“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
1
Б.Ю.Ходиев,
иқтисод фанлари доктори, профессор,
Б.А.Бегалов,
иқтисод фанлари доктори, профессор,
Б.Б.Саидов,
тадқиқотчи
ЖАҲОН ДАСТУРИЙ МАҲСУЛОТЛАР САНОАТИНИНГ
РИВОЖЛАНИБ БОРИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ
Ахборот-коммуникация технологиялари (АКТ) соҳасини ривожлантириш
миллий иқтисодиѐтни модернизация қилиш ва инновацион иқтисодиѐтни
шакллантиришнинг асосий омилларидан ҳисобланмоқда. Ривожланган давлат-
ларнинг тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки, ҳар бир мамлакатнинг дунѐдаги
иқтисодий, ижтимоий ва сиѐсий мавқеини, авваломбор, унинг интеллектуал
бойлиги таъминламоқда, яъни иқтисодиѐти билимларга асосланиб тараққий
этмоқда. Ахборот-коммуникация технологиялари бугунги кунда кўплаб
мамлакатлар миллий иқтисодиѐтининг жадал ривожланаѐтган соҳаси
ҳисобланади. Айниқса, дастурий маҳсулотлар (ДМ) ишлаб чиқариш ва улар би-
лан боғлиқ хизматлар кўрсатиш саноати жуда тез суръатлар билан тараққий
этаяпти. Хусусан, жаҳон дастурий маҳсулотлар бозорининг йиллик ўсиш
суръатлари турли баҳоларга кўра,
10 %
дан
20 %
гача бўлаѐтганлигини
кўрсатмоқда
1
.
Дастурий маҳсулотлар саноати ўз ичига дастурий маҳсулотларни ишлаб
чиқарувчи, уларни қўллаб-қувватловчи ва сотувчи турли шаклдаги фирмаларни
қамраб олади. Бундан ташқари, ушбу саноат таркибига таълим, электрон
қўлланмалар ишлаб чиқиш ва консалтинг каби дастурий маҳсулотлар билан
боғлиқ хизматларни ҳам киритиш мумкин.
Дастурий маҳсулотлар саноатининг шаклланиши
1960-йилларда
университетлар ва айрим фирмалар биринчилардан бўлиб компьютерлардан
фойдаланишни ва турли ҳисоблаш масалаларини ечиш учун мўлжалланган
дастурларни ишлаб чиқариш вақтига тўғри келади. Дастлаб, ушбу дастурлар
корхонанинг ўзида тўлиқ ставкада ишловчи дастурчилар томонидан ички
эҳтиѐжлар учун ѐзилган. Айрим дастурлар ЭҲМ фойдаланувчилари орасида
бепул ва эркин тарқатилган. Бошқалари эса тижорат мақсадида яратилган.
Дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқаришга ихтисослашган дастлабки фирмалар
1959-1960
йилларда АҚШда ташкил қилинган.
Дастурий маҳсулотлар саноатининг ўсиши
1970 - йиллар ўрталарида
шахсий компьютерларнинг (ШК) пайдо бўлиши билан боғлиқ. ШКнинг пайдо
бўлиши улар учун яратиладиган иловалар, ўйинлар ва турли утилиталар
бозорининг яратилишига сабаб бўлди. Айнан шу йилларда компьютернинг
дастурий таъминотини сотиб олиш кераклиги ва у учун белгиланган ҳақ
тўланиши кераклиги ҳақидаги тушунча шаклланди.
1
Индустрия экспорта программного обеспечения в Узбекистане 2006. -Т.: ПРООН «Проект ICTP», 2007
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
2
Жаҳондаги энг йирик ва энг сердаромад дастурий маҳсулот ишлаб
чиқарувчи компаниялар АҚШда жойлашган бўлиб,
«Top 100 Research
Foundation»
компанияси томонидан 2010 йилда эълон қилинган жаҳондаги
дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи энг йирик
100
та компаниянинг
65
таси
ҳам у ерда жойлашган. Компаниялар сони бўйича Япония ва Франция
иккинчи ва учинчи ўринлардан жой эгаллашган (
1-расм
).
1-расм. ДМлар ишлаб чиқарувчи жаҳондаги энг йирик 100 та
компаниянинг географик жойлашуви.
Манба: Balder Verberne. Global software top 100 edition 2010: The highlights.
http://www.softwaretop100.org/global-software-top-100-edition-2010-the-highlights
«Software Top 100»
рўйхатида АҚШдан ташқарида жойлашган комания-
лар сони йилдан-йилга ошиб бормоқда. Бундай компаниялар сони 2009 йилги
рўйхатда
26
тани ташкил этган бўлса, 2010 йилга келиб уларнинг сони
36
тага
етди. Бошқа давлатлар компанияларининг жаҳон дастурий маҳсулотлар
саноатидаги роли жуда кичик бўлсада, охирги йилларда Хитой, Россия ва
Бразилия компанияларида тезкор ўсиш кузатилмоқда.
Ўзбекистонда дастурий маҳсулотларни ишлаб чиқариш бозорида рўйхатга
олинган корхоналар сони ҳам изчил ошиши кузатилмоқда.
2006-2009
йилларда
уларнинг сони мос равишда
196, 215, 210 ва 225
тани ташкил этган бўлса,
2010 йил 1 июнь ҳолатига кўра эса уларнинг сони
241
тага етди (
2-расм
).
Дастурий
маҳсулотларни
ишлаб
чиқариш саноатида банд бўлган
мутахассисларнинг умумий сони эса экспертлар баҳолаши бўйича қарийб
4000
кишига тенг
2
.
2
«Ўзбекистонда 2006-2008 йилларда акт ривожланиши шарҳи», БМТТДнинг «АКТ сиѐсати» лойиҳаси, 2008.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
3
2-расм.
Ўзбекистон дастурий маҳсулотларни ишлаб чиқариш
бозорида рўйхатга олинган корхоналар сони.
Манба: Ўзбекистон алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги.
Дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи энг йирик компаниялар рўй-
хатининг энг юқорисидан мос равишда
Microsoft, IBM
ва
Oracle
компаниялари
жой олган (
3-расм
).
3-расм.
2010 йилги ҳолатга кўра дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи энг йирик
компаниялар ва уларнинг даромадлари
Манба: http://www.softwaretop100.org/global-software-top-100-edition-2010 - Michel van Kooten. Global
software top 100 - Edition 2010.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
4
2010 йил ҳолатига кўра
«Software Top 100»
рўйхатидаги дастурий
маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи энг йирик компанияларнинг дастурий
маҳсулотлар билан боғлиқ даромадларининг йиғиндиси
220 млрд. АҚШ
долларини
ташкил қилганлигини кўриш мумкин. Рўйхатнинг энг юқорисидан
жой эгаллаган
10
та компаниянинг даромадлари эса жами даромадларнинг
60 %
ини ташкил қилади.
«Software Top 100» рўйхатида энг юқори ўсиш кўрсаткичларига эга
10
та
компаниялар йиллик даромадлари
400 миллион АҚШ долларидан 900
миллион
АҚШ долларигача бўлган оралиқда бўлиб, ушбу рўйхатни Жанубий
Кореянинг 2 компанияси бошқариб бормоқда (
1-жадвал
).
1-жадвал
«Software Top 100» рўйхатида энг юқори ўсиш кўрсаткичларига эга
компаниялар
№
Компания
номи
Дастурий
маҳсулотлар
билан боғлиқ
йиллик
даромад (млн.
АҚШ доллари)
Жами
даромад
(млн.
АҚШ
доллари)
Дастурий
маҳсулотлар
билан боғлиқ
даромаднинг
ҳиссаси
Дастурий
маҳсулотлар
билан боғлиқ
даромаднинг
ўсиши
1.
NCSoft
549
549
1
1
2.
Nexon
Corporation
608
608
1
0.7
3.
Intel
Corporation
485
35172
0.01
0.68
4.
Square Enix
916
1832
0.5
0.62
5.
Totvs
429
620
0.69
0.51
6.
Autonomy
493
740
0.67
0.47
7.
Shanda
Interactive
704
768
0.92
0.4
8.
Kaspersky
Lab
480
480
1
0.33
9.
Capcom
767
994
0.77
0.32
10.
Sopra Group
461
1576
0.29
0.26
Манба: http://www.softwaretop100.org/global-software-top-100-edition-2010 — Michel van Kooten. Global
software top 100 - Edition 2010.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
5
NCSoft
компанияси 2010 йилдаги энг юқори ўсиш кўрсаткичига эга бўлган
компания бўлиб, 2009 йилда у рўйхатга кира олмаган ҳам эди. 2010 йилга
келиб, компаниянинг ДМлар билан боғлиқ йиллик даромади
549 миллион
АҚШ долларини
ташкил қилган ҳолда, рўйхатда
71
-ўринни банд қилмоқда.
NCSoft
компанияси асосан онлайн ўйинлар ишлаб чиқариш билан шуғулланиб,
у ўзининг
Lineage, Exteel, Guild Wars
ва
Aion
каби маҳсулотлари билан
машҳур.
Nexon Corporation
эса Кореянинг онлайн ўйинлар ишлаб чиқарувчи
яна бир катта компанияси бўлиб, компания
608 миллион АҚШ
доллари
миқдоридаги йиллик даромади билан жаҳондаги энг йирик 65-компания бўлиб
турибди.
Россиянинг антивирусларга ихтисослашган
«Kaspersky Lab»
компанияси
2 йилдан буѐн энг юқори ўсиш кўрсаткичига эга 10 та компания рўйхатидан
жой эгалламоқда. Умуман олганда, рўйхатдаги
Intel
компаниясидан бошқа
барча компаниялар АҚШдан бошқа давлатда рўйхатдан ўтган компаниялардир.
Бу эса ўз навбатида, бошқа ривожланаѐтган бозорлардаги тезкор ўсиб
бораѐтган
Totvs
(Бразилия),
Shanda
(Хитой) ва
Kaspersky
(Россия)
компанияларининг АҚШ компанияларига етишиб бораѐтганлигидан далолат
беради.
АҚШ дастурий маҳсулотлар саноати дунѐдаги энг йирик компанияларни
ўз ичига олиши билан бир қаторда ушбу давлат ДМнинг асосий истеъмолчиси
бўлиб ҳам ҳисобланади.
International Data Corporation
(
IDC
) компанияси
томонидан ўтказилган тадқиқотлар натижаларига кўра, 2008 йилда қадоқланган
дастурий маҳсулотлар бозорининг
45,9 %и
АҚШга тўғри келган бўлиб, унинг
ҳажми
136,6 миллиард АҚШ доллари
деб баҳоланган (
4-расм
).
4-расм.
Жаҳон бўйича қадоқланган дастурий маҳсулотлар
истеъмолида давлатларнинг улуши.
Манба: http://www.bsa.org/ — Software Industry Facts and Figures
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
6
Охирги йилларда дастурий маҳсулотлар бозорида компьютер ўйинлари,
хавфсизлик ва антивирус дастурлари бозорида ўсиш юқори бўлмоқда.
Энг юқори ўсиш кўрсаткичларига эга бўлган 10 та компаниянинг 5 таси
компьютер ўйинларига ихтисослашган эканлиги ҳам ушбу соҳанинг қанчалик
ривожланаѐтганлигини кўрсатиб турибди. Бугунги кунда компьютер
ўйинларининг интернетга кўчиш тенденцияси давом этаѐтганлигини ҳисобга
олсак, онлайн ўйинлар ишлаб чиқариш сектори юқори даромадли соҳага
айланаѐтганлигини таъкидлаш мумкин. 2010 йил ҳолатига кўра энг йирик
копьютер ўйинлари ишлаб чиқарувчи компаниялар ва уларнинг йиллик
даромадлари
2-жадвалда
келтирилган.
2-жадвал
2010 йил ҳолатига кўра энг йирик копьютер ўйинлари ишлаб
чиқарувчи компаниялар
№
Компания
номи
Жами
даромад
(млн. АҚШ
доллари)
Дастурий
маҳсулотлар
билан боғлиқ
йиллик
даромад (млн.
АҚШ доллари)
Компьютер
ўйинлари
билан
боғлиқ
даромад
(млн.
АҚШ
доллари)
Компьютер
ўйинлари билан
боғлиқ
даромаднинг
жами
даромаддаги
ҳиссаси
1.
Nintendo
17762
6799
6799
0,38
2.
Activision
Blizzard
4279
4279
4279
1,00
3.
Electronic
Arts
3728
3728
3728
1,00
4.
Sony
79441
1914
1914
0,02
5.
Microsoft
61159
49090
1741
0,03
6.
Konami
2887
1594
1594
0,55
7.
Ubisoft
1249
1249
1249
1,00
8.
Take Two
Interactive
916
916
916
1,00
9.
Square Enix
1832
916
916
0,50
10.
THQ
909
909
909
1,00
Манба: Michel van Kooten. Top 25 gaming companies 2010. — http://www.softwaretop100.org/top-25-gaming-
companies-2010
Хавфсизлик ва антивирус дастурлари ишлаб чиқарувчи компаниялар
фаолиятида ҳам сезиларли ўсиш кузатилмоқда. Бу секторда фаолият юритувчи
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
7
Symantec компанияси даромадлари бироз камайган
(-2%)
бўлсада,
Trend Micro
(+5%), McAfee (+21,3%), Check Point (+20,7%)
ва
Kaspersky (+33,3%)
компаниялари юқори ўсиш кўрсаткичларига эришмоқдалар. 2010 йил ҳолатига
кўра энг йирик хавфсизлик ва антивирус дастурлари ишлаб чиқарувчи
компаниялар рўйхати
3-жадвалда
кўрсатилган.
3-жадвал
2010 йил ҳолатига кўра энг йирик хавфсизлик ва антивирус
дастурлари ишлаб чиқарувчи компаниялар
№
Компания
номи
Давлат
ДМлар
билан
боғлиқ
йиллик
даромад
(млн. АҚШ
доллари)
ДМлар
билан
боғлиқ
даромад-
нинг
ўсиши
Жами
даромад
(млн.
АҚШ
доллари)
ДМлар билан
боғлиқ
даромаднинг
ҳиссаси
1.
Symantec
АҚШ
5565
-0.02
5992
0.93
2.
CA
АҚШ
4012
0.02
4318
0.93
3.
EMC
АҚШ
3960
-0.06
14026
0.28
4.
Trend Mi-
cro
Япония
1029
0.05
1029
1
5.
McAfee
АҚШ
964
0.21
1927
0.5
6.
Check Point
Исроил
834
0.21
924
0.9
7.
Kaspersky
Lab
Россия
480
0.33
480
1
8.
Verint
АҚШ
468
0.07
702
0.67
Манба: http://www.softwaretop100.org/global-software-top-100-edition-2010 — Michel van Kooten. Global
software top 100 - Edition 2010.
Дастурий маҳсулотлар бозорининг ривожланиши жаҳон бозорида
дастурлаш хизматларини таклиф қилаѐтган давлатлар сафининг кенгайишига
сабаб бўлиб, аутсорсинг
3
бозори янада кенгроқ ва серқирра кўриниш олмоқда.
Дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқариш билан шуғулланувчи компаниялар,
ўз фаолиятларини одатда иккита йўналишда олиб бормоқдалар: тайѐр дастурий
маҳсулотларни ички ресурслардан фойдаланган ҳолда ўз номлари остида ишлаб
чиқариш ва
«оффшор»
4
дастурлаш соҳасида фаолият юритиб, чет эл
3
Outsourcing – самарадорликни ошириш ва таннархни камайтириш мақсадида бизнес жараѐнларнинг бир
қисмини бошқа компанияга топшириш.
4
Offshore – сўзма-сўз таржимада «қирғоқдан узоқда» маъносини билдиради. Оффшоре компаниялар деганда
ишлаб чиқариш харажатлари, солиқ ставкаси кам бўлган ҳудудда жойлашган ва чет эл компанияларига хизмат
кўрсатувчи компаниялар тушунилади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
8
компаниялари учун дастурлаш хизматлари кўрсатиш. Биринчи ҳолатда
компания дастурий маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва уни бозорга чиқариш
борасидаги барча ишларини ўзи ѐки ҳамкор компаниялар хизматидан
фойдаланган ҳолда бажаради. Бу эса ўз навбатида, катта молиявий харажатлар
ва хавф-хатар, таваккалчиликни талаб қилади. Аммо, бунда ишлаб чиқарувчи
компания дастурий маҳсулотга бўлган интеллектуал ҳуқуқни ўзида сақлаб
қолади. Оффшор дастурлаш борасида эса, барча харажатлар ва хавф-хатарни
чет эл компанияси ўз бўйнига олади, хизмат кўрсатувчи компания ходимлари-
нинг тажрибаси эса юксалиб боради.
Дастурий маҳсулотлар ва улар билан боғлиқ хизматлар экспортининг
ҳажми бўйича жаҳон бозорида
Ҳиндистон
мана бир неча йилдирки,
биринчиликни қўлдан бермай келмоқда. Бу борада
Ирландия
ва
Хитой
мос
равишда иккинчи ва учинчи ўринлардан жой эгаллаган
5
.
Ҳиндистон жаҳон дастурий маҳсулотлар экспорти бозорига кириб келиши
ўтган асрнинг 80-йиллари охири ва 90-йиллари бошига тўғри келади.
Nasscom
(National Association of Software and Service Companies)
уюшмаси
маълумотларига кўра, 2007-2009 йиллар давомида дастурий маҳсулотлар
саноатида ўсиш
58 %
ни ташкил қилган ҳолда, ушбу соҳа 2009 йилда
Ҳиндистон умумий АКТ аутсорсинг саноатининг
6,5 %
ни ташкил қилган.
Бугунги кунда Ҳиндистон АКТ аутсорсинг саноатида йиллик экспорт
ҳажми
40 млрд. АҚШ долларидан
ҳам кўпроқ суммани ташкил қилиб, соҳада
икки миллиондан ортиқ аҳоли банддир. Ҳиндистон дастурчилари хизматининг
асосий харидорлари сифатида АҚШ ва Европа Иттифоқи компанияларини
кўрсатиш мумкин. 60 %дан кўп хизматлар АҚШ компанияларига кўрсатилади.
5-расм.
Ҳиндистон АКТ аутсорсинг саноати ҳажми
Манба: http://nasscom.in/ – Ҳиндистон дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи ва улар билан боғлиқ
хизматлар кўрсатувчи компанияларининг миллий ассоциацияси (National Association of Software and
Service Companies) расмий веб-сайти.
5
«Индустрия экспорта программного обеспечения а Узбекистане 2006», -Т., ПРООН «Проект ICTP», 2007 г.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
9
Дастурий маҳсулотлар экспортида етакчи бўлган у ѐки бу давлатнинг
буюртмачиларни жалб қилувчи томонларини таҳлил қилар эканмиз,
мутахассислар одатда сиѐсий ҳолат ва маданий яқинлик каби кўрсаткичларга
эътибор беришларини кўрсатиш мумкин. Бундан ташқари, Ҳиндистоннинг
муваффақиятли тажрибаси, шу билан бирга,
Ирландия, Исроил, Покистон,
Хитой
ва
Филиппин
каби давлатлар эришган натижалар АКТ соҳасининг
ривожига давлат ва АКТ уюшмалари катта ҳисса қўшишини кўрсатмоқда.
6-расм.
Ҳиндистон миллий иқтисодиѐтининг АКТ аутсорсинги
соҳасида банд аҳоли сони
– Ҳиндистон дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи ва улар билан боғлиқ хизматлар
кўрсатувчи компанияларининг миллий ассоциацияси (National Association of Software and Service
Companies) расмий веб сайти.
1991 йилда дастурий маҳсулотлар саноатини ва экспортини ривожлан-
тириш, жаҳон бозорига чиқиш мақсадида Ҳиндистон ҳукумати Алоқа ва
ахборот технологиялари вазирлиги қошида
«Дастурлаш бўйича Ҳиндистон
технопарклари»
ни (
STPI
) ташкил қилди
6
. Унинг бош вазифалари сифатида
қуйидагилар белгилаб олинди:
дастурий маҳсулотларни экспорт қилишни рағбатлантириш ва
ривожлантириш;
дастурлаш технологиялари, дастурий маҳсулотлар экспорти соҳасида ин-
новацион фаолият олиб бориш ва соҳани қўллаб-қувватлаш;
6
– Дастурлаш бўйича Ҳиндистон технопарклари (Software Technology Parks of India) расмий
веб сайти.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
10
дастурий маҳсулотлар ва АКТ воситаларини ишлаб чиқарувчи компа-
нияларни ҳар тарафлама қўллаб-қувватлаш;
технопарк таркибида бўлган дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва
экспорт қилиш билан шуғулланувчи компанияларга телекоммуникацион хиз-
матлар кўрсатиш.
Хорижий инвестицияларни жалб қилиш мақсадида Ҳиндистон ҳукумати
агар ишлаб чиқарувчи компания «Дастурлаш бўйича Ҳиндистон технопарк-
лари»нинг аъзоси бўладиган бўлса, унда у учун бир қанча имтиѐзлар жорий
қилди. Улар қаторида АКТ билан боғлиқ техник ускуналарни импорт қилишда
божхона божларидан озод қилиш, даромад солиғи бўйича имтиѐзларни жорий
қилиш кабилар кўрсатиш мумкин. Бундан ташқари Ҳиндистон штатлардаги
маъмуриятлар ҳам маҳаллий солиқлар, инфратузилма ва хизматлардан
фойдаланишда салмоқли имтиѐзлар тақдим қилишади. Технопаркнинг энг
ривожланган филиаллари
Хайдаробод
ва
Бангалор
шаҳрида жойлашган. Бу
икки шаҳарни биргаликда Ҳиндистоннинг ахборот технологиялари марказлари
деб аташ мумкин
7
.
Умуман, Ҳиндистонда дастурий маҳсулотлар экспортини ривожлан-
тиришга йўналтирилган давлат сиѐсати амал қилади. Дастурий маҳсулот ишлаб
чиқарувчи фирмалар даромад солиғи бўйича имтиѐзларга эга бўлишади,
алоқанинг ажратилган линиялари ва экспорт учун лицензияларга эга бўлишади.
Соҳа корхоналари таълим муассасалари ва копьютер жиҳозлари ишлаб
чиқарувчи компаниялар билан фаол ҳамкорлик қилишади. Бундан ташқари
мамлакат ташқарисида яшовчи кўп сонли ҳиндистонлик тадбиркорлар
томонидан амалга ошириладиган доимий буюртма билан таъминлаб турувчи,
кучли маркетинг ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Дастурий маҳсулотлар экспортида
Ҳиндистоннинг ўзига хос томонла-
рини
қуйидагиларда намоѐн бўлади:
1.
Дастурий маҳсулотларни ишлаб чиқариш харажатлари АҚШ ѐки Европа
давлатларидагидан кўра бир неча баробар кам бўлиб, бунга асосан арзон ишчи
кучи ҳисобига эришилади.
2.
Ҳукумат томонидан тақдим қилинаѐтган солиқ бўйича имтиѐзлар арзон
нархда маҳсулот ва хизматлар етказиб беришини таъминлайди.
3.
Дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқаришга йўналтирилган кадрлар
тайѐрлаш тизими йўлга қўйилган бўлиб, у АКТ соҳасида йилига
115 000
мутахассис тайѐрлайди. Бундан ташқари АКТ бизнесини юритишдаги юқори
тажриба ва инглиз тилини биладиган 1 миллиард аҳоли аутсорсинг бозорида
муваффақиятли фаолият юритишнинг асосий омилларидан биридир.
4.
Ҳиндистон вақт зонаси Буюк Британия ва АҚШда 24х7 (ҳафта бўйи
суткада 24 соат) фойдаланувчиларни қўллаб-қувватлаш тизимини жорий қилган
компаниялар учун қулай бўлганлиги сабабли, одатда улар ўз бизнес-
жараѐнларининг бир қисмини ѐки тўлиқлигича Ҳиндистонга аутсорсинг
қилишади.
7
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
11
5.
Бозорда дастурлаш бўйича
3000
дан ортиқ экпертлар фаолият юритишади
ва
100
дан ортиқ давлатлар билан экспорт алоқалари ўрнатилган. Бир неча
Ҳиндистон компанияларининг акциялари
NYSE
ва
Nasdaq
каби биржалардаги
савдоларда қатнашади. Кўплаб дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқаришга
ихтисослашган компаниялари ISO-9000 сертификатига эгадирлар. 30 дан ортиқ
ҳинд компаниялари бутун дунѐда тан олинадиган
CMM5
8
даражасини қўлга
киритишган. Бу кўрсаткичлар хизматлар сифатини кафолатлайди.
Дастурий
маҳсулотлар
экспортида
Ҳиндистоннинг
ўзига
хос
томонларини таҳлил қилар эканмиз, аутсорсинг бозорида муваффақиятли
фаолият юритишда энг асосий омил арзон ва шу билан бирга малакали ишчи
кучи эканлигини кўришимиз мумкин. Бир неча йилдирки, у Ҳиндистоннинг
аутсорсинг бозорида етакчилигини таъминлаб келаѐтган асосий омил бўлиб
қолмоқда. Аммо, сўнгги йилларда Ҳиндистон дастурчилари иш ҳақининг
ошаѐтганлигини кузатиш мумкин.
2009
йилда мамлакатда иш ҳақи
10,8 %
га
ошиши кутилмоқда
9
. Бу эса ўз навбатида, кам ишлаб чиқариш харажатларини
кўзлаѐтган буюртмачиларнинг муқобил вариантларини қидиришларига сабаб
бўлади. Бундай буюртмачилар аутсорсинг бозорида асосий таркибни ташкил
қилишади.
Ҳиндистон тажрибасидан келиб чиққан ҳолда,
миллий иқтисодиѐти-
мизда дастурий маҳсулотлар саноатини янада ривожлантириш
, дастурий
маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва улар билан боғлиқ хизматлар кўрсатишга
ихтисослашган корхоналар фаолиятини такомиллаштириш борасида қуйидаги
таклифларни киритиш мумкин:
-
кадрлар тайѐрлаш тизимини такомиллаштириш.
Соҳа бозорида
дастурий маҳсулотлар ва уларни яратиш, дастурлаш бўйича касбий ўқитишга
йўналтирилган бир қанча ўқув марказлари фаолият юритмоқдалар. Шундай
бўлсада, бугунги кунда дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқариш соҳасида
кадрлар тайѐрлаш тизими фаолиятини янада такомиллаштириш мумкин. Олий
ўқув юртларида асосан фундаментал билимлар берилаѐтганлиги сабабли,
битирувчилар таълим муассасасини битириб чиққач, иш жараѐнида реал
иловалар, дастурлар билан ишлашга тайѐр бўлмайдилар. Дастурий маҳсулотлар
ишлаб чиқаришга йўналтирилган кадрлар тайѐрлаш тизимини йўлга қўйиш,
дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи компаниялар фаолиятини жаҳон
стандартларига жавоб берадиган даражага кўтариш ва уларни ҳар тарафлама
қўллаб-қувватлаш орқали маҳаллий компанияларнинг нафақат миллий
иқтисодиѐтимиздаги, балки жаҳон бозорида ҳам муваффақиятли фаолиятини
таъминлаш мумкин;
-
чет тили.
Дастурлаш ва ахботор технологиялари билан боғлик корхо-
налар ташқи иқтисодий фаолиятида чет тили, хусусан инглиз тилини мукаммал
ўзлаштирган кадрларнинг мавжуд бўлиши муҳим аҳамиятга эга. Шу сабабдан
ҳам, ўқув муассасаларининг ахборот технологиялари йўналишларида таълим
8
Capability Maturity Model — Дастурий маҳсулотларни ишлаб чиқариш жараѐнларининг етуклик даражасини
ўзида ифодаловчи модел. 5 босқичдан иборат бўлиб, 5-босқич энг етук, ривожланган ишлаб чиқариш
жараѐнини ифодалайди.
9
http://www.infox.ru/business/money/2009/04/07/CHyetvrt_kompaniy_mi.phtml
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
12
олувчи талабалар учун инглиз тили курсларини янада чуқурроқ ўтилиши
мақсадга мувофиқ;
-
дастурий маҳсулотлар ва улар билан боғлиқ хизматлар экспорти
борасида муваффақиятли тажрибани ўрганиш, улардан миллий иқтисо-
диѐт ривожи учун фойдаланиш.
Аутсорсинг фаолиятига кенг имкониятлар
очиб бериш, экспорт, импорт ва валюта операцияларининг соддалаштирилиши
маҳаллий компаниялар даромадида экспорт улушининг ортишига олиб келади;
-
дастурий маҳсулотлар ва улар билан боғлиқ хизматлар
маркетинги.
Бу мамлакат технологик қиѐфасини дунѐ бозорида ташвиқот
қилишда катта аҳамиятга эга. Расмий статистик маълумотлар ва таҳлилий
кўрсаткичларнинг тақдим қилиниши эса бозорнинг ҳолати ҳақида тўғри
тасаввурга эга бўлишга, инвестицион қарорларнинг қабул қилинишига катта
ѐрдам беради;
-
халқаро статуслар ва сертификация.
Ҳиндистонда кўплаб дастурий
маҳсулотлар ишлаб чиқаришга ихтисослашган компаниялари ISO-9000
сертификатига эга эканликлари ва 30 дан ортиқ ҳинд компаниялари бутун
дунѐда тан олинадиган CMM5 даражасини қўлга киритишганлиги таъкидлаб
ўтилди. Миллий компанияларимизнинг ҳам бундай кўрсаткичларга эришиши
улар кўрсатадиган хизматлар сифатини кафолатлаган бўлар эди.
