источник
.
Abstract:
This article based on sources of Arabian and Persian musical literature in classic period musicology in
Middle East of X-XV centuries. The article studies the community of scientific works on music by Abu Nasr Farabi,
Avicenna, Abu Mansur ibn Zayla, Abu Abdullah Khowarazmi, Sefieddin Urmevi in Arab and works by Abd al-Qadir
Maragi, Abdurakhman Jami and Zaynulabidin Khusayni in Persian languages.
Keywords and expressions:
music,
musicology, classic period, literature of music, source.
Ўзбекистон
Президенти
И
.
Каримовнинг
“
Ўрта
асрлар
Шарқ
алломалари
ва
мутафак
-
кирларининг
тарихи
мероси
,
унинг
замона
-
вий
цивилизация
ривожидаги
роли
ва
аҳа
-
мияти
”
мавзусида
Самарқандда
2014
йил
-
нинг
16
майида
ўтган
халқаро
конференция
-
да
сўзлаган
нуқтида
Шарқ
алломаларининг
дунё
цивилизациясида
тутган
ўрни
юқори
баҳоланган
. “
Шарқ
мусиқаси
–
Шарқ
фал
-
сафаси
Шарқ
дунёсининг
узвий
бир
қисми
-
дир
.
Шарқ
мусиқасининг
жаҳон
маданий
меросида
тутган
ўрни
бениҳоя
буюк
”
1
.
Шарқ
халқлари
мусиқа
маданияти
тарихини
ўрга
-
нишда
ўрта
асрлар
мусиқа
илмига
оид
асар
-
лар
асосий
манбалар
сифатида
қаралиши
ке
-
рак
.
Бу
асарлар
турли
шаклларда
,
жумладан
,
1
Каримов
И
.
А
.
Маънавий
юксалиш
йўлида
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 1998. 366-
б
.
мустақил
рисола
сифатида
ёки
қомусий
асарнинг
бир
қисми
сифатида
араб
,
форс
ва
туркий
тилларда
кўп
асрлар
давомида
яратилган
.
Хусусан
, X–XV
асрлар
–
Шарқ
мусиқашунослигининг
мумтоз
даври
бўлиб
,
уни
яратганлар
асосан
,
Ўрта
Осиёдан
чиққан
олим
ва
мутафаккирлар
бўлган
.
Бу
давр
,
ўз
навбатида
,
икки
босқичга
бўлиниб
,
ҳар
бир
босқичда
манбалар
бажарган
вазифалари
билан
фарқлананади
.
X–XIII
асрлар
–
Шарқ
мумтоз
мусиқа
-
шунослигининг
юқори
босқичи
саналади
.
Бу
даврда
Абу
Наср
Форобий
(873–950),
шу
-
нингдек
,
Абу
Али
ибн
Сино
(980–1037),
Абу
Мансур
ибн
Зайла
(
вафоти
1049),
Абу
Абдуллоҳ
Хоразмий
(
вафоти
997)
каби
алло
-
малар
ижод
қилган
.
Форобийнинг
بﺎﺘآ
ﺮﻴﺒﻜﻟا
ﻰﻘﻴﺳﻮﻤﻟا
“
Катта
мусиқа
китоб
”
и
,
Ибн
Синонинг
ﻰﻘﻴﺳﻮﻤﻟا
ﻢﻠﻋ
ﻊﻣاﻮﺝ
“
Мусиқа
илми
S H A R Q M A S H ’ A L I
112
тўплами
”,
Хоразмийнинг
مﻮﻠﻌﻟا
ﺢﻴﺕﺎﻔﻣ
“
Илмлар
калитлари
”
қомусий
асарининг
мусиқага
ба
-
ғишланган
боби
–
ﻰﻘﻴﺳﻮﻤﻟا
ﻲﻓ
“
Мусиқа
ҳақи
-
да
”
си
ва
Ибн
Зайланинг
ﻰﻘﻴﺳﻮﻤﻟا
ﻲﻓ
ﻲﻓﺎﻜﻟا
بﺎﺘآ
“
Мусиқага
оид
тўлиқ
китоб
”
ида
мусиқа
илмининг
назарий
асослари
,
лад
тизими
,
ритм
,
шакл
,
жанр
,
мусиқий
атамалар
тизими
ва
бошқа
назарий
масалалар
ишлаб
чиқилди
.
Абу
Наср
Форобийнинг
мусиқа
илмига
оид
китоблари
ичида
энг
аҳамиятлиси
,
ўз
дав
-
рининг
буюк
мусиқий
асари
ﺮﻴﺒﻜﻟا
ﻰﻘﻴﺳﻮﻤﻟا
بﺎﺘآ
“
Катта
мусиқа
китоби
”
нинг
яна
бир
ибратли
жиҳати
–
унда
Шарқ
мусиқачиларидан
қа
-
димда
ўтган
қуйидаги
машҳур
9
вакилига
тавсиф
берилади
:
Алқама
ибн
Аббад
(VI
аср
)
–
Жоҳилия
даври
араб
шоири
ва
мусиқачи
-
си
;
Жамила
бинт
Абдулваҳоб
(678–742)
қа
-
дим
араб
ашулачилиги
устунларидан
;
Маъ
-
бад
номи
билан
танилган
зотнинг
тўлиқ
исми
-
шарифи
Абу
Аббад
бин
Ваҳаб
Мавла
бини
Қутн
Маъбад
ал
-
Мадиний
(673–743).
У
Мадина
мусиқа
мактабининг
йирик
намоян
-
даларидан
;
Истеъдодли
удчи
,
ашулачи
,
бас
-
такор
ва
шоир
Ибн
Сурайжнинг
тўлиқ
исми
-
шарифи
–
Абу
Яҳё
Убайдулла
ибн
Сурайж
ал
-
Маккий
(634–743).
Унинг
отаси
Абу
Яҳё
ибн
Убайд
халифа
Усмон
ибн
Аффон
(
р
.
а
.)
(646–657)
саройида
мусиқачи
бўлган
экан
;
Исҳоқ
Мавсилийнинг
тўлиқ
исми
шарифи
Абу
Муҳаммад
Исҳоқ
ибн
Иброҳим
ибн
Маймун
ал
-
Мавсилий
(767–850)
ва
у
атоқли
ашулачи
,
чолғучи
,
мусиқа
назариётчиси
,
шоир
,
адабиётшунос
,
аббосийлар
саройи
му
-
лозимларидан
экан
;
Фаҳлиз
–
]
ﺬﻴﻠﻬﻓ
[
Сосо
-
нийлар
даври
афсонавий
мусиқачиси
Борбад
Марвазийни
(VI
аср
)
араб
манбаларида
Фаҳ
-
лиз
]
ﺬﻴﻠﻬﻓ
[
деб
атайдилар
;
Мухариқ
ал
-
Муғанний
(652–715) –
Аббосийлар
олтин
даврининг
буюк
ашулачиси
,
Иброҳим
Мав
-
сулийнинг
шогирди
;
Самарқанднинг
Сўғд
аҳлидан
Хулайс
бин
Ахваз
صَﻮْﺣﺁ
ﻦﺏ
ﺺْﻴَﻠُﺧ
;
Мансур
Залзал
(721–791)
ўз
даврининг
маш
-
ҳур
ашулачиси
ва
созандаси
.
XIII–XV
асрлар
Шарқ
мусиқашунослиги
-
нинг
мумтоз
даврининг
қуйи
босқичи
сана
-
либ
,
Шарқ
мусиқашунослигида
ﻪﻝﺎﺳر
ﻲﻘﻴﺳﻮﻣ
(
Рисолаи
мусиқий
,
яъни
Мусиқа
рисоласи
)
деб
қабул
қилинган
жанр
вужудга
келди
ва
бу
жанрда
Сафийуддин
Урмавий
–
Бағдодий
(1216–1294)
араб
тилида
мусиқий
асарлари
-
ни
таълиф
этган
бўлса
,
Хожа
Абдулқодир
Мароғий
(1353–1435),
Абдураҳмон
Жомий
(1414–1492)
кабилар
форсийда
ижод
қилган
.
Урмавийнинг
راودﻻا
بﺎﺘآ
(”
Даврлар
китоби
”)
асаридан
бошлаб
“
Ўн
икки
мақом
”
тизим
-
лаштирилди
,
назарий
-
мантиқий
жиҳатдан
ишлаб
чиқилган
84
нағмалар
жами
асосида
муҳим
амалий
нағмалар
тизими
кашф
этил
-
ди
: 12 (
دوﺪﺵ
)
шудуд
–
мақом
ва
6
)
زاوﺁ
(
овоз
,
вужудга
келди
.
Шерозийнинг
ةﺮﻐﻟ
جﺎﺘﻟا
ةرد
جﺎﺏﺪﻟا
(“
Дебож
кўркидаги
тож
дурри
гавҳа
-
ри
”)
энциклопедик
асарининг
мусиқага
ба
-
ғишланган
боби
ﻲﻘﻴﺳﻮﻣ
ﻢﻠﻋ
رد
,
Мароғийнинг
نﺎﺤﻟﻻا
ﺪﺻﺎﻘﻣ
“
Мусиқа
мақсадлари
”
китоби
,
Жомийнинг
ﻲﻘﻴﺳﻮﻣ
ﻪﻟﺎﺳر
“
Мусиқа
рисоласи
”
аталмиш
мусиқий
-
илмий
ишларида
“
Ўн
ик
-
ки
мақом
”
тизими
янада
мукаммаллашти
-
рилган
,
овоз
,
шўъба
масалаларини
ойдин
-
лаштиришга
интилиб
, 17
поғонали
товушқа
-
тор
масаласи
ишлаб
чиқилган
.
Ўрта
Осиёдан
чиққан
олим
ва
мутафаккирлар
Абу
Наср
Форобий
(873–950),
Абу
Али
ибн
Сино
(980–1037),
Абу
Мансур
ибн
Зайла
(
вафоти
1049),
Абу
Абдуллоҳ
Хоразмий
(
вафоти
997)
X–XIII
асрлар
Шарқ
мусиқа
илмининг
шакл
-
ланишига
ва
ривожига
асосий
ва
ҳал
қилув
-
чи
ҳисса
қўшиб
,
ўрта
аср
Шарқ
мусиқашу
-
нослигида
улкан
кашфиётлар
қилдилар
.
Улар
мусиқанинг
келиб
чиқишини
турли
аф
-
соналар
,
диний
ривоятлар
билан
боғламаган
ҳолда
,
илмий
ёндашув
билан
шарҳлаган
бу
зотлар
мусиқа
илмини
математиканинг
тар
-
кибий
қисми
деб
қараганлар
ва
улар
яратган
бу
соф
илмий
йўналиш
халафлар
томонидан
қабул
қилинган
.
Мумтоз
даврнинг
қуйи
бос
-
қичида
ижод
қилган
Сафийуддин
Урмавий
(1216–1294),
Қутбиддин
Шерозий
(1236–
1310),
Абдулқодир
Мароғий
(XIV
аср
),
Маҳ
-
муд
Омулий
(
ваф
. 1349),
Абдураҳмон
Жомий
(1414–1492),
Зайнулобидин
Ҳусайний
(XV
аср
)
ва
сўнгра
Нажимиддин
Кавкабий
(XVI
аср
)
каби
алломалар
Форобий
,
Ибн
Сино
,
Ибн
S H A R Q M A S H ’ A L I
113
Зайла
ва
Абу
Абдуллоҳ
Хоразмий
асос
солган
илмий
йўналишдан
борганлар
.
Мумтоз
давр
-
нинг
қуйи
босқичининг
йирик
вакили
Сафи
-
йуддин
Урмавий
ўн
икки
мақом
тизимини
яратди
ва
у
кейинги
олимлар
томонидан
му
-
каммаллаштирилиб
,
бойитиб
борилди
.
X–XV
асрлар
–
Шарқ
мусиқашунослиги
-
нинг
мумтоз
даврида
назарий
-
мантиқий
жи
-
ҳатдан
Абу
Наср
Форобий
,
Абу
Али
ибн
Сино
ва
ўзгалар
асарларида
84
нағма
жамлари
(
товушқаторлари
–
лад
бирикмалари
)
ишлаб
чиқилди
.
Мазкур
нағмалар
жамларидан
(
то
-
вушқаторлар
–
лад
бирикмаларидан
)
Сафи
-
йуддин
Урмавий
,
Абдураҳмон
Жомий
ва
бош
-
қалар
асарларида
амалий
нағмалар
тизими
кашф
этилди
– 12 (
دوﺪﺵ
)
шудуд
–
мақом
танлаб
олинди
. “
Шашмақом
”
ясалишида
эса
“
Ўн
икки
мақом
”
дан
хомашё
сифатида
фойдала
-
нилган
.
Демак
, X–XV
асрлар
–
Шарқ
мусиқа
-
шунослигининг
мумтоз
даврида
назарий
-
ман
-
тиқий
жиҳатдан
ишлаб
чиқилган
84
нағма
жамларидан
(
товушқаторлар
–
лад
бирикма
-
ларидан
)
тортиб
амалий
нағмалар
тизими
кашф
этилган
– 12 (
دوﺪﺵ
)
шудуд
–
мақомгача
XVIII
аср
охирларида
шаклланиб
, XIX
асрдан
ўзбек
ва
тожик
халқлари
орасида
тарқалган
“
Шашмақом
”
шаклланиши
ва
ривожига
ҳам
бевосита
алоқадор
.
Тарихий
муштараклик
жараёнлари
Яқин
ва
Ўрта
Шарқ
миллий
маданиятларининг
шаклланиши
ва
ривожи
учун
ўта
муҳим
са
-
налади
.
Шунинг
учун
ҳам
,
кўпинча
,
бу
соҳа
-
даги
тадқиқотлар
тор
миллий
,
минтақавий
анъаналар
ҳудудидан
ташқарига
чиқади
ва
мазкур
ҳодисани
мақомлар
мисолида
яққол
кўриш
мумкин
.
X–XV
асрлар
–
Шарқ
мусиқашунослиги
-
нинг
мумтоз
даври
арабий
ва
форсий
манба
-
ларини
турли
жиҳатдан
,
жумладан
,
тилшу
-
нослик
,
манбашунослик
,
матншунослик
,
му
-
сиқашунослик
жиҳатидан
ўрганиш
Шарқ
мусиқа
назарияси
ва
амалиётини
ўрганишда
,
умуман
,
мусиқа
шаклларининг
тадрижий
ривожини
таҳлил
этишда
нақадар
қимматли
бўлгани
каби
,
замонавий
ўзбек
мусиқаси
-
нинг
устувор
асоси
мақомларни
жиддий
ўрганишда
ҳам
қимматлидир
.
