S H A R Q M A S H ’ A L I
100
ЯПОН ТИЛИДАН ЎЗБЕК ТИЛИГА ТАРЖИМАДА
ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАРНИНГ БЕРИЛИШИ
ҲАМИДОВ ХАЙРУЛЛА
PhD, ТДШИ
АБДУРАХИМОВА ДИЁРА
ўқитувчи, ТДШИ
Аннотация. Ушбу мақола япон тилидан ўзбек тилига бадиий таржимада фразео¬ло-
гизм¬ларнинг берилиши муаммоларини ўрганишга бағишланган бўлиб, унда япон тили¬да¬ги
фразеологик бирликларнинг таржима қилишда қандай усуллар қўлланилгани хусу¬сида сўз боради.
Қиёс нуқтаи назаридан айрим ўринларда фразеологик бир¬ликларнинг русча ва туркча муқобилла-
рига ҳам мурожаат қилинади. Ибо¬ра¬ларнинг маъно нозикликлари, япон халқининг мада¬нияти,
миллий ўзи¬га хос¬ликларини қанчалик ўзида акс эттириши ва айнан шу жиҳати билан
фра¬зе¬ологизмлар таржимаси айрим ҳолларда таржимон учун қийинчиликлар туғ¬ди¬риши
эҳтимоллари таъкидланади. Мақолада илгари сурилган айрим асосли так¬лиф ва мулоҳазалар,
чиқарилган илмий хулоса¬лар истиқболда амалга оши¬рилажак таржима жараёнларида ижод-
корларга қўл келиши мумкин. Маъ¬лум¬ки, ҳар қандай бадиий асарда миллий ўзгачаликни намоён
этувчи унсур¬лар талайгина ва уларни таржимада бериш кўпинча бир қатор муам¬молар юза-га
келишига сабаб бўлади. Уларни бартараф этиш эса тар¬жи¬мондан муал-лиф¬га тенг қобилият
ва истеъдод талаб қилганлиги боис бунга эришиш йўли осон кечмайди. Буни, асосан, миллийлик¬ни
ўзи¬да му¬жассам эт¬ган, халқнинг мо䬬дий ва иж¬ти¬мий турмуши, урф-одат ва
анъବналари, дун¬ё¬¬қарашини акс этти¬рувчи фразеологик бирликлар таржимаси мисолида
кўриш мумкин. Чунки фразеологизмларнинг ишончли қайта яратилиши таржимондан алоҳида
ёндашув талаб этиш билан бирга уларни асардаги мингларча сўз орасидан ажратиб олиш ва оддий
йўл билан бошқа тилга ўгириш мумкин эмас. Ўзбек ва япон тиллари¬нинг турли тил оиласи¬га
мансублиги, кўпчилик фразеологик бирликларнинг келиб чиқиш нуқтаи назаридан фарқлилик касб
этиши бадиий асарларни ўгиришда таржимондан ўта эҳтиёткор бўлиш, фразеологик бирликлар-
нинг этимологияси, асл манбаини чуқур ўрганишни талаб қилади. Ушбу мақолада муаллифлар
қўйилган масаланинг айнан шу жиҳатларига алоҳида эътибор қаратадилар.
Таянч сўз ва иборалар: аслият, фразеологизм, лексема, услуб, миллийлик, бадиий таржима,
таржимон маҳорати, тўлақонли (адекват) таржима, муқобил (эквивалент).
Аннотация. Данная статья посвящена изучению вопросов передачи фразеологизмов при перево-
де художественных произведений с японского на узбекский язык. В ней проанализированы фра-
зеологизмы в современном японском языке и объясняются пути и способы их передачи при переводе.
С точки зрения сопоставления авторы изредка обращаются к русским и турецким эквивалентам
японских и узбекских фразеологизмов. В статье также делается акцент на том, насколько
фразеологизмы тонко выражают чувство человека, отражают культуру, национальную самобыт-
ность народа, и как они порою порождают трудности при переводе. Высказанные замечания и
предложения, научные выводы, сделанные в ходе исследования, будут способствовать повышению
качества переводов, которые планируются в перспективе. Как известно, в художественных
произведениях имеется множество элементов, представляющие национальные особенности наро-
да, и их перевод всегда вызывает ряд проблем для переводчика. А их преодоление требует, чтобы
переводчик был одинаково компетентен и талантлив с автором оригинала. Но добиться этого
будет нелегко. Это можно ярко увидеть на примере перевода фразеологизмов, которые отра-
жают материальную и общественную жизнь, самобытность, традиции, обычаи и мировоззрение
народа. Поскольку адекватное воссоздание фразеологизмов требует отдельного подхода от пере-
S H A R Q M A S H ’ A L I
101
водчика, и невозможно отделить устойчивых единиц языка от тысяч слов в художественном
произведении и просто перевести их на другой язык. Тот факт, что узбекский и японский языки
принадлежат к разной семье языков, и что большинство фразеологизмов в разных языках имеет
различное происхождение, требует от переводчика особую осторожность, тщательное изучения
этимологии и источников фразеологизмов. В данной статье авторы обращают внимание именно
на эти аспекты проблемы.
Опорные слова и выражения: оригинал, фразеологизм, лексема, стиль, национальное своеоб-
разие, художественный перевод, мастерство переводчика, адекватный перевод, эквивалент.
Abstract. This article is devoted to using phraseologism in translating Japanese fiction book into uzbek
language. This article analyses Japanese phrases and discusses methods of translating them. As a
comparison Russian and Turkish alternatives of some phrases might be given as well. This article also
emphasizes how idiomatic expression can illustrate delicate meaning cultural heritage and uniqueness of
nation. Some proposals which have been put forth by the article and scientific deductions might be helpful
to effectively translate text in the future. Obviously, there are many elements of cultural uniqueness in all
fiction book and this has always caused problems to translator. Solving this problems requires great deal of
talent which is not easy to gain. It can be easily seen in phraseological units which represent traditions,
social life and customs of one particular nation. Because rebuilding phrases requires not only special
approach but also it is not easy to distinguish those phrases from one thousand of other words and trans-
lating them into another language comprehensively is very complex process. Since uzbek and Japanese
languages have different origins constructions of many phrases have completely different roots and this
prioritizes carefulness ethimology of phraseological units and learning source thoroughly. In the following
article authors focused to problems of translating aspects of phraseology.
Keywords and expressions: original, phrazeology, lexema, style, specifity, literary translation, skills of
translato, adequate translation, equivalent.
Кириш.
Таржима – аслиятга олиб борувчи йўлдир. Ўзбекистонда таржимашунослик
фанининг асосчиси Ғайбуллоҳ Ас-Салом таъбирига кўра “Таржимани мевали дарахт
ниҳолига қиёсласа бўлади. Чунончи, бир заминда ўсиб турган ниҳол бошқа ерга ўтқазил-
ганда кўкариб, мева беради”. Дарҳақиқат, миллатлар орасида бевосита маданий ва
маънавий алоқа қуроли бўлган бадиий таржима воситасида дунё халқларининг маънавий
бойликлари, кўп асрлик эзгу умидлари, орзу-армонлари, бадиий тафаккурлари ва қараш-
лари мужассам асарлар ўзга тил соҳиби бўлган халқларга етказилади.
Дунё адабиёти намуналарининг маданий ҳаётимизга кириб келиши ва халқларнинг
маънавий жиҳатдан яқинлашишида бадиий таржиманинг ўрни беқиёсдир. Ёзма таржиманинг
ушбу тури умуминсоний маданиятнинг ривожланиши, миллатлараро муносабатларнинг
мустаҳкамланишида муҳим омил ҳисобланади. Албатта, бунда таржималарнинг сифати,
савияси, таржимонларнинг билими, тажрибаси ва асл нусхани бошқа тилда қайта яратиш-
даги маҳорати муҳим аҳамият касб этади. Фразеологик бирликларнинг таржимада ишонч-
ли берилиши эса таржима асарларининг сифати ва бадиий савиясини белгиловчи омил-
лардан саналади.
Асарнинг миллий ўзгачалигини намоён этувчи фразеологик бирликларнинг таржимада
берилиши фаннинг муҳим масалаларидан ҳисобланади. Таржима назарияси ва амалиёти
билан боғлиқ ҳеч бир тадқиқот мавзуси ушбу бирликларнинг таржимада берилиши
муаммосини четлаб ўтмаган. Буни мақола учун танланган мавзу доирасида кўриб чиқилган
илмий адабиётларнинг деярли барчасида фразеологизмлар таржимаси муаммоларига
S H A R Q M A S H ’ A L I
102
алоҳида эътибор қаратилганидан ҳам билиб олиш мумкин
1
. Шунга қарамай, барча
муаммолар илмда тўла ечимини топган деб бўлмайди.
Бугунги кунда япон адабиёти намуналарининг ўзбек тилига ва ўзбек адабиётига оид энг
сара асарларнинг япон тилига таржима қилиш жараёнида турғун бирикмаларнинг бери-
лиши мавзусини жонли нутқ ва бадиий асарлар мисолида алоҳида кўриб чиқиш долзарб
вазифа бўлиб қолмоқда. Таржимада фразеологик бирликларнинг берилиши билан боғлиқ
масалалар имкон доирасида кўриб чиқилган ушбу мақолада илгари сурилган назарий
фикрлар япон тилидаги жонли нутқдан олинган мисоллар ва уларнинг ўзбек тилидаги
муқобиллари асосида исботлашга ҳаракат қилинди.
Мақолада япон тилида кундалик нутқ ва адабий тилда, баъзи ўринларда аниқ бадиий
асарларда қўлланилган фразеологизмларнинг синоним ва вариантлари тўпланиб, имкон
доирасида кўриб чиқилди. Японияда чоп этилган луғатлар ҳамда таниқли ўзбек олими,
фразеология соҳасининг йирик мутахассиси Ш.Раҳматуллаевнинг “Ўзбек тилининг фра-
зеологик луғати”га асосланган ҳолда таҳлил қилинади
2
.
Тадқиқотда таҳлилга тортилган
жумлалар япон тилидаги бадиий асарлардан олинди
3
ва таржимада берилган муқобил
вариантлари билан ўзаро қиёсланиб, фанда маълум уч хил тасниф асосида таҳлил қилинди.
Булар: аслият ва таржима матнида шакл ва маъно жиҳатдан бир-бирига тўла мос кела-
диган иборалар; аслият ва таржима матнида шаклан фарқли, маъно жиҳатдан эса бир-
бирига муқобил бўлган иборалар ҳамда аслиятда эркин сўз бирикмаси бўлиб, таржимада
ибора шаклида ёки аксинча берилган фразеологик бирликлардир.
Мақсад ва вазифалар. Мақоланинг мақсади япон тилидаги миллий ўзгачаликни намоён
этувчи фразеологик бирликларнинг таржимада берилиши муаммоларини очиб бериш, ил-
мий адабиётларда фразеологизмлар таржимаси муаммоларига эътибор қаратиш, япон
адабиёти намуналарининг ўзбек тилига таржима қилиш жараёнида турғун бирикмаларнинг
берилиши мавзусини имкон доирасида кўриб чиқишдан иборат. Ушбу мақсадга эришиш
учун қуйидаги вазифалар амалга оширилди:
мақолада баъзи ўринларда аниқ бадиий асарларда қўлланилган фразеологизмларнинг
синоним ва вариантлари Японияда ва Ўзбекистонда чоп этилган луғатларга асосланган
ҳолда таҳлил қилинди;
тадқиқотда таҳлилга тортилган жумлалар япон тилидаги бадиий асарлардан олиниб,
таржимада берилган муқобил вариантлари билан ўзаро қиёсланди;
фанда маълум бўлган аслият ва таржима матнида шакл ва маъно жиҳатдан бир-бирига
тўла мос келадиган иборалар; аслият ва таржима матнида шаклан фарқли, маъно жиҳатдан
1
Leviy Irji, Iskusstvo perevoda, [The art of translation] M., 1974; Lyubimov N., Perevod – iskusstvo [Traslation is
art], M., 1984; Chukovskiy K., Visokoe iskusstvo: O prinsipax xudojestvennogo perevoda. [The art of Translation:
Kornei Chukovsky’s high art] M., 1964; Tabaxyan P. V. Vossozdanie nasionalnogo svoeobraziya podlinnika v
perevode. [Recreating th national identity of the original in translation] Avtoref. dis… k.f.n. –Leningrad: 1963;
Fedorov A. V. Iskusstvo perevoda i jizn literaturi. [The Art of Translation and the Life of Literature] –L.: Sov. Pisatel,
1983. – B. 116. Salomov G‘. Tarjima tashvishlari.[Translation Concerns] –T.: 1983. – B. 190. Muxtarov T. A.,
Neperevodimoe v perevode [Untranslated translation] // “Tarjima masalalari” [Translation issues] (ilmiy maqolalar
to‘plami) . –T.: 2012; Musaev Q., Tarjima nazariyasi asoslari [Fundamentals of translation theory], darslik. –T.:
O‘zbekiston Respublikasi FA “Fan” nashriyoti, 2005.
2
Raxmatullaev Sh. O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati [Uzbek Phraseological dictionary], Qomuslar bosh taxririyati. –
Toshkent, 1992.
3
Kobo Abe, “Qumdagi xotin”[The woman in the Dunes], roman // rus tilidan Vahob Ro‘zimatov tarjimasi. –
Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti,1968; Kobo Abe, Yashik-odam. // Rus tilidan S.
Rahmon tarjimasi. – Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti.1986
S H A R Q M A S H ’ A L I
103
эса бир-бирига муқобил бўлган иборалар ҳамда аслиятда эркин сўз бирикмаси бўлиб,
таржимада ибора шаклида ёки аксинча берилган фразеологик бирликлар аниқланди.
Методлар.
Мақола мавзусини ёритишда тавсифлаш, қиёслаш ҳамда семантик таҳлил
усулларидан фойдаланилди.
Эришилган натижалар.
Фразеологик бирликларнинг таржимада муқобиллар восита-
сида берилиши. Маълумки, фразеологик бирликлар бадиий асарда сўз маъносининг кўчи-
ши, образлиликни таъминловчи унсурлар, воқеликни акс эттиришнинг муҳим воситаси
ҳисобланади. Бир халқнинг бадиий тафаккури, миллий ўзига хосликлари ўз ифодасини
топган фразеологик бирликларнинг аслият тилидан таржима тилига ўгирилиши таржимон
учун ўзига яраша қийинчиликлар туғдириши табиий. А.В.Фёдоров “Таржима назариясига
кириш” номли асарида бу хусусда шундай ёзади: “Фразеология масалалари ва турли тил-
ларда сўзларнинг ҳар хил бирикишига оид умумий муаммо, таржима амалиёти билан бирга
таржима назарияси учун ҳам ғоят муҳимдир. Чунки турли тилларда моддий маъноси бир
хил бўлган сўзларнинг маъно ва услуб вазифалари бир-биридан фарқ қилиши, шу туфайли
таржима амалиётида жиддий муаммоларни юзага келтириш билан бирга, назарий
жиҳатдан ҳам қизиқиш уйғотади”
1
. Ўзбек таржимашуноси Қ.Мусаев эса аслият ва таржима
тилидаги фразеологизмларнинг ҳар доим ҳам бир-бири ўрнини қоплай олмаслиги хусусида
қуйидагиларни таъкидлайди: “Асл нусха ва таржима тиллари лисоний имкониятлари одатда
ўзаро уйғунлик ҳолатида бўлмаслиги, яъни икки тил сўз ва ибораларининг мазмуни билан
эстетик қиймати қатор матний ҳолатларда бир-бирининг ўрнини қоплай олмаслиги талай
таржимавий қийинчиликларни юзага келтиради. Бундай ҳолларда ифоданинг бадиий-
эстетик қийматини қайта яратиш таржиманинг аслият матнига моддий жиҳатдан эмас, ва-
зифа жиҳатдан монанд келишини тақозо этади”
2
. Тадқиқотчи билдирган мулоҳазадан фра-
зеологик бирликларнинг берилиши таржимадаги жиддий муаммо эканлиги яна бир бор
маълум бўлади. Мисол учун ўзбек тилида
кўзлари тўрт бўлиб кутмоқ
фразеологизми турк
тилида
dört gözle beklemek
(тўрт кўз билан кутмоқ) шаклидаги аниқ муқобилига эга бўлса,
япон тилида
首を長くして待つ
[kubi o nagaku shite matsu]
“бўйнини чўзиб кутмоқ”,
待ち
焦がれる
[machi kogareru] “қаттиқ кутмоқ”
(қўшма феъл) ёки унга маънодош бўлган
矢
も盾も た まら ず
[yam o tate mo tamarazu] “кутавериб тинч тура олмаслик”
(яъни,
кутавериб тоқати тоқ бўлмоқ) бирикмаси воситасида ифодаланади. Шунингдек, ўзбек
тилидаги
севинчдан осмонга учмоқ
фразеологизми ҳам турк тилида
sevinçten göklere uçmak
(севинчдан кўкларга учмоқ) муқобилига эга. Айни маъно япон тилида
欣喜雀躍
[kinki
jaku yaku] “чумчуқ каби қувончдан сакраш”
ўхшатишли бирикмаси ёки
躍り上がる
[odori
agaru] “туриб рақсга тушиш”, “ҳайрат, қувончдан сакраб туриш”
эркин бирикмалари
орқали ифода этилади. Юқоридаги иборага синоним бўлган “қаттиқ севинмоқ” маъноси-
даги ўзбекча “терисига (ичига) сиғмаслик” иборасининг (турк тилида
kabına sığmamak
–
“идиш (қоп, кийим)га сиғмаслик” муқобилига эга) япон тилидаги эквиваленти
胸が躍る
[mune ga odoru] “кўнгилнинг рақсга тушиши”
дир.
Яна бир эътиборли жиҳат шундаки, айрим ҳолларда фразеологизмлар уч тилда деярли
бир хил, образли шаклда ифода этилади. Масалан, инсоннинг сир сақлай олмаслиги ўзбек
1
A.V.Fedorov. Vvedenie v teoriyu perevoda.[Introduction to the theory of translation] – M.: Izdatelstvo literaturi na
inostranniy yazik, 1953. – 148 s.
2
Musaev Q, Tarjima nazariyasi asoslari [Fundamentals of translation theory], –T.: O‘zbekiston Respublikasi FA
«Fan» nashriyoti, 2005. –B. 11.
S H A R Q M A S H ’ A L I
104
тилида “ичида гап турмаслик (ётмаслик)”, турк тилида “ağzı gevşek” (сўзма-сўз: оғзи юмшоқ,
бўш) иборалари орқали ифода этилса, япон тилида “ичида гап турмайдиган” кишига нисбатан
口が軽い
[kuchi ga karui] “оғзи енгил”
тавсифи берилади. Ва охиргиси, ўзбекча
“
тили
маҳкам” фразеологизми турк тилида
ağzı çelikli
(сўзма-сўз: “оғзи пўлатли”, “оғзи қулфли”),
япон тилида
口が堅い
[kuchi ga katai]
“оғзи қаттиқ” муқобилларига эгадир.
Япон тилидаги фразеологик бирликлар ва уларнинг таржимаси қиёсий таҳлил этилган-
да “аслият ва таржима матнида шакл ва маъно жиҳатдан бир-бирига тўла мос келадиган
иборалар” гуруҳига оид фразеологизмлар миқдори унчалик катта эмаслиги аниқланди.
Мисолларга мурожаат қиламиз:
力なくたるんだ唇
から、黄色い唾液といっしょに、添えたうめきがこぼれだした。
(
砂漠の女
)
1
[Chikara naku tarunda kuchibiru kara, kiiroi daeki to issho ni, soeta umeki ga
kobore dashita].
Таржимаси:
“Чўччайган лабларидан сарғиш сўлак билан биргаликда зорли
фарёд учди”
2
. Ўзбекча таржимада қўлланилган “лабларидан зорли фарёд учди” бирикмаси
фразеологизм бўлиб, аслият жумласи маъносини тўла қайта ифодалай олган.
Фразеологик бирликлар таржимасининг соф амалий аҳамиятга молик масала эканлиги,
бунда юзага келадиган муаммоларни таржимоннинг ўзи иш жараёнида ҳал қилиши керак-
лиги кўп таъкидланади. Лекин бундай ёндашувни тўғри деб бўлмайди. Чунки фразеологик
бирликларни бир тилдан иккинчисига таржима қилиш, уларнинг ишончли муқобилларини
топиш масаласини амалий иш дея таржимон зиммасига юклаш фаннинг ривожланишига
салбий таъсир кўрсатади.
Мисол тариқасида
うめきをこらえ、歯をくいしばり
、顔中から汗がぶちになって吹
き出してくる。そろそろと、体をまわし、尻のほうから、四つん
這いになる。
3
[umeki o
koraete, ha o kuishibari, kaojuu kara ase ga buchi ni natte fukidashite kuru. Sorosoro to, karada
o mawashi, shiri no hou kara, yotsunbai ni naru]
жумласини оладиган бўлсак, бу ҳам таниқли
япон адиби Кобо Абэнинг “Қумдаги хотин” асаридан олинган. Япон тилидан дастлаб рус
тилига ва рус тилидан ўзбек тилига таниқли таржимон Ваҳоб Рўзиматов томонидан амалга
оширилган асарнинг ўзбекча таржимасидан олинган ушбу парчада “қаттиқ оғриққа (кўчма
маънода қийинчиликка) бардош бермоқ, чидамоқ” маъносидаги
歯をくいしばり
(тишини
тишига қўймоқ) va
四つん這いになる
(тўрт оёқлаб турмоқ) фразеологизмлари қўлла-
нилган. Мазкур парча ўзбек тилига қуйидагича ўгирилган:
“Инграб юбормаслик учун
тишини тишига қўйди, юзига тер қалқди. Мана у аста-секин ёнбошига ағдарилиб, тўрт
оёқлаб олди: аввал чўккалади, сўнг қўлларини тиради”
4
. Бу ерда инсон руҳиятидаги ўй-
кечинмалар, қаҳрамоннинг мушкул вазиятга тушиб қолиши, мавҳум бўлиб қолаётган
тақдири, кетма-кет юз бераётган дилхираликлар акс этган. Эътиборли жиҳати шундаки,
таҳлил сирасида японча
歯をくいしばり
фразеологизмининг ўзбекча муқобили “тишини
тишига қўймоқ”, туркчаси “dişlerini sıkmak” (тишларини сиқмоқ), бундан ташқари,
四つん
這いになる
фразеологизмининг ўзбекча муқобили “тўрт оёқлаб турмоқ”, туркчаси “dört
ayakta durmak” (тўрт оёқда (тик) турмоқ) эканлиги аниқланди.
1
Abe Kobo zenshuu16 [Kobo Abe complete works16]
［
1962.4–1962.11
］
Tokyo, Shinchousha, 1998, p.184-185.
2
Kobo Abe, “Qumdagi xotin” [The woman in the Dunes], roman // rus tilidan Vahob Ro‘zimatov tarjimasi. –
Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti,1968, 141-b.
3
Abe Kobo zenshuu 16 [Kobo Abe complete works16]
［
1962.4–1962.11
］
Tokyo, Shinchousha, 1998, p.238.
4
Kobo Abe. «Qumdagi xotin»[The woman in the Dunes]//Rus tilidan Vahob Ro‘zimatov tarjimasi. – Toshkent,
G‘afur G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti.1968, 83-bet.
S H A R Q M A S H ’ A L I
105
Яна бир мисол
眼を細めて、融けたガラスのようなかげろうの被膜の下で、波うって
いる砂の壁を目測した。見るたびに多角なって行くようでもある。だが、自然にさから
って、緩やかな傾斜を急にしようといういうのならともかく、急なものを、ただなだら
かにしてやろうというだけだ。
[Me o hosomete, toketa garasu no youna kagerou no himaku
no shita de, nami utte iru suna no kabe o mokusoku shita. Miru tabi ni takaku natte iku you de mo
aru. Daga, shizen ni sakaratte, yuruyakana keishaku o kyuu ni shiyou to iu no nara tomokaku,
kyuuna mono o, tada nadaraka ni shite yarou to iu dakeda.]
Ушбу тасвирда асар персонажи
Никининг оғир аҳволга тушиб қолгани, шунга қарамай қочиш мақсадидан воз кеча
олмаётганлиги ҳақида сўз боради. Тасвир китобхонни персонажнинг ички дунёсини
англаш, воқеаларни тез ва тўғри илғашга тайёрлайди. Парчанинг ўзбек тилига таржимаси
қуйидагича:
“У кўзларини сузиб, худди эриган ойнани эслатувчи юпқа тўр қоплагандек
нақшиндор қум деворнинг баландлигини чамалаб кўрди. Унга нечоғлик тикилгани сари шу
қадар баланд кўринар эди. Табиатнинг раъйига қарши бориб, қия ёнбағирни тикка қилиш
қийин албатта, лекин у тик ёнбағирни қия ёнбағирга айлантирмоқчи холос, вассалом”
1
.
Аслиятда муаллиф иккита фразеологик бирикма қўллаган:
眼を細めて
(сўзма-сўз: кўз
қисмоқ, кўзини қисиб қарамоқ) ва
自然にさからって
(сўзма-сўз: табиатга қарши бормоқ).
Таржимада иккинчи бирикма тўғри берилган, бироқ биринчи ибора таржимаси муноза-
ралидир. Чунки “кўзларини қисиб қарамоқ”ни “кўзларини сузиб чамалаб кўрди” деб
бериш услуб нуқтаи назаридан ғализроқ кўринади. Бундан ташқари, парча таржимасида
“нечоғлик”, “вассалом” каби сўзлар ҳам ортиқча қўлланилганга ўхшайди.
Япон тилида ҳам худди бошқа тилларда бўлгани каби фразеологизмларнинг бир қисми
инсоннинг ақл-идроки, интеллектуал салоҳияти, эс-ҳуши ва хотираси билан боғлиқ. Бун-
дай бирликларда кўпинча инсоннинг салбий жиҳатлари, яъни хотира, идрокнинг маълум
бир муддатга сустлашуви, ҳаётда муаммоларнинг кўпайиб кетиши туфайли фикрлаш
қобилиятининг пасайиши, “жаҳл чиққанда ақл қочиши”, ҳатто “ақлдан озиш” таъкид-
ланади (
狂った
–
ақлдан озмоқ).
とつぜん、狂ったように、叫びだす。なんと言えばいい
の
か分からないので、意味のある言葉にはならない。ただ、声をかぎりに、
ありったけ
の力でわめくのだ。そうすればその悪夢がおどろいて目をさまし、思わぬ失態をわびな
がら、彼を砂の底から、はじき出してくれるとでもいうように。
2
[Totsuzen, kurutta
youni, sakebidasu. Nanto ieba ii noka wakaranai node, imi no aru kotoba niva naranai. Tada,
koe o kagirini, arittekeno chikara de wameku noda. Sou sureba sono akumu ga odoroite me o
samasi, omowanu shittai o wabinagara, kare o suna no soko kara, hajikidashite kureru to demo
iu youni.]
Таржимаси:
“Туйқусдан эркак ақлдан озган кишидек бақира бошлади. У қандай-
дир маъносиз сўзларни айтиб қичқирди. Ўз аламини ифодалаш учун сўз топа олмай жон-
жаҳди билан бўкирарди. Бу гўё даҳшатли бир тушу, қичқирсам, ғоятда қўпол ҳазили учун
кечирим сўраб, мени тарк этади-да, чуқурликдан юқорига улоқтиради, деб ўйларди у”
3
.
Таржимада “
ақлдан озмоқ
” ва “
жон-жаҳди билан бўкирмоқ
” турғун бирикма-лари
қўлланилган (аслиятда муаллиф қўллаган японча фразеологик бирик-маларининг асл
1
Kobo Abe. «Qumdagi xotin»[The woman in the Dunes] //Rus tilidan Vahob Ro‘zimatov tarjimasi. – Toshkent,
G‘afur G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti.1968, 46-47 betlar.
2
Abe Kobo zenshuu16 [Kobo Abe complete works16]
［
1962.4–1962.11
］
Tokyo, Shinchousha, 1998, p.143.
3
Kobo Abe. «Qumdagi xotin»[The woman in the Dunes] //Rus tilidan Vahob Ro‘zimatov tarjimasi. – Toshkent,
G‘afur G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti.1968, 35-bet.
S H A R Q M A S H ’ A L I
106
шакли
狂ったように
– ақлдан озгандек ва
ありったけの力でわめく
– бор кучи билан
бақирмоқдир, “бўкирмоқ” эмас).
Фразеологик бирликларни шакллантирган манбалар. Фразеоло-гизмлар таржимаси
хусусида сўз борганда ушбу тил бирликларининг илмий тадқиқи уларни шакллантирган
манбаларни ўрганишдан бошланиши керак. Халқнинг ҳаёт тарзи, маданияти, аҳволи ўз
аксини топган фразеологизмлар-нинг миллий хусусиятини тушуниб, аниқлаштириш улар-
нинг қай ҳолатда, қандай шароитда ёки нима билан боғлиқ ҳолатда юзага келганлигини
белгилашга ёрдам беради. Чунончи, инсон (айрим ҳолларда ҳайвонот дунёси, паррандалар)
тана аъзолари номи асосида юзага келган фразеологизмлар (со-матик иборалар) нутқ
таъсирини кучайтирувчи ва инсонлар томонидан ўзлаштириб олинган, уларнинг онгига
сингиб кетган бирликлар сифатида, инсон ҳаётининг барча соҳаларини қамраб олади.
Бундай фразеологизмларни шакллантирган асослардан бири инсоннинг тана аъзолари
номлари (соматизмлар) воситасида юзага келган. Ўзбек тилида бўлгани каби япон тилида
ҳам бундай бирликлар бош, қўл, кўз, оёқ, қулоқ, тил, оғиз, бурун, юрак ва бошқа сўзлар
асосий компонент сифатида келади.
“Кўз” лексемаси асосида юзага келган фразеологизмларнинг ўзбекча таржимада бери-
лиши. Юқоридаги айрим мисолларда ҳам гувоҳ бўлингани каби, япон ва ўзбек тилларида
ўнлаб соматик фразеологизмлар “кўз” лексемаси асосида юзага келган. Қизиқарли жиҳати
шундаки, ушбу бирликларнинг бир қисми инсондаги салбий томонларни образли ифодалаб
келади ва қисқа шакллари билан бир олам маънони ифода этади:
кўз юммоқ, кўз олайтир-
моқ, кўзини шамғалат қилмоқ, қош қўяман деб, кўз чиқармоқ, кў-зини ўймоқ, кўзини сузмоқ
ва б. Масалан, ўзбек тилида (бирининг)
кўзларини ўймоқ
ибораси “ўч олмоқ” маъносида
қўлланилади. Шу каби, япон тилида
目でもの言う
[me de mono o iu] –
“кўзлари билан
гапириш” ёки
目にもの言わせる
/
いわす
/
[me ni mono ivaseru /ivasu/] -
“кўзни гапиришга
мажбур қилиш” маъ-носида келади. Япон тилида ўзбекчада аниқ муқобили бўлган “кўзига
тик қарамоқ” фразеологизми учрайди. Ушбу фразеологизм “суҳбатдошнинг асл ниятини
билиб олиш” маъносига эга:
目は口ほどものをいう
[me va kuchi xodo mono o iu]
деганда
сўзма-сўз “кўзлар оғизчалик гапиради” маъноси англашилади. Ўзбек тилида эса “кўзига
тик қарамоқ” фразеологизми бироз фарқли ва кўп маънолидир. Ўзбек тилининг изоҳли
луғатида мазкур фразеологизмнинг бир маъноси (қўрқмасдан, дадил, тўппа-тўғри, рўйи-
рост)га изоҳ берилиб, қуйидаги мисоллар келтирилган:
Унинг [Адолатнинг] бир вақтлар
ҳаёдан ки-шига дадил боқолмаган чиройли кўзларига ғазаб ва алам тўлган. Энди у ҳам-ма
нарсага тик, дадил боқади
(С
.
Зуннунова, Гулхан).
Мастуранинг ўлимнинг юзига бунчалик
тик қарагани учун операциянинг натижасини кутмади
(А. Қаҳҳор, Минг бир жон)
1
. Ушбу
фразеологизмга ўхшаш яна бир японча фразеологизм бор. Бу
目は心の鏡
[me va kokoro no
kagami]
бўлиб, у ўзбекча “кўз – қалб кўзгуси” иборасининг айнан муқобили ҳисобланади.
Кўзнинг асосий вазифаси бўлган “кўриш”, “қараш” ҳаракатларини турли шаклда ифо-
далаш мумкин. Булардан бири “кўзга ташланмоқ”дир. Ўзбек ти-лининг изоҳли луғатида
бунга қуйидаги мисоллар келтирилган: “...узоқда чўққилар кўзга ташланар эди”
(Ў.Ҳошимов) Ёки “Жой ниҳоятда пинҳона бўлгани учун атрофда бирор кўлик кўзга
ташланмайди” (М.Қўшжонов, Дий-дор)
2
. Ш.Раҳматуллаев тузган “Ўзбек тилининг фразео-
1
O‘zbek tilining izohli lug‘ati [Explanatory dictionary of the Uzbek], 5 jildli, 4-jild. –T.: “O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2006.
2
Ўша асар.
S H A R Q M A S H ’ A L I
107
логик луғати”да эса ушбу иборага “1. Рўй-рост, аниқ кўринмоқ; 2. Аниқ ажралиб турмоқ,
сезилиб турмоқ” дея изоҳ берилган (мисол: Унинг қоши қоп-қора бўлса ҳам , қорача юзида
унча кўзга ташланмайди. П.Қодиров, Уч илдиз)
1
. Бу фразеологизмни Кобо Абэнинг
“Яшик-одам” асари таржимасида бир неча марта учратамиз. Булардан бири:
それから、何
よりも目立つ
のが、変
わり型の靴。
2
[Sore kara, nani yori mo medatsu no ga, kawarigata no
kutsu.]
жумласидир. Унда
目立つ
бирикмаси қўлланилган ва у япон тилида фразеологизм
ҳисобланмайди. Аммо ўзбек таржимони ушбу феъл шаклини таржимада “кўзга
ташланмоқ” ибораси орқали берган:
“Бужмайган, шаклини йўқотган туфли биринчи бўлиб
кўзга ташланади”
3
.
Ўзбек тилида “кўз” лексемаси асосида юзага келган “Кўзга ташланмоқ” фразеологиз-
мига яқин бўлган яна бир ибора “кўз ташламоқ”дир:
「
…
被害
届を書くように迷惑顔で言
われたとき、はじめておびえに似たものを感じた
…
部屋に戻ると、一服して気を静め、
いつもなら横目でにらんだだけで済ませていた窓の外を正視した
……
逆上した
…
」
4
。
[...higai todoke o kaku youni meiwakugao de iwareta toki, hajimete obie ni nita mono o
kanjita...Heya ni modoru to, ippuku shite ki o sizume, itsumo nara yokome de niranda dake de
sumasete ita mado no soto wo seishi shita...gyakujoushita]
Таржимаси:
“… «А» биринчи марта
қўрқувга ўхшаш алланарсани ҳис қилди… Уйига қайтгач, чекди, ҳовурини босди, илгари
деразадан қўрқа-писа мўралайдиган жойига энди бемалол кўз ташлади… «А»нинг миясига
қон тепди. Деразаларни ланг очди”
5
. Таржимада
正視した
феъл “кўз ташлади” деб тўғри
ўгирилган. Бундан ташқари, жумлада яна бир соматик фразеологизм қўлланилган
(“мияси-
га қон тепмоқ”)
. Унинг изоҳи, афсуски, ўзбек тилининг изоҳли луғатида ҳам, фразеологик
луғатида ҳам берилмаган. Мазкур ҳолат ҳеч бир луғат тилнинг бутун фразеологик
заҳирасини қамраб ола олмаслиги, муаммони ижобий ҳал қилиш таржимоннинг билим,
тажриба ва маҳоратига боғлиқ эканлигини яна бир карра тасдиқлайди.
“Кўз ташламоқ” иборасини “Яшик-одам” асаридан олинган яна бир жумлада ҳам
учратамиз:
しばらくあたりの様子をうかがってから、窓のカーテンを閉め、彼はおずお
ずと箱の中に這い込んでみた
6
。
[Shibaraku atari no yousu o ukagattekara, mado no kaaten o
shime, kare va ozuozu to hako no naka ni haikonde mita]
Таржимаси:
“А” хавфсираб атрофга
аланг-жаланг кўз ташлади-да, дераза пардаларини тушириб, қўрқа-писа яшикка кирди”
7
.
Аслият жумласидаги
あたりの様子をうかがって
содда гапининг сўзма-сўз таржимаси “У
атрофни кузатди” бўлади. Бироқ таржимон (эҳтимол, бу русча матннинг таъсири бўлиши
мумкин) уни “(атрофга) аланг-жаланг кўз ташлади” шаклида берган.
おずおずと
“қўрқиб-
қўрқиб” такрорий бирикмасини ҳам “қўрқа-писа” деб тўғри ўгирган.
1
Raxmatullaev Sh. O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati [Uzbek Phraseological dictionary], Qomuslar bosh taxririyati. –
Toshkent, 1992, 132-bet.
2
Abe Kobo zenshuu24 [Kobo Abe complete works24]
［
1973.3–1974.2
］
Tokyo
、
Shinchousha
、
1999, p.27.
3
Kobo Abe. Yashik-odam. [The Box Man]//Rus tilidan S. Rahmon tarjimasi. – Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi
Adabiyot va san’at nashriyoti.1986, 21-bet.
4
Abe Kobo zenshuu24 [Kobo Abe complete works24]
［
1973.3–1974.2
］
Tokyo
、
Shinchousha
、
1999, p.17.
5
Kobo Abe. «Yashik-odam»[The Box Man] //Rus tilidan S. Rahmon tarjimasi. – Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi
Adabiyot va san’at nashriyoti.1986, 9-bet.
6
Abe Kobo zenshuu24 [Kobo Abe complete works24]
［
1973.3–1974.2
］
Tokyo
、
Shinchousha
、
1999, p.19.
7
Kobo Abe. Yashik-odam. [The Box Man]//Rus tilidan S. Rahmon tarjimasi. – Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi
Adabiyot va san’at nashriyoti.1986, 12-bet.
S H A R Q M A S H ’ A L I
108
“Кўз”нинг бажарадиган вазифаси (кўриш, қараш, тикилиш, сузилиш, термулиш ва б.)
япон тилида оддий сўзлар (феъл шакллари) орқали ҳам ифодаланиши мумкин. Масалан:
疑 問 が あ っ た の で 発 言 し よ う と し た ら 、 前 の 席 か ら 課 長 が し き り に 目 で 物 を
言 っ て い る の で 差 し 控 え た
[ gimon-ga atta node xatsugen shiyo:-to shitara, mae-no seki
kara kacho:-ga shikiri-ni me-de mono-o itteiru-no-de sashihikaeta]
–
“Менда шубҳа бор эди,
шунинг учун ўз фикримни айтмоқчи бўлганимда, рўпарамдаги бўлим мудири менга маъноли
қараш қилди ва мен индай олмадим.
Аслият жумласидаги
目 で 物 を 言 っ て い る
нинг
сўзма-сўз маъноси “кўзлар орқали гапириш”дир.
Яна бир мисол:
タバコは三分の一ほどに減っていた。険のある、疲れた眉。白衣のポ
ケットからのぞいている浣腸器。そのゴム管にからめた、細い筋張った指。その指先
の、銀のマニキュア」
1
。
[Tabako va san bun no ichi hodo ni hette ita. Ken no aru, tsukareta
mayu. Hakui no poketto kara nozoite iru kanchouki. Sono gomukan ni karameta, hosoi sujihatta
yubi. Sono yubi saki no, kin no manikyua]
Таржимаси:
“Сигаретанинг учдан бир қисми
чекилган. Қошлар чимирилган, қовоқлар солиқ. Тирноқлар садафранг бўёққа бўялган…»
2
.
Ушбу парчада персонажнинг ташқи қиёфаси (жаҳли чиққан ҳолати) чизилган.
Дунёнинг кўпгина тилларида вақтнинг қисқалиги образли тарзда “кўз” лексемаси асо-
сида юзага келган фразеологизмлар воситасида, асосан, кўз-нинг очиб юмилишига
қиёсланган ҳолда ифода этилади. Масалан, ўзбек ти-лида “кўз очиб юмгунча” шаклида
(вақтнинг қисқалиги кўзнинг очиб юмили-шига тенглаштирилади), турк тилида “kaşla göz
arasında” (қош билан кўз ора-сида), рус тилида “в мгновение ока”, япон тилида
みるみる
(қараб турганда) орқали ифода этилади:
霧になって降
る砂に、女の頭がみるみる
白く粉
をふく。
(
砂漠の女
)
3
.
[Kiri ni natte furu suna ni, onna no atama ga mirumiru shiroku kona o
fuku].
Таржимаси:
“Кўз очиб юмгунча хотиннинг бошини оппоқ гард қоплади”
4
. Яна шу
нарсани таъкидлаш жоизки, бир иборанинг шакли ўзгариши уни ибо-ралик хоссаларидан
маҳрум қилади, яъни «иборадаги бир тошнинг жойини ўзгартирилиши қувватининг кама-
йиб, заифлашишига сабаб бўлади».
5
Демак, тил ва тафаккурнинг ўзаро таъсири натижасида
юзага келган мустаҳкам синтактик бирикувнинг ўзгартирилиши мумкин эмас. Масалан:
юқорида келти-риб ўтилган туркча
kaşla göz arasında
иборасини
kaş ile gözun arasında
де-
ганда бу ибора “кўз очиб юмгунча”, яъни “бир лаҳзада” маъносини йўқотади.
Туркий тилларда “кўз” лексемаси асосида юзага келган яна бир фразеологизм “кўз
қамаштирмоқ” дир (ўзб.
кўз қамаштирмоқ;
турк.
göz kamaştırmak).
Ушбу фразеологизм
япон тилида фарқли шаклга эга. Буни қуйидаги мисолда кўрамиз:
ただでさえ冴えない色の
唇を、ほとんど血のが失せるま
でに、左右に強くひきのばし、
そこだけ見ると、
まるで
妖怪の形
相である。光に、一瞬、またたいたが、すぐまた固く眼を閉じ
てしまった。
6
[ Tada de sae saenai iro no kuchibiru o, hotondo chi no iro ga useru madeni, saiyuu ni tsuyoku
1
Abe Kobo zenshuu24 [Kobo Abe complete works24]
［
1973.3–1974.2
］
Tokyo
、
Shunchousha
、
1999, p.53.
2
Kobo Abe. Yashik-odam.[The Box Man] //Rus tilidan S. Rahmon tarjimasi. – Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi
Adabiyot va san’at nashriyoti.1986, 46-bet.
3
Abe Kobo zenshuu24 [Kobo Abe complete works24]
［
1973.3–1974.2
］
Tokyo
、
Shinchousha
、
1999, p.194.
4
Kobo Abe. «Qumdagi xotin»[The woman in the Dunes]//Rus tilidan Vahob Ro‘zimatov tarjimasi. – Toshkent,
G‘afur G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti.1968, 91-bet.
5
Türk Dünyası El Kitabı [Turkish world handbook] , Üçüncü Cilt. –Ankara, 1992, S. 345
6
Abe Kobo zenshuu16 [Kobo Abe complete works16]
［
1962.4–1962.11
］
Tokyo
、
Shinchousha
、
1998, p.173-176.
S H A R Q M A S H ’ A L I
109
hikinobashi, sokodake miru to, marude youkai no keisou de aru. Hikari ni, isshun, matataitaga,
sugu mata kataku me o tojite shimatta.]
Аслият парчасида муаллиф қўллаган
またたいた
фразеологизми-нинг сўзма-сўз таржимаси “кўзни очиб-юммоқ”, “киприк қоқмоқ”дир. Пар-
ча ўзбек тилига
“Ўзи аслида қони йўқ лаблари ҳам оппоқ оқариб кетибди, нақ суратининг
ўзи қолибди. Ёруғдан кўзлари қамашиб, чирт юмиб олди…”
1
шаклида берилган.
Иборалар орасида баъзи фарқли жиҳатларнинг бўлиши бундай бирликлар шаклланаёт-
ганда миллатнинг характери, дунёқараши таъсир этиши билан изоҳланади. Шунинг учун
аслият тилида сўзлашувчи халқнинг тарихи, урф-одатлари ва миллий ўзига хосликларидан
ташқари, фразеологизмларнинг келиб чиқиши ҳақида ҳам маълумотга эга бўлиш керак. Бу
борада таржимашунос Х.Ҳамроев “Башарти фразеологик бирликлар, мақол ва маталларда
миллий специфика акс этган бўлса, уларни чет тилидаги муқобили билан алмаштириб
бўлмайди, зотан, бу вазиятда колорит ҳам ўзгаради”
2
деб ёзади. Бу фикр фарқли оиладан
бўлган тиллар, жумладан, япон ва ўзбек тиллари орасида амалга оширилган таржималар
ҳам тегишлидир.
Аслиятда эркин сўз бирикмаси баъзан таржимада ибора шаклида берилиши мумкин
Бундай ҳолатни қуйидаги мисолда ҳам кўрамиз:
ふと、夜明けの色の悲しみが、こみ上げ
てくる。
(
砂漠の女
231)
[Futo, yoake no iro no kanashimi ga, komiagetekuru].
Ушбу японча
жумла сўзма-сўз ўгирилса, қуйидаги кўринишни олади: “Тонг отар пайтдагидек қизғиш
рангдаги қайғу оқиб келарди”. Жумлани рус тилидан ўгирган ўзбек таржимони
контекстдан келиб чиққан ҳолда ўзбекчада қуйидагича беради:
“Бирдан эркакнинг қалбини
бўзранг тонг тусидек ҳасрат чулғаб олди”
3
. Демак таржимон эркин бирикмани
фразеологизм
(қалбини ҳасрат чулғаб олмоқ)
воситасида ўгиришни маъқул топган. Бундай
мисоллардан яна ўнлаб келтириш мумкин.
Фразеологизмларни бир тилдан иккинчи тилга таржима қилиш мумкин эмаслиги кўп
айтилса-да, буни мезон сифатида қабул қилиш нотўғри. Бундай бирликлар таржима қили-
наётганда, уларнинг образли асосига айнан мос келадиган вариантни қидириш маъно ўзга-
риши ёки силжишига олиб келиши мумкин. Шу билан бирга, уларни муқаррар равишда
асар таржима қилинаётган тилдаги бошқа муқобил вариантлар билан алмаштиришга
ортиқча ружу қўйиш ҳам услубнинг сийқалашиши, образнинг хиралашишига олиб келади.
Айтиш жоизки, япон ва ўзбек тиллари орасида таржима жараёнида фразеологик бир-
ликлар образли асосининг сақланишида бир қатор муаммо-ларга дуч келинади. Иккала
тилда фразеологизмлар образли асос жиҳатдан фарқли, бир-бирига тўла эквивалент бўл-
маса-да, бу икки халқ бадиий тафаккурида қисман ўхшаш жиҳатлар мавжудлиги боис
бирликларнинг сўзма-сўз таржимаси кўп ҳолларда муаммо яратади. Бу борада таржимашу-
нос Ғ.Саломов шундай ёзган эди: “Кўчма маъноли бирикмаларни бир тилдан бошқа тилга
таржима қилганда ҳар қандай ҳолатда ҳам уларни образли асослари айнан мувофиқ
келадиган бир вариант билангина таржима қилиш баъзан сунъийликка олиб келиши
мумкин. Шу билан бирга, ҳар қандай шароитда ҳам муқаррар равишда бундай бирикма-
1
Kobo Abe. «Qumdagi xotin»[The woman in the Dunes]//Rus tilidan Vahob Ro‘zimatov tarjimasi. – Toshkent,
G‘afur G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti. 1968, 69-73bet.
2
Xamraev X. Vossozdanie nasionalnogo kolorita proizvedeniy uzbekskoy sovetskoy prozi vo fransuzskix perevodax:
[Recreating the national colors of the works of Uzbek Soviet prose in French] Avtoref....k.f.n. – S.15.
3
Kobo Abe. «Qumdagi xotin»[The woman in the Dunes]//Rus tilidan Vahob Ro‘zimatov tarjimasi. – Toshkent,
G‘afur G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti.1968, 134-bet.
S H A R Q M A S H ’ A L I
110
ларни асар таржима қилинаётган тилдаги бошқа муқобил вариантлар билан кўр-кўрона ал-
маштиравериш ҳам услуб чалкашлигига, таржима тилининг чегараланиб, қашшоқ бўлиб
қолишига, бир хил қолипдаги сийқаси чиққан мақол ва идиомаларнинг узлуксиз такрорла-
нишига олиб келади”
1
. Шуни ҳисобга олганда, япон тилида айнан муқобили бўлмаган
ўзбекча “кўнглига ғулғула тушмоқ” ибораси билан “ўйламасдан туролмаслик” эркин
бирикмаси ўртасида муносабат сезилмасада, мантиқан олиб қараганда, бу ҳолат ҳақиқат-
дан узоқ эмас, чунки инсон “кўнглига ғулғула тушганда” “ўйламасдан тура олмай қолади”:
い
くら眼
に入れまいとしても、自然に入ってしまう。いくら黙殺しようと努力しても、
意識
せずに
はいられない
2
。
[Ikura me ni iremai to shitemo, shizen ni haitte shimau. Ikura mokusatsu
shiyou to doryoku shitemo, ishiki sezu niva irarenai.]
Таржимаси
3
:
“А” ундан нигоҳини олиб
қочишга қанча тиришмасин, барибир, ҳадеб унга кўзи тушаверди. “А” эътибор бермасликка
ҳаракат қилди, лекин уддасидан чиқолмади. У даставвал гангиб қолди, кўнглига ғулғула
тушди…”
4
. Аслиятдаги
意識せずにはいられない
бирикмаси (сўзма-сўз: ўйламасдан турол-
масди) ўзбек тилига “кўнглига ғулғула тушди” шаклида ўгирилган ва буни нотўғри деб бўлмай-
ди. Аммо парчадаги
自然に入ってしまう
бирикмасининг (сўзма-сўз: табиий равишда кириб
келаверди) “кўзи тушаверди” ибораси воситасида таржима қилинишини маъқуллаб бўлмайди.
Баъзан фразеологик бирликнинг аниқ эквиваленти йўқлиги важ қилиниб, бирликнинг
таржима тилида мавжуд, бироқ маънони тўла қоплай олмайдиган варианти ҳам қўлланиши
ҳолатлари кузатилади. Бундай иш тутиш таржима тилининг ифода имкониятларини чегаралаб
қўяди. Баъзан эса аслият тилидаги синонимик ибораларнинг япон тилида биргина эквиваленти
бўлиши мумкин. Бундай ҳолатда фақат битта ибора эквиваленти воситасида ўгирилади. Си-
нонимик қатордаги бошқа ибораларни ўгиришда бошқа усулларни, масалан, сўзма-сўз
таржима қилиш ҳам хато бўлмайди, яъни маънодош бирикмаларнинг эквивалентлари япон
тилида бўлмаган шаклларини айнан таржима қилган маъқул. Бунда ўша маънодаги
бирикмалардан бирининг тилда мавжудлиги таржимонга қўл келиши мумкин
.
“Таржима – тиллар ва маданиятлараро мулоқотнинг икки босқичли жараёни бўлиб,
бунда бирламчи матннинг муайян мақсадга йўналтирилган таҳлили асосида, бирламчи
матннинг бошқа лисоний ва маданий муҳитда унинг ўрни боса оладиган иккиламчи матн
яратилади...”
5
– деб ёзган эди таниқли рус таржимашуноси А.Д.Швейцер. Дарҳақиқат, бир
тилдаги фразеологик бирликни бошқасига эквивалент ёрдамида таржима қилишнинг
иложи бўлмаганда, яъни таржима тилида аслиятдаги иборага мос эквивалент топилмаган-
да, таржимон муқобил вариантларга мурожаат қилади. Чунки, кўпинча ибораларнинг
бошқа тилда эквиваленти бўлмаса ҳам, у бирон-бир муқобил вариантга эга бўлиши мум-
кин. Муқобил вариантлар ёрдамида таржима қилинганда эквивалент ёрдамида таржима
қилгандагига нисбатан ҳам кўпроқ эҳтиёт бўлиш зарур. Чунки икки тил иборалари юзаки
қараганда баъзан бир-бирига муқобилдай кўринса-да, аслида улар маъно ва услубий
1
Salomov G‘. Rus tilidan o‘zbekchaga maqol, matal va idiomalarni tarjima qilish masalasiga doir. [Translating
articles, proverbs and idioms from Russian into Uzbek] – T.: Fan, 1961. –B.38.
2
Abe Kobo zenshuu24 [Kobo Abe complete works24]
［
1973.3–1974.2
］
Tokyo
、
Shinchousha
、
1999, p.17.
3
Parchada qahramonning ismi shartli ravishda “A” deb qisqartirib berilgan va “A”ning o‘z uyi derazasi tagiga kelib,
o‘rnashib olgan yashik-odamni ko‘rganida yuzdagi o‘zgarish ko‘rsatilgan.
4
Kobo Abe. Yashik-odam.[The Box Man] //Rus tilidan S. Rahmon tarjimasi. – Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi
Adabiyot va san’at nashriyoti.1986, 9-bet.
5
Shveyser A.D. Teoriya perevoda: Status, problemi, aspekti. [Theory of translation: Status, Problems, Aspects] M., 1988. S. 75.
S H A R Q M A S H ’ A L I
111
вазифа жиҳатидан бир-биридан фарқ қилиши, яъни бир-бирига сохта муқобил вариантлар
ташкил этиши мумкин.
Энди япон адибининг машҳур асаридан яна бир парчани таҳлилга тортиб, ишга ниҳоя
ясаймиз:
そのたびに地軸
が揺れ、船酔いに似た吐き気にさんざん苦しめられる。箱を疚
しく感じたことさえ一度もない。箱はぼくにとって、やっとたどり着いた袋小路どころ
か、別の世界への出口のような気さえする。何処へかは知らないが、とにかく何処か、
別の世界への出口
……
と言ったものの、小さな覗き窓から外の気配をうかがいながら、
ただ吐き気をこらえているのでは、袋小路もそう
変わりはない
1
。
[So no tabi ni chijiku ga
yure, funayoi ni nita hakike ni sanzan kurushimerareu. Hako o nagawazurashiku kanjita koto sae
ichidomo nai. Hako va boku ni totte, yatto tadoritsuita fukurokouji dokoroka, betsu no sekai e no
deguchi no youna ki sae suru. Doko e kava shiranai ga, tonikaku dokoka, betsu no sekai e no
deguchi... to itta mono no, chiisana nozoki mado kara soto no kehai o ukagainagara, tada hakike
o koraete iru no deva, fukurokouji mo sou kawarihanai.]
Ушбу мисолдан бир-биридан анча
узоқ бўлган икки тил орасида қилинган таржиманинг осон эмаслиги яна бир бор сезилади.
Парчанинг ўзбекча таржимаси қуйидагича:
“Ер ўқининг сал қийшайиши ҳам, худди денгиз
касаллиги каби кўнгилни беҳузур қилади. Мен ҳали бирор марта ҳам ўз яшигимдан номус
қилмаганман. Назаримда, яшик мен сандирақлаб юриб кириб қолган боши берк кўча эмас, у
мен учун ўзга бир оламга очилган эшик. Бу эшик қайси оламга очилган, буни билмайман,
ҳар қалай, қандайдир бошқа бир олам деб ўзимни ўзим ишонтираман, ўзим эса беҳузур
бўлаётган кўнглим билан олиша-олиша, дарчадан ташқарига боқиб, қандай воқеалар рўй
бераётганини кузатаман ва бу бошқа олам менга бари бир ўша боши берк кўча бўлиб
кўринади»
2
.
Романдаги “А”нинг ички дунёси чуқур ёрита олган, унинг ташқи қифаси,
кўриниши, хатти-ҳаракатлари, қилиқлари, гапириш оҳанги маҳорат билан чизган. Парчада-
ги фразеологик бирликлар таржимасига келсак,
吐 き 気 に 苦 し め ら れ る
“кўнгли
беҳузурликдан қийналмоқ (азият чекмоқ)” турғун бирикмаси “кўнгилни беҳузур қилмоқ”,
疚しく感
じ
たことない
–
“уялишни ҳис қилмаслик” бирикмаси “”номус қилмаслик”,
やっ
とたどり着いた袋小路
“ниҳоят етиб борган берк кўча” бирикмаси “боши берк кўчага
кириб қолмоқ”
(
袋 小 路
–
боши берк кўча
),
吐 き 気
“кўнгилнинг беҳузур бўлиши”
бирикмаси “кўнгли беҳузур бўлмоқ” шаклида ишончли ўгирилган.
Япон ва ўзбек тилларидаги айрим фразеологизмлар орасида кўп кузатиладиган ўхшаш-
ликларнинг сабаби эса тасодифий бўлиши мумкин. Кўриб чиқилган фразеологизмлар
таҳлилдан шу нарса маълум бўлдики, улар юзага келаётганда предметлар, образлар, икки
халққа бир хилда таниш, кундалик ҳаётда учрайдиган нарсалар асос қилиб олинган.
Бир тилдаги маънодош бир қанча идиоматик бирикманинг ҳаммасига ҳам ўзбек тили-
дан муқобил топилмаса (ёки фақат биттагина эквивалент вариант топилса), ўша маънодош
бирикмаларнинг ҳаммасини ҳам фақат биттагина ўзбекча вариант билан таржима қилиш
нотўғри бўлади.
Хулоса. Фразеологизмлар тилнинг ўзига хос хусусиятлари, табиатини белгиловчи, унинг
камолот даражасини намоён этувчи муҳим унсурлар бўлиб, уларни бир тилдан бошқа тилга
ўгириш мураккаб жараён ҳисобланади. Уларни таржима қилиш жараёнида эришилган
1
Abe Kobo zenshuu24 [Kobo Abe complete works24
［
1973.3–1974.2
］
Tokyo,Shinchousha,1999, p.25.
2
Kobo Abe. «Yashik-odam»[The Box Man] //Rus tilidan S. Rahmon tarjimasi. – Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi
Adabiyot va san’at nashriyoti.1986, 18-bet.
S H A R Q M A S H ’ A L I
112
ютуқлар ва йўл қўйилган камчилик, нуқсонлар хусусида сўз юритилган мазкур тадқиқотда
миллийликнинг таржимада сақланиши, хусусан, аслият сўзларининг маъно нозиклик-
ларининг берилиши билан боғлиқ муаммоларга алоҳида эътибор қаратилди. Ушбу бирлик-
ларнинг қирралари, келиб чиқиш манбалари, юзага келиш йўллари, лексик-грамматик ва
лингвомаданий хусусиятлари билан боғлиқ баъзи муаммолар ҳам имкон доирасида
ўрганилди. Тадқиқот жараёнида иборалар сифатида ҳар қандай фразеологик бирикма, яъни
мақол, ҳикматли сўз ёки афоризмларни эмас, фақат турғун сўз бирикмалар олинди ва улар-
нинг аслиятдаги маъноси, шакли ва бадиий таржимада берилган вариантлари қиёсланди.
Шу ўринда фразеологизмлар таржимасида баъзи ўринларда йўл қўйилган нуқсонларнинг
эса ижодкорларнинг япон халқи ҳаётини етарли даражада тасаввур қила олмаганлиги,
таржималарнинг бевосита япон тилидан эмас, рус тили орқали амалга оширилганлиги боис
намоён бўлганлигини эътироф этиш керак.
