“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Д.Х. Вахабова,
катта илмий ходим-изланувчи, ПМТИ
ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КАПИТАЛНИНГ ИННОВАЦИОН ИҚТИСОДИЁТ
РАҚОБОТБАРДОШЛИГИГА ТАЪСИРИ
В статье анализирован сущность интеллектуального капитала и его
влияние на конкурентспособность инновационной экономики. А так же
изучена практика экономически развитых стран и приведены факторы по
эффективному использованию интеллектуального капитала в Узбекистане.
In article analyzed essence of the intellectual capital and its influence on a
konkurentsposobnost of innovative economy. And practice of economically developed
countries is also studied and factors on effective use of the intellectual capital are
given in Uzbekistan.
Калитли сўзлар:
инновацион иқтисодиёт, интеллектуал капитал,
рақобатбардошлик, фан ва техника ютуқлари, илмий-тадқиқот натижалари,
интеграция.
Жаҳон иқтисодиётида инновацион изланишлар натижаси бўлган
маҳсулотларга рақобатнинг ошиб бораётган шароитда, мамлакат сиёсатининг
асосий мақсади Ўзбекистонни инновацион ривожланиш йўналишига олиб
чиқиш ҳисобланади. Иқтисодиёт ва давлатнинг ўзаро ҳамкорлигини
кучайтириш бугунги кунда инновацияга йўналтирилган иқтисодиёт учун асос
ҳисобланади. Бу ҳамкорлик янада самарали бўлиши учун давлат, ихтирочилар,
инвесторлар, тадбиркорлар, ишлаб чиқарувчилар ва буюртмачилар барчаси
бирлашиб, интеллектуал капитални яратишлари лозим.
Интеллектуал капиталдан самарали фойдаланиш эса ўз навбатида, корхона
ва ташкилот эгаларига ва умуман давлатга иқтисодий ва хўжалик
фаолиятларининг
самарасини
ошириш
имкониятини
яратишга,
ишбилармонликнинг ўсишига, мамлакат иқтисодий ўсишининг барқарорлигини
ҳамда жаҳон бозоридаги рақобатбардошлигини таъминлашга асос бўлади.
Мамлакатнинг иқтисодий кучини ва унинг фаровонлигини кўп жиҳатдан
белгилаб берувчи асосий омиллардан бири бу иқтисодиётнинг интеллектуал
капитални яратиш ва ундан самарали фойдалана олиш қобилиятидир. Ушбу
йщналишда етакчи бўлган давлатлар бугунги кунда рақобатчиликда устунликка
эгадирлар. Бу эса уларга ўз навбатида жаҳон иқтисодий жараёнининг
динамикасига таъсир кўрсатиш имкониятини беради.
Ўзбекистон шароитида, табиий ва меҳнат ресурслари, илмий салоҳият
етарли, лекин жаҳон бозорига рақобатбардош товар ва хизматларни таклиф
қилиш учун фан ва техниканинг илғор натижаларини ишлаб чиқариш,
бошқариш жараёнларига татбиқ қилиш борасида жаҳоннинг иқтисодий
ривожланган
давлатларидан
анча
орада.
Бу
эса
ўз
навбатида
бошқарувчиларнинг, ходимларнинг, бўлажак кадрларнинг ва умумий
аҳолининг интеллектуал билим савиясини, интеллектуал мулк ярата олиш
қобилиятини сифат жиҳатдан ривожлантиришни талаб этади. Мақоланинг
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
долзарблиги ва амалий аҳамияти юқорида санаб ўтилган муаммоларни ҳал
қилишдан келиб чиқади.
К.Хубиевнинг таъкидлашича, ҳозирги кунда жаҳонда энг муҳим ресурслар
учун кучли кураш кетмоқда. Улар қаторига захираси чекланган,
тикланмайдиган хомашё ресурслари ҳамда қайта ишлаб чиқиш мумкин бўлган
технологик ва интеллектуал ресурслар киради. Замонавий рақобатчилик ушбу
ресурсларга жуда боғлиқдир[1].
Замонавий жамиятда интеллектуал капиталга материал, энергетика ва
инсон ресурслари билан бир қаторда ишлаб чиқаришнинг муҳим ресурси
сифатида
қаралмоқда,
билим
замонавий
ишлаб
чиқариш
ва
рақобатбардошликда устун бўлишнинг муҳим шарти ва белгиловчи
омилларидан бирига айланиб бормоқда. Интеллектуал фондлар ишлаб
чиқаришнинг асосий омили сифатида, тобора жисмоний ва молиявий
фондларни сиқиб чиқармоқда.
Корпорацияларнинг
институционал
назариясини
ишлаб
чиққан
Дж. Гелбрейтнинг таърифига кўра, “Кўпинча инсон интеллектига инвестиция
қилинган (тикилган) доллар, темир йўллар, плотиналар, машина ва бошқа
капитал қўйилмаларга инвестиция қилинган долларга нисбатан миллий
даромаднинг кўпроқ ўсишига олиб келади” [2].
Инновацион йўналганликни аниқлашнинг зарурати биринчи навбатда,
интеллектуал капиталнинг иқтисодиёт ва умумий жамият учун аҳамиятини
тобора ошиб бориши билан боғлиқ. Инновацияга йўналган иқтисодиётнинг
асосий ҳусусияти - бу интеллектуал капитални ривожлантириш ва ундан ишлаб
чиқаришнинг асосий омили сифатида фойдаланишдир.
В.Л.Иноземцев интеллектуал капитални ишчиларнинг илмий ва одатий
билимларини, интеллектуал мулк ва йиғилган малака, тажрибаси, мулоқот ва
информацион таркиб, информацион тўр ва фирманинг имиджини
шакллантирувчи “жамоат мияси” сифатида таърифлайди[3].
Г.В.Чернолес “Интеллектуал мулк - бу алоҳида олинган ишчиларнинг ва
умумий ташкилотнинг кодлаштирилган ва материаллаштирилган ахборот
ҳолатидаги, ташкилот ишчиларининг қобилияти, тажрибаси ва умумий
билимларини акс эттирувчи, рақобатчиликда устунликка эришишда
фойдаланиш мумкин бўлган интеллектуал фаолияти натижасидир”- деб
таърифлайди[4].
Ф.Е.Степанова
“Инновация
бирданига
пайдо
бўлиб
қолмайди,
инсонларнинг маълум мақсадга йўналтирилган ҳаракатлари натижасида,
етарлича мақбул шароитда пайдо бўлади. Интеллектуал капитал эса - бу
доимий ривожланишдаги инновация капитали, яъни янги билимларни янги
товар ва хизматларга узлуксиз айланиш жараёнидир”- деб таърифлайди[5].
Е.М.Быстрова “Интеллектуал капитал - инсонларнинг билимлари,
малакаси, тажрибаси ва ишлаб чиқариш жараёни давомида даромадни ва
бошқа иқтисодий ҳамда техник натижаларни максималлаштириш мақсадида
фойдаланиладиган патентлари, маълумотлар базаси, дастурий таъминот,товар
белгилари ва номоддий активларидир”- деб таърифлайди[6].
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
Интеллектуал капиталга қисқа вақт ичида номоддий кўринишдан даромад
кўринишига айлантира олиш мумкин бўлган капитал, яъни ишчиларнинг
билими, малакаси, маҳорати, тажрибаси, ҳамда номоддий активлар (дастурий
таъминотлар, патентлар, маълумотлар базаси, товар маркалари ва бошқалар)
киради.
Бугунги кунга келиб, интеллектуал капиталнинг турли модель ва
назариялари мавжуд. Шу сабабдан ҳар қайси модель бир-бирини
такрорламайди ва ҳар бир корхонада ўзига ҳос ҳусусиятини тасвирлайди.
Деярли барча тадқиқотчилар интеллектуал капитални учта ташкил этувчига
ажратадилар: инсон капитали, тузилмавий капитал ва мижоз (истеъмол)
капитали. Ҳар бир модель ўз ўрнида ташкил этувчи элементлар ва улар
орасидаги муносабатларни асослаб беради.
Юқоридаги тадқиқотчиларнинг фикрларини умумлаштириб, интеллек-
туал капиталнинг қуйидаги характерли жиҳатларини айтиш мумкин:
-
замонавий иқтисодиётда иқтисодий ўсиш тенденцияларини капиталнинг
айнан шу шакли белгилаб беради;
-
интеллектуал капитални шакллантириш инсоннинг ўзидан ва бутун
жамиятдан етарли даражада ва доимий ўсиб борувчи ҳаражатларни талаб
қилади;
-
интеллектуал капитални жамғариш билим, кўникма, малакаларни
доимий ошириб бориш асосида амалга оширилади;
-
интеллектуал капитални жамғариб бориш жараёнида унинг иқтисодий
самараси ошиб боради.
Умумжаҳон банки ҳамда БМТнинг ривожланиш дастури [7]
маълумотларига кўра, ҳозирги кунда сайёрамизнинг жисмоний капитали,
бошқача қилиб айтганда йиғилган материал бойликлар умумий бойликларнинг
16 %инигина ташкил қилади, табиий бойликлар 20 %ини, инсон капитали эса
ёки инсониятга инвестиция қилинган қўйилмалар 64 %ни ташкил қилади
(кўпгина ривожланган давлатларда 80 % гача).
Дунёда интеллектуал капитални белгиловчи асосий омиллардан бири
илм-фаннинг ривожланганлик даражаси хисобланади. Фаннинг иқтисодиётдаги
улушини белгиловчи кўрсаткичлардан бири эса, патент олиш учун берилган
аризалар сонидир (1,2-жадвал)
1-жадвал
Ўзбекистон Республикасида ихтиролар, илмий-техник ишланмаларни патентлаш ва
ҳимоя қилишнинг бошқа методлари бўйича Интеллектуал мулк давлат реестрларида
рўйхатга олинган объектлар сони
Интеллектуал мулк объекти
тури
2010
2011
2012
2013
2014
жами
1
2
3
4
5
6
7
Ихтиролар
105
97
80
94
293
669
Фойдали моделлар
19
30
41
60
168
318
Саноат намуналари
10
21
13
16
102
162
Товар белгилари
11
16
11
24
1708
1770
Жами
145
164
145
194
2271
2919
Манба: автор томониданЎзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитасининг 2011, 2012,
2013, 2014 йиллар учун чиқарилган «Основные показатели развития научно-технического потенциала и
инноваций Республики Узбекистан»нимли бюллетени асосида тузилган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
2-жадвал
Россия Федерациясининг интеллектуал мулк бўйича федерал хизмати
томонидан интеллектуал мулк объектларига берилган патентлар
динамикаси
Интеллектуал мулк
объекти тури
2010
2011
2012
2013
2014
жами
1
2
3
4
5
6
7
Ихтиролар
30322
29999
32880
31638
33950
158789
Фойдали моделлар
10581
11079
11671
12653
13080
59064
Саноат намуналари
3566
3489
3381
3461
3742
17639
Товар белгилари
35178
35954
40106
37813
42298
191349
Жами
79647
80521
88038
85565
93070
426841
Манба:Российский статистический ежегодник
015www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/.../doc_1135087342078
1 ва 2 жадваллардан кўриниб турибдики, Ўзбекистон Республикаси
интеллектуал мулк агентлигида рўйхатга олинган интеллектуал мулк
объектлари сонига кўра Ўзбекистон анча орқада. Ўзбекистонда илмий техник
салоҳият мавжуд, лекин тадқиқотлар ва ишланмаларнинг натижавийлигини
ошириш масаласи долзарб масала ҳисобланади. Ўзбекистон илмий
ташкилотларининг асосий улуши (88%) давлат мулки ҳисобида (АҚШ-39%,
Буюк Британия-45%, Германия-82%, Япония-96%). Шунга кўра уларнинг
фаолият юритиши билан боғлиқ харажатлар давлат бюджети ҳисобидан
молиялаштирилади.
Фан ва таълимнинг ишлаб чиқариш билан интеграцияси етарли даражада
бўлмаганлиги сабабли ишлаб чиқарувчилар, илмий ишланмаларни амалга
ошириш харажатларини иқтисод қилиб, тайёр технологияни хориждан сотиб
олишни афзал биладилар.
Илмий тадқиқот натижалари ва ишланмаларини бизнесга татбиқ қилишга
тайёр, уни молиялаштириш истагида бўлган тадбиркорлар жуда камчиликни
ташкил
қилади.
Ривожланган
мамлакатларда
илмий
тадқиқот
ва
ишланмаларнинг асосий ҳажми реал секторда фоалият юритаётган фирма
ичидаги фан тадқиқотлари ҳажмига тўғри келади (Европа Иттифоқида 65%,
Японияда 71%, АҚШда 75%).
Аввалом бор шуни таъкидлаш зарурки, фундаментал ва амалий
тадқиқотларни бошқариш ва молиялаштириш соҳасидаги ўзгаришлар
мамлакатдаги мавжуд кўпгина машҳур илмий мактабларнинг йщқ бўлиб
кетишига сабаб бўлди. Шу билан бирга, инновацион муҳитнинг институционал
таркиби ва механизми бозор иқтисодиётигача бўлган даврда шаклланди. Бу
албатта илмий тадқиқот ишланмалари натижаларининг тижоратлашуви
даражасига таъсир этувчи салбий омиллардан биридир. Айни вақтда иқтисодий
ривожланган давлатларда фан, мамлакат сиёсатининг асосий устувор
йўналишларидан бирига айланган. Ўзбекистонда ҳам бу борада жуда кщп
ишлар амалга оширилмокда. Хусусан, ҳар йили Ўзбекистонда Давлат бюджети
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
харажатларининг катта қисми янги ўқув юртларини қуриш, таълимнинг
сифатини яхшилаш, таълим моделини қайта қуриш ва битирувчиларни иш
билан таъминлаш масалаларини ҳал қилиш мақсадида таълим соҳасига
йўналтирилмоқда. Бу-таълим самарасининг ошишига ва ҳар томонлама
ривожланган авлодни тарбиялашга кучли импульс берди.
Республикада инновацион иктисодиётни ривожлантиришнинг барча
имкониятлари
мавжуд.
Бу
борада
мамлакатимизда
инновацион
инфратузилмаларни шакллантириш ва ривожлантириш бўйича бир қанча
ижобий ишлар амалга оширилди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 1992 йил 8 июлдаги “Илм-фанни давлат йўли билан қўллаб-
қувватлаш ва инновация фаолиятини ривожлантириш тўғрисида”ги,
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1992 йил 21 июлдаги
“Илм-фанни ривожлантириш ва инновация фаолиятини давлат йўли билан
қўллаб-қувватлаш чоралари тўғрисида”ги, 1998 йил 19 январдаги “Халқаро
илмий-техникавий алоқаларни ривожлантиришни, халқаро ва хорижий
ташкилотлар ва жамғармалар грантлари бўйича илмий дастурлар ва
лойиҳаларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш тўғрисида”ги, 2004 йил 7
сентябрдаги “Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг илмий ва
моддий-техника базасини мустаҳкамлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги, 2006
йил 7 августдаги “Фан ва технологиялар ривожланишини мувофиқлаштириш ва
бошқаришни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги, 2008 йил 15
июлдаги “Инновацион лойиҳалар ва технологияларни ишлаб чиқаришга татбиқ
этишни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги,
2008 йил 10 ноябрдаги “Илмий, илмий тадқиқот муассасалари ва
ташкилотларининг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш чора-тадбирлари
тўғрисида”ги 2010 йил 15 декабрда тасдиқланган “2011-2015 йилларда
Ўзбекистон
Республикаси
саноатини
ривожлантиришнинг
устувор
йўналишлари
тўғрисида”ги,
2011
йил
24
майдаги
“Ўзбекистон
Республикасининг Интеллектуал мулк агентлигини ташкил этиш тўғрисида”ги
ҳамда, қарорлари шулар жумласидандир.
Бу қонунларнинг амалга татбиқ қилиниши натижасида республикамизда
илмий тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишлари сони, ҳажми ва уларга
ажратилган харажатлар ҳажми [8] жиҳатидан йил сайин ортди. Илмий
тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларини олиб борувчи ташкилотлар
сони 2012 йилдаги 313 тадан 2015 йилда 323 та, илмий тадқиқот ишлари сони
2012 йилдаги 247 тадан 2015 йилда 267 тага ортди.
Илмий тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишлари ҳажми 2015 йилда
339856,9 млн. сўм (2012 йилда 202402,2 млн. сўм)ни; ўз маблағлари ҳисобидан
олиб борилган илмий тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишлари ҳажми 2015
йилда 315327,3 млн. сўм (2012 йилда 198286,6 млн. сўмни); илмий тадқиқот ва
тажриба-конструкторлик ишларига ажратилган харажатлар ҳажми 2015 йилда
365160,1 млн. сўм (2012 йилда 197914,1 млн. сўм)ни; ўз маблағлари ҳисобидан
олиб борилган илмий тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларига
ажратилган ҳаражатлар ҳажми 2015 йилда 354510,2 млн. сўм (2012 йилда
192731,2 млн. сўм)ни ташкил этди.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
Мамлакат иқтисодииётини барқарор ўсишини таъмиинлаш, инновацион
тизиимни йўлга қўйиш учун мамлакатнинг интеллектуал потенцииалидан
самарали фойдаланиш лозим. Бу борада жаҳоннинг иқтисодий ривожланган
давлатлари тажрибасидан келиб чиққан ҳолда, интеллектуал капитални
шакллантиришнинг асосий омиллари сифатида қуйидаги ишларни амалга
ошириш:
мамлакатнинг ииновацион сиёсатини; инновацион лойиҳаларни қўллаб
қувватлашга
йўналтирилган
бюджет
сиёсатини;
кадрлар
сиёсатини
такомиллаштириш;
таълим соҳасидаги ислоҳотларни; соғлиқни сақлаш соҳасидаги
ислоҳотларни; аҳолининг турмуш даражасини янада яхшилаш;
интеллектуал капиталдан самарали фойдаланишни таъминлашни;
интеллектуал мулкни ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асосларини; ундан
фойдаланишнинг меъёрий-ҳуқуқий базасини; фан ва ишлаб чиқариш
интеграцияси тизимини такомиллаштириш лозим.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Хубиев К. О содержании «новой экономики» //Экономист, 2008. №5. С.
63-71.
2.
Гелбрейт Д. Экономические теории и цели общества/ под ред.
Иноземцевой Н.Н. //М.: Прогресс, 1979, с 406
3.
Иноземцев В.Л. //К теории постэкономической общественной
формации.-М.: Akademia. 1995. С 340.
4.
Чернолес Г.В. //Интеллектуальный капитал предприятия:стратегия
управления и методика оценки. Автореферат, Санкт-Петербург-2009
5.
Степанова А.Е. //Интеллектуальнқй капитал как фактор развития
инновационной экономики. Автореферат., Ставрополь-2010, 3 с
6.
Быстрова Е. М. //Роль интеллектуального капитала в экономической,
социальной и правовой культуре общества XXI века: сборник научных трудов
участников Международной научно-практической конференции. —СПб.:
Издательство Санкт-Петербургского университета управления и экономики,
2015.-с-34.
7.
Годовой
отчет
всемирного
банка
2015.
http://www.worldbank.org/ru/about/annual-report/regions/mena#1
8.
Основные показатели развития НТП и инноваций РУз в 2012 и 2015
годах. Статистический бюллетень.
