Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
182
QAYTA IJARAGA OLISH UCHUN ASOSIY VOSITALARNI SOTISH HISOBI
i.f.n., dots.
Muxametov Abubak Baboyevich
Guliston davlat universiteti dotsenti
ORCID:
0009-0007-4283-5419
dots.
Matrasulov Bahodir Erbutayevich
Guliston davlat universiteti
ORCID:
0009-0006-5517-3824
dots.
Chorshanbiyev Umurzak Kaynarovich
Guliston davlat universiteti
ORCID:
0009-0006-1254-535X
i.f.n., dots.
Abduvoxidov Akmal Abdulazizovich
Guliston davlat universiteti dotsenti
ORCID:
0000-0001-8014-9435
Annotatsiya
.
Ushbu maqolada MHXS
bo‘yicha qayta ijaraga olish
uchun asosiy vositalarni sotish
hisobi tartibi ko‘rsatilgan.
Ushbu mavzuni muammosi shundan iboratki, sotib va qayta ijaraga olish
masalasi O
‘
zbekiston amaliyotida hozir qo
‘
llanilmaydi va bizning amaliyotimizda yangi hisoblanadi.
Mualliflar maqolada bu masalani misollar va buxgalterlik yozuvlar bilan batafsil ko
‘
rsatib chiqqanlar.
Keltirilgan jadvallar mualliflar tomonidan ishlab chiqilgan. Moliyaviy holat va foyda va zararlar va boshqa
umumiy daromadlar to
‘
g
‘
risidagi hisobotlar qisgartirilgan shaklda xalqaro amaliyotida qo
‘
llaniladigan
shakllardan olingan. Masalani ochib berish uchun buxgalteriya hisobining ikki yoqlama usulidan
foydalanilgan. Mualliflarning ilmiy va
amaliy hissasi shundan iboratki muammoni o‘zbek sharoitiga
moslashtirildi, jadval va hisobot shakllarida buxgalterlarga tanishtirdi.
Kalit so
‘
zlar
:
qayta ijaraga olish uchun sotish; sotuvchi-ijarachi; xaridor-ijaraga beruvchi; sotuvchi-
ijarachida aktivga qolgan huquqi; xaridorga bergan aktivga huquqi;
ijara bo‘yicha majburiyat
; moliyaviy
majburiyat;
qo‘shimcha moliyalashtirish
; birin
chi qo‘llash sanasigacha qayta ijaraga olish
uchun sotish.
УЧЕТ ПРОДАЖИ С ОБРАТНОЙ АРЕНДОЙ ПО МСФО
к.э.н., доц.
Мухаметов
Абубак Бабоевич
Гулистанский
государственный университет
доц.
Матрасулов
Баходир Эрбутаевич
Гулистанский
государственный университет
доц.
Чоршанбиев
Умурзак Кайнарович
Гулистанский
государственный университет
к.э.н., доц.
Абдувохидов Акмал Абдулазизович
Гулистанский
государственный университет
Аннотация.
В этой статье рассматривается порядок учета продажи основных средств с
обратной арендой по МСФО. Проблемы этой темы заключается в том, что вопрос продажи с
обратной арендой в практике Узбекистана сейчас не применяется и является для нас новой.
Авторы подробно рассмотрели в статье этот вопрос с примерами и бухгалтерскими записями.
Приведенные таблицы составлены авторами статьи. Формы отчета о финансовом состоянии
и отчета о прибыльях и убытках и прочем совокупном доходе в укороченном виде взяты из
международной практики составления финансовых отчетов. Для раскрытия вопроса применили
метод двойной записи в бухгалтерском учете. Заслуга авторов в том что, рассматриваемый
вопрос с примерами, таблицами и формами отчетов дали ознакомиться узбекских бухгалтеров
-
практиков и других заинтересованных лиц.
II SON - FEVRAL, 2024
UO‘K:
657.2.016
182-191
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
183
Ключевые слова
:
продажа с обратной арендой; продавец
-
арендатор;
покупатель
-
арендодатель;
передача актива не является продажей; цена продажи соответствует
справедливой стоимости актива;
цена продажи больше справедливой стоимости
актива; цена продажи меньше справедливой стоимости актива; права на актив,
оставшиеся у продавца
-
арендатора; права на актив, переданные покупателю;
обязательство по аренде; финансовое обязательство; дополнительное финансирование;
последующий учет;
операции продажи с обратной арендой до даты первоначального
применения
международные стандарты финансовой отчетности (МСФО).
ACCOUNTING FOR SALE AND LEASEBACK UNDER IFRS
PhD, as. prof.
Mukhametov Abubak Baboevich
Gulistan State University
as. prof.
Matrasulov Bakhodir Erbutaevich
Gulistan State University
as. prof.
Chorshanbiev Umurzak Kaynarovich
Gulistan State University
PhD, as. prof.
Abduvoxidov Akmal Abdulazizovich,
Gulistan State University
Annotation.
This article discusses the procedure for accounting for the sale of fixed assets
and leasing them back according to International Financial Reporting Standards (IFRS). The
problem with this topic is that the issue of sale and leaseback is not currently applied in the
practice of Uzbekistan and is new to us. The authors examined this issue in detail in the article
with examples and accounting records. The tables presented were compiled by the authors of the
article. The forms of the statement of financial position and the statement of profit or loss and
other comprehensive income in a shortened form are taken from international practice in
preparing financial statements. To resolve the issue, the double entry method in accounting was
used. The merit of the authors is that the issue under consideration with examples, tables and
report forms was made available to Uzbek accounting practitioners and other interested parties.
Key words
:
sale and leaseback; seller-tenant; buyer-lessor; the transfer of an asset is not a
sale; the sale price corresponds to the fair value of the asset; the sale price is greater than the fair
value of the asset; the sale price is less than the fair value of the asset; rights to the asset remaining
with the seller-lessee; rights to the asset transferred to the buyer; lease obligation; financial
obligation; additional funding; subsequent accounting; sale and leaseback transactions prior to
the date of initial application.
Kirish
.
2021-
yildan boshlab O‘zbekiston kompaniyalari
Moliyaviy hisobotni xalqaro standartlari
(IFRS) hisobi tizimiga o‘tmoqdalar. Bu holda, xo‘jalik yurituchi sub’yekt nafaqat moliyaviy
hisobotni, balki joriy moliyaviy hisobni ham yil davomida IFRSga muvofiq amalga oshiriladi.
Biroq, IFRSni joriy etishda ba’zi muammolar mavjud: ko‘
pchilik buxgalterlarning kasbiy
tayyorgarligi pastligi; IFRSga muvofiq tayyorlangan ma’lumotlardan foydalanish
ko
‘
nikmalarining yetishmasligi; IFRS bo
‘
yicha mutaxassislarni tayyorlash uchun katta
xarajatlar amalga oshirilishi; IFRSn
i o‘zbek tiliga tarjima qilish va hokazo. Bundan tashqari,
O‘zbekiston iqtisodiyoti bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘lidan bormoqda. Bozor iqtisodiyoti
rivojlangan mamlakatlarda odatiy hol bo
‘
lgan ayrim biznes tushunchalar va operatsiyalari
bozor iqtisodiyoyiga o
‘
tish davridagi mamlakatlar uchun yangi va o
‘
rganilmagan hisoblanadi.
Bunday operatsiyalardan biri asosiy vositalarni sotish va qayta ijaraga olishdir.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
184
Ushbu maqola IFRS bo‘yicha asosiy vositalarni sotish va qayta ijaraga olish hisobiga
bag‘ishlangan. Bu O‘zbekistonning o‘tish davri iqtisodiyotidagi yangi hodisadir. Bozor
iqtisodiyotiga o‘tgunga qadar iqtisodiyotimizda bunday operatsiyalar amalga oshirilmagan.
Ijaraga berish va qayta ijaraga olish tushunchalariga baho beraylik. Shartnoma tuzish
vaqtida korxona shartnomaning butun yoki uning alohida qismlarining ijara ekanligini
baholashi kerak. Agar shartnoma to
‘lov evaziga ma’lum muddat davomida biron
-bir aktiv
ob’yektini foydalanishni nazorat qilish huquqini beradigan bo‘
lsa, shartnoma umuman yoki
uning alohida tarkibiy qismlari ijara hisoblanadi.
Sotish va qayta ijaraga olish
–
bu korxonani (sotuvchi-ijarachi) shunday muomalasiki,
aktivni boshqa korxona (xaridor-ijaraga beruvchi)ga sotilishi va xuddi shu aktivni xaridor-
ijaraga beruvchidan ijaraga olishi bilan bog
‘
liq operatsiya.
Adabiyotlar sharhi.
МСФО (IAS) 16 “Asosiy vositalar” standartida faqat asosiy vositalar tarifi, qiymati,
amortizatsiya ajratmasi, harakati haqida ma’lumot keltirilgan. Jumladan, balans qiymati –
bu
jamg
‘
arilgan amortizatsiya va qadrsizlanishidan ko
‘
rilgan zararni ayirgandan keyin tan
olinadigan aktiv summasi. Boshlang
‘
ich qiymat
–
bu aktivni sotib olish yoki qurilish paytida
to
‘
langan pul mablag
‘
lari yoxud ularning ekvivalentlari hisoblanadi. Amortizatsiyalanadagan
qiymat deb boshlang
‘
ich qiymatdan tugatish qiymatini ayirganda tushuniladi. Asosiy vositani
amortizatsiyasi
–
bu aktivni amortizatsiya qilinadigan qiymatini foydali foydalanish davrida
muntazam ravishda taqsimlash hisoblanadi. Aktivni haqiqiy qiymati
–
bu ishtirokchilar
o‘rtasida oddiy bitim asosida aktivni sotish paytida olishi mumkin bo‘lgan pul mablag‘idir.
Qadrsizlanishdan zarar deb shunday holatga aytiladiki, aktivni balans qiymati uning
to‘lanadigan summasidan ko‘proq bo‘lganda. Biz tahlil qilayotgan masala bu standartda
yoritilmagan (IAS 16, 2015).
MHXS (IFRS) 9 “Moliyaviy vositalar”da agar asosiy vosita moliyaviy vosita sifatida
foydalanib, sotish uchun mo‘ljallansa o‘shanda hisobga olinadi. Mazkur tahlil qilinayotgan
mavzuda, ya’ni asosiy vositani sotish va qayta ijaraga olishda, sotish masalasi us
hbu standartga
taalluqli. Lekin asosiy vositani qayta ijaraga olish masalasi bu standartni faoliyat doirasiga
taalluqli emas (IFRS 9, 2016).
MHXS (IFRS) 15 “Mijozlar bilan tuzilgan shartnomalar bo‘yicha tushum” shunday holatda
qo‘llaniladiki, agar asosiy vositani foydalanishini to‘xtatilib sotish uchun chiqarilsa. Agar
korxona asosiy vositani sotish niyati bo‘lsa ushbu standart talablari bilan
hisobga olinadi. Qayta
ijaraga olish masalasi bu standartda ko‘rib chiqilmagan (IFRS 15, 2016).
MHXS (IFRS) 16 “Ijara”da sotish va qayta ijaraga olish masalasi muayyan qism sifatida bir
necha punktlardan iborat bag‘ishlangan. Masalan, agar sotuvchi
-ijarachi xaridor-ijaraga
beruvchiga aktivni berib va uni qayta ijaraga olsa bu holatni ijaraga berish va qayta ijaraga olish
shartnomasida ko‘rsatishlari kerak. Tashkilot aktivni sotish sifatida boshqa tashkilotga bersa
o‘z hisobida majburiyatni bajarish lahzasini MHXS (IFRS) 15 talablariga muvofiq amalga
oshirishi kerak. Agar sotuvchi-ijarachi tomonidan aktivni berish aktivni sotish sifatida hisobi
MHXS (IFRS) 15 talablariga javob bersa, unda:
a) sotuvchi-ijarachi aktivni sotib va uni qayta ijaraga olganda ushbu aktivni oldingi balans
qiymati bilan hisobga olishi kerak. Sotuvchi-ijarachi xaridor-ijaraga beruvchiga bergan
aktivdan, mos ravishda, ko
‘
rgan foydasi yoki zararini tan olishi kerak.
b) xaridor-ijaraga beruvchi sotib olgan aktivini IAS 16 standart talablariga mos ravishda,
ijaraga berishni esa IFRS 16 standart talablariga muvofiq hisobga olishi kerak (IFRS 16, 2016).
Berdichevskaya (2017)
o‘z asarida MHXS bo‘yicha moliyaviy hisobotni taqdim etishni
umumiy talablari ko‘rib chiqilgan. Buxgalteriya hisobini Rossiya standartlari (BHRS) bo‘yicha
tuzilgan moliyaviy hisobotning MHXS asosida tuzilgan moliyaviy hisobot o‘rtasidagi asosiy
farqlar ko
‘rsatilgan. Ushbu farqlar asosida BHRS asosida tuzilgan moliyaviy hisobotning turli
ko‘rsatkichlarini MHXSga transformatsiya qilish tartibi ko‘rsatilgan. Olimani fikrich
a, hamma
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
185
kompaniyalar MHXS bo‘yicha moliyaviy hisobot tuzish uchun kop yillar vaqt talab qilinadi. Bu
davr davomida ham milliy va ham xalqaro standartlar asosida moliyaviy hisobot tuzish tafsiya
etiladi. Chunki birdaniga MHXS ga o‘tish turli ob’yektiv sabablarga ko‘ra imkoni yo‘q. Ushbu
asarda ijara va qayta ijaraga olish hisobi chetda qolib ketgan (Бердичевская, 2017).
Boshqa muallif Teterleva (2016) MHXS asosida mol-mulk, ularni moliyalashtirish
manbalari, daromadlar, xarajatlar, va moliyaviy natijalarni buxgalteriya hisobida
tashkillashtirish va hisobini yuritish tartibi keltirilgan. Muallif ijaraga quyidagicha baho bergan
“ijara –
bu shartnoma bo‘lib, ijaraga beruvchi ijarachiga muayyan vaqtga aktivdan foydalanish
huquqini beradi va evaziga bir yoki bir nacha marta haq oladi”. U ijarani ikki turga bo‘linadi:
moliyaviy va joriy va quyidagicha tarif beradi. Moliyaviy
–
shunday ijaraki, unda aktivdan
foydalanish bo‘yicha hamma tavakkalchilik va manfaatlarni ijarachiga beriladi. Bunda
mulkchilik huquqi bermasligi ham mumkin. Joriy
–
bu moliyaviy ijaradan farq qiladigan boshqa
hamma ijara turlari. Lekin asosiy vositalarni sotish va ularni qayta ijaraga olish hisobi
masalasiga e’tibor qaratilmagan.
ACCA ДипИФР da sotib va qayta ijaraga olish tarifi qisqacha bayon qilingan. Bunday
operatsiyalar, agar MHXS (IFRS) 15 talablariga mos kelsa asosiy vosita sotilgan hisoblanadi
deyilgan. Moliyaviy ijara bo‘yicha ijaraga beruvchi o‘z moliyaviy holat to‘g‘risi
dagi hisobotida
ijaraga qilgan investitsiya summasisiga debitorlik qarzni tan oladi. Ijaraga sof investitsiya
–
bu
a) diskontlangan olinadigan ijara to‘lovlari summasi va b) ijaraga beruvchiga to‘lanadigan
diskontlangan kafillik bermagan qoldiq qiymati summasi hisoblanadi. Lekin tahlil qilinayotgan
masalaga boshqa e’tibor qaratilmagan (АССА ДипИФР, 2018).
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Asosiy vositalarni sotish va qayta ijaraga olish hisobiga aktivning o‘tkazilishi sotishni
tashkil etadimi-
yo‘qligiga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni MHXS (IFRS) 15
-
sonli “Mijozlar bilan tuzilgan
shartnomalar bo‘yicha tushum” mezonlari bajariladimi yoki yo‘qmi (soti
sh shunda sodir
bo‘ladiki, agar aktivni nazorat qilish huquqi xaridor
-
ijaraga beruvchiga o‘tsa).
Bir necha holatlarni ko‘rib chiqamiz: a) aktivni topshirish sotish hisoblanadi va b) aktivni
berish sotish sifatiga kirmaydi
Agar aktivni topshirish sotish hisoblansa
Bu holda sotuvchi-ijarachi
–
aktivning hisobdan chiqarilishini (sotishini) aks ettiradi;
–
aktivni hisobdan chiqarilishdan olingan moliyaviy natijani (foyda yoki zarar) tan oladi;
–
o‘tkazilgan aktivning qoldiq qiymatining sotuvchi
-
ijarachi aktivga bo‘lgan qolgan
huquqlariga to‘g‘ri keladigan qismiga teng miqdorda qaytarib ijaraga olish natijasida kelib
chiqadigan foydalanish huquqini tan oladi.
Xaridor-ijaraga beruvchi
–
tegishli standartlardan foydalangan holda aktivni sotib olish (odatda MHXS (IAS) 16-
sonli “Asosiy vositalar”) va ijaraga beruvchining ijarani hisobga olish talablaridan foydalangan
holda ijara hisobini yuritilishi.
Agar sotish narxi aktivning adolatli qiymatiga teng bo‘lmasa yoki ijara to‘lovlari bozor
stavkalari bo‘yicha amalga oshirilmasa, sotuvchi
-ijarachi sotishdan tushgan tushumni adolatli
qiymat bo‘yicha o‘lchash uchun quyidagi tuzatishlarni kiritishi kerak:
a) bozor darajasidan kamroq summalar ijara haqini oldindan to‘lash sifatida hisobga
olinishi kerak; va
b) bozor darajasidan ortiq olingan summalar xaridor-ijaraga beruvchi tomonidan
sotuvchi-
ijarachiga taqdim etilgan qo‘shimcha moliyalashtirish sifatida hisobga olinishi kerak.
Agar aktivni berish sotish hisoblanmasa
Sotuvchi-ijarachi
–
o‘tkazilgan aktivni moliyaviy holat to‘g‘risidagi hisobotda tan olishni davom ettiradi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
186
–
aktivni topshirishdan tushgan tushumni (“sotish” bahosi) moliyaviy majburiyat (qarz)
sifatida tan oladi. Ushbu moliyaviy majburiyat MHXS (IFRS) 9-
sonli “Moliyaviy vositalar”
standartiga muvofiq hisobga olinadi.
Xaridor-ijaraga beruvchi
–
moliyaviy aktivni aktiv uchun o‘tkazilgan pul miqdorida tan oladi (berilgan kredit).
Moliyaviy aktiv keyinchalik MHXS (IFRS) 9-
sonli “Moliyaviy vositalar”ga muvofiq hisobga
olinadi.
Ushbu masalani keltirilgan misolda ko‘rib chiqaylik
2023 yil 1 yanvarda MBA kompaniyasi (sotuvchi-ijarachi) MDA kompaniyasi (xaridor-
ijaraga beruvchi)ga qurilish texnikasini sotdi. Uskunaning qoldiq qiymati 2023-yil 1-yanvar
holatiga ko‘ra 1,5 million dollarni, qolgan foydalanish muddati esa 8 yilni tashkil
etadi. Shu kuni
MBA kompaniyasi ushbu uskunani MDA kompaniyasidan 6 yil muddatga ijaraga oldi. Ijara
to‘lovlari har yili yil oxirida, 31 dekabrda to‘lanadi. Uskunaning adolatli qiymati 2023 yil 1
yanvar holatiga 2 million dollarni tashkil etadi.
Ushbu muomala sotish operatsiyasini ifodalaydi va MHXS (IFRS) 15-sonli mezonlariga
javob beradi.
Topshiriq:
Ushbu operatsiya MBA kompaniyasining (sotuvchi-ijarachi) 2023 yil 31 dekabrda
yakunlangan yil uchun moliyaviy hisobotida qanday hisobga olinishini tushuntiring va
ko‘rsating, agar:
a) sotish narxi 2 million dollar, yillik ijara to‘lovlari 300 000 dollar;
b) sotish narxi 2,3 million dollar, yillik ijara to‘lovlari 330 000 dollar;
c) sotish narxi 1,7 million dollar, yillik ijara to‘lovlari 270 000 dollar;
Ijara shartnomasida nazarda tutilgan yillik foiz stavkasi 12% ni tashkil qiladi. Bir dollarni
joriy qiymati 6 yil davomida har yil oxirida 12% stavkada 4,11 koeffitsientni tashkil etadi.
Yechim
a) sotish narxi aktivning adolatli qiymatiga mos keladi.
2023-yil 1-
yanvarda MBA kompaniyasi uskunaning balans qiymati bo‘yicha hisobdan
chiqarilishini, tasarruf etishdan olingan moliyaviy natijani (MDA kompaniyasiga berilgan
aktivga bo‘lgan huquqlar nuqtai nazaridan) aks ettiradi. MBA lizing majburiyatini
(disk
ontlangan ijara toʻlovlari miqdorida) va foydalanish huquqi aktivini (sotilgan aktivning
balans qiymatining bir qismi sifatida, MBAning qaytarib olish natijasida aktivga boʻlgan qolgan
huquqlari bilan bogʻliq) tan oladi:
Dt Pul mablag‘lari
2 000
Kt Asosiy vositalar
1 500
Kt Ijara malburiyatlari (300 x 4,11)
1 233
Dt Aktiv (1500 / 2000 x 1233)
925
Kt Aktivni sotishdan foyda
192
Aktivni sotishdan olingan foyda quyidagicha hisoblanadi:
Sotishdan umumiy foyda = 2500
–
1500 = 500
Sotuvchi-
ijarachida qolgan aktivga bo‘lgan huquqlar = 925
Xaridorga berilgan aktivga bo‘lgan huquqlar = 1500 –
925 = 575
Xaridorga berilgan huquqlarga tegishli foydaning bir qismi: 500 x 575/1500 = 192
Keyinchalik, asosiy aktivdan foydalanish huquqi shaklidagi aktiv amortizatsiya qilinadi.
2023 yil uchun amortizatsiya: 925 / 6 = 154. 2023 yil 31 dekabr holatiga foydalanish huquqi
aktivining balans qiymati: 925
–
154 = 771.
Lizing majburiyatlarini keyingi hisobga olish (1, 2 va 3-jadvallar):
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
187
1-jadval
Lizing majburiyatlarini keyingi hisobga olish
Davr
Boshlangich
qoldiq
Moliyaviy xarajat
(12%)
Asosiy qarzni
kamayishi
To‘lov
Oxirgi
qoldiq
1
2
3
4 = 5 - 3
5
6 = 2 - 4
2023
1 233
148 (1 233
х 1
2%)
152
300
1081
2024
1081
130
170
300
911
2025
911
109
191
300
720
2026
720
86
214
300
506
2027
506
61
239
300
267
2028
267
33
267
300
0
Yuqoridagi hisob-
kitoblarimiz ma’lumotlarini Moliyaviy holat va Moliyaviy natijalar
to‘g‘risidagi qisqartirilgan hisobot shakllarida ko‘rsatamiz.
2-jadval
MBA kompaniyasining 2023 yil 31.12 holatiga Moliyaviy holat to
‘
g
‘
risidagi hisoboti
Aylanmadan tashqari aktivlar
Foydalanish huquqi shaklidagi aktivlar (925
–
154)
771
Uzoq muddatli majburiyatlar
Ijara bo‘yicha majburiyat
911
Qisqa muddatli majburiyatlar
Ijara bo‘yicha majburiyat
(1081
–
911)
170
3-jadval
MBA kompaniyasining 2023 yil uchun Foyda va zararlar va boshqa umumiy
daromadlar to
‘
g
‘
risidagi hisoboti
Operatsion daromadlar
Asosiy vositalarni sotishdan daromadlar
192
Operatsion xarajatlar
Foydalanish huquqi shaklidagi aktivlarni amortisatsiyasi
(154)
Moliyaviy xarajatlar
Foizlar
(148)
b) sotish narxi aktivning adolatli qiymatidan yuqori
bo‘lsa
MBA tomonidan aktivning adolatli qiymatidan ortiq olingan summa 300 ming dollarni
(2 300
–
2 000 = 300) tashkil qiladi. MDA (xaridor-ijaraga beruvchi) tomonidan MBA (sotuvchi-
ijarachi)ga taqdim etilgan qo‘shimcha moliyalashtirish sifatida hisobga olinadi.
Ijara to‘lovlarining joriy qiymati 1356 ming dollarni (330 x 4,11) tashkil etadi, shundan
300 ming qo‘shimcha moliyalashtirish (moliyaviy majburiyat, kredit) va 1 056 ming dollar
(1356
–
300)
–
ijara majburiyati.
2023-yil 1-
yanvarda MBA uskunaning balans qiymati bo‘yicha hisobdan chiqarilishini,
tasarruf etishdan olingan moliyaviy natijani (xaridorga o‘tkazilgan aktivga bo‘lgan huquqlar
nuqtai nazaridan) aks ettiradi. MBA moliyaviy majburiyatni (qo‘shimcha moliyala
shtirish),
lizing majburiyatini (diskontlangan lizing to‘lovlari miqdorida qo‘shimcha moliyalashtirishni
hisobga olmaganda) va foydalanish huquqi bergan aktivni (sotilgan aktivning balans
64
Jadval mualliflar tomonidan tuzilgan.
65
Jadval xalqaro Moliyaviy holat to
‘
g
‘
risidagi hisobot asosida qisqartirilgan shaklda mualliflar tomonidan tuzilgan.
66
Jadval xalqaro Moliyaviy holat to
‘
g
‘
risidagi hisobot asosida qisqartirilgan shaklda mualliflar tomonidan tuzilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
188
qiymatining bir qismi sifatida, bu MBAning qolgan qismiga tegishli aktivlarni ijaraga qaytarib
olish huquqi)) tan oladi.
Dt Pul mablag‘lari
2 300
Kt Asosiy vositalar
1 500
Kt Moliyaviy majburiyat
300
Kt Ijara malburiyatlari (330 x 4,11
–
300)
1 056
Dt Aktiv (1500 / 2000 x 1 056)
792
Kt Aktivni sotishdan foyda
236
Keyinchalik, asosiy aktivdan foydalanish huquqi shaklidagi aktiv amortizatsiya qilinadi.
2023 yil uchun amortizatsiya ajratmalari: 792/6 = 132. Foydalanish huquqi aktivining balans
qiymati 2023 yil 31 dekabr holatiga: 792
–
132 = 660 ming dollar.
Umumiy to‘lov lizing va qo‘shimcha moliyalashtirish o‘rtasida mutanosib ravishda
taqsimlanadi:
–
qo‘shimcha moliyalashtirishga tegishli bo‘lgan qismi: 300/1 356 x 330 = 73
–
ijaraga tegishli bo‘lgan qismi 1056/1 356 x 330 = 257.
Moliyaviy majburiyatning keyingi hisobi (4, 5, 6 va 7-jadvallar):
4-jadval
Moliyaviy majburiyatning keyingi hisobi
Davr
Boshlangich
qoldiq
Moliyaviy xarajat
(12%)
Asosiy qarzni
kamayishi
To‘lov
Oxirgi
qoldiq
1
2
3
4 = 5
–
3
5
6 = 2 - 4
2023
300
36
(300 х 1
2%)
37
73
263
2024
263
32
41
73
222
2025
222
27
46
73
176
2026
176
21
52
73
124
2027
124
15
58
73
66
2028
66
7
66
73
0
Ijara majburiyatlarni keyingi hisobi:
5-jadval
Ijara majburiyatlarni keyingi hisobi
Davr
Boshlangich
qoldiq
Moliyaviy xarajat
(12%)
Asosiy qarzni
kamayishi
To‘lov
Oxirgi
qoldiq
1
2
3
4 = 5
–
3
5
6 = 2 - 4
2023
1056
127 (1056
х 1
2%)
130
257
926
2024
926
111
146
257
780
2025
780
94
163
257
617
2026
617
74
183
257
434
2027
434
52
205
257
229
2028
229
28
229
257
0
Yuqoridagi hisob-
kitoblarimiz ma’lumotlarini Moliyaviy holat va Moliyaviy natijalar
to‘g‘risidagi qisqartirilgan hisobot shakllarida ko‘rsatamiz.
67
Jadval mualliflar tomonidan tuzilgan.
68
Jadval mualliflar tomonidan tuzilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
189
6-jadval
MBA kompaniyasining 2023 yil 31.12 holatiga Moliyaviy holat to
‘
g
‘
risidagi hisoboti
Aylanmadan tashqari aktivlar
Foydalanish huquqi shaklidagi aktivlar (792
–
132)
660
Uzoq muddatli majburiyatlar
Ijara bo‘yicha majburiyat
780
Moliyaviy majburiyatlar
222
Qisqa muddatli majburiyatlar
Ijara bo‘yicha majburiyat
(926
–
780)
146
Moliyaviy majburiyatlar (263
–
222)
41
7-jadval
MBA kompaniyasining 2023 yil uchun Foyda va zararlar va boshqa umumiy
daromadlar to
‘
g
‘
risidagi hisoboti
Operatsion daromadlar
Asosiy vositalarni sotishdan daromadlar
236
Operatsion xarajatlar
Foydalanish huquqi shaklidagi aktivlarni amortisatsiyasi
(132)
Moliyaviy xarajatlar
Foizlar (127 + 36)
(163)
c) sotish narxi aktivning adolatli qiymatidan past boʻlsa
Sotish narxi aktivning adolatli qiymatidan past boʻlganligi
sababli, farq 300 ming dollarni
(2000
–
1700) tashkil qiladi, ijara haqini oldindan toʻlashni anglatadi.
Lizing uchun oldindan toʻlovlar qaytarib olishdan kelib chiqadigan foydalanish huquqi
aktivining dastlabki bahosiga kiritiladi.
2023-yil 1-yanvarda MBA uskunani tasarruf etishni, uni tasarruf etishdan olingan
moliyaviy natijani (xaridorga oʻtkazilgan aktivga boʻlgan huquqlar nuqtai nazaridan) aks
ettiradi, shuningdek, lizing toʻlovlarining diskontlangan qiymati miqdorida lizing maj
buriyatini
tan oladi va sotilgan aktivning proportsional balans qiymati miqdorida foydalanish huquqi
shaklidagi aktiv, bu sotuvchi-ijarachining ijara natijasida aktivdagi qolgan huquqlarini
bildiradi).
Dt Pul mablag‘lari
1 700
Kt Asosiy vositalar
1 500
Kt Ijara malburiyatlari (270 x 4,11)
1 110
Dt Aktiv (1 500/2 000 x (1 110 + 300))
1058
Kt Aktivni sotishdan foyda*
148
*Sotishdan olingan foydani hisoblash:
Bozor narxida sotishdan olingan foyda = 2000
–
1500 = 500
Qayta lizing shartnomasi
bo‘yicha sotuvchi
-
lizing oluvchida qolgan aktivga bo‘lgan
huquqlar = 1058
Xaridorga berilgan aktivga bo‘lgan huquqlar = 1500 –
1058 = 442
Xaridor-
lizing beruvchiga berilgan aktivga bo‘lgan huquqlarga tegishli foyda = 500 x
442/1500 = 148
Keyinchalik, asosiy aktivdan foydalanish huquqi shaklidagi aktiv amortizatsiya qilinadi.
2023 yil uchun amortizatsiya ajratmalari: 1058/6 = 176. Foydalanish huquqi aktivining balans
qiymati 2023 yil 31 dekabr holatiga: 1058
–
176 = 882.
Lizing majburiyatlarini keyingi hisobga olish (8, 9 va 10-jadvallar):
69
Jadval xalqaro Moliyaviy holat to
‘
g
‘
risidagi hisobot asosida qisqartirilgan shaklda mualliflar tomonidan tuzilgan.
70
Jadval xalqaro Foyda va zararlar va boshqa umumiy daromadlar to
‘
g
‘
risidagi hisobot asosida qisqartirilgan shaklda
mualliflar tomonidan tuzilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
190
8-jadval
Lizing majburiyatlarini keyingi hisobi
Davr
Boshlangich
qoldiq
Moliyaviy xarajat
(12%)
Asosiy qarzni
kamayishi
To‘lov
Oxirgi
qoldiq
1
2
3
4 = 5
–
3
5
6 = 2 - 4
2023
1 110
133 (1 110
х 1
2%)
137
270
973
2024
973
117
153
270
820
2025
820
98
172
270
648
2026
648
78
192
270
456
2027
456
55
215
270
241
2028
241
29
241
270
0
9-jadval
MBA kompaniyasining 2023 yil 31.12 holatiga Moliyaviy holat to
‘
g
‘
risidagi hisoboti
Aylanmadan tashqari aktivlar
Foydalanish huquqi shaklidagi aktivlar (1058
–
176)
882
Uzoq muddatli majburiyatlar
Ijara bo‘yicha majburiyat
820
Qisqa muddatli majburiyatlar
Ijara bo‘yicha majburiyat
(973
–
820)
153
10-jadval
MBA kompaniyasining 2023 yil uchun Foyda va zararlar va boshqa umumiy
daromadlar to
‘
g
‘
risidagi hisoboti
Operatsion daromadlar
Asosiy vositalarni sotishdan daromadlar
148
Operatsion xarajatlar
Foydalanish huquqi shaklidagi aktivlarni amortisatsiyasi
(176)
Moliyaviy xarajatlar
Foizlar
(133)
Dastlabki qo‘llash sanasidan oldin sotish va qaytarib olish operatsiyalari.
Tashkilot
topshirilgan asosiy aktivni sotuv sifatida hisobga olinishi kerak bo‘lgan MHXS (IFRS) 15
talablariga javob beradimi yoki yo‘qligini aniqlash uchun dastlabki qo‘llash sanasidan oldin
sotish va qaytarib ijaraga olish operatsiyalarini qayta tekshirmasligi kerak.
Agar sotish va qayta ijaraga olish operatsiyasi sotish va moliyaviy ijara sifatida hisobga
olingan bo‘lsa, sotuvchi
-ijarachi:
a) dastlabki qo‘llash sanada amalda bo‘lgan boshqa moliyaviy ijarani hisobga olgandek,
qaytarib ijaraga olishni ham shunday hisobga olishi kerak; va
b) ijara muddati davomida sotishdan olingan foydani amortizatsiya qilishni davom
ettirishi kerak.
Agar sotish va qayta ijaraga olish operatsiyasi sotish va operatsion ijara sifatida hisobga
olingan bo‘lsa, sotuvchi
-ijarachi:
a) dastlabki qo‘llash sanada amaldagi har qanday boshqa operativ ijarani hisobga olgan
holda, qaytarib ijaraga olishni hisobga olishi kerak; va
b) qaytarib ijaraga olingan foydalanish huquqi aktivini moliyaviy holat to‘g‘risidagi
71
Jadval mualliflar tomonidan tuzilgan.
72
Jadval xalqaro Moliyaviy holat to
‘
g
‘
risidagi hisobot asosida qisqartirilgan shaklda mualliflar tomonidan tuzilgan.
73
Jadval xalqaro Foyda va zararlar va boshqa umumiy daromadlar to
‘
g
‘
risidagi hisobot asosida qisqartirilgan shaklda mualliflar
tomonidan tuzilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
191
hisobotda dastlabki qo‘llash sanasidan oldin darhol tan olinadigan bozor sharoitlariga bog‘liq
bo‘lgan kechiktirilgan daromadlar yoki zararlarga moslashtirishi zarur.
Xulosa va takliflar
.
Tahlil qilgan adabiyotlarda asosiy vositalarni sotish va qayta ijaraga olish hisobi
ko‘rsatilmagan. Faqat IFRS 16 “Ijara”da bu masalaga tariflar berib o‘tgan, lekin misollar va
buxgalterlik yozuvlar keltirilmagan. Bu masala O‘zbekiston buxgalterlik amaliyotida yangi
bo‘lgani uchun mu
alliflar misol va buxgalterlik yozuvlar hamda moliyaviy hisobotda qanday
ko‘rsatilishini ochib berganlar.
Asosiy vositalarni sotish va qayta ijaraga olish hisobida aktivning berilishi sotishni tashkil
etishiga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni IFRS 15
-
sonli “Mijozlar bilan tuzilgan shartnomalar bo‘yicha
tushum” mezonlariga javob berishi kerak. Aks holda sotish va qayta i
jaraga olish talablariga
javob bermaydi.
Mualliflar ushbu maqolada asosan uch holatga e’tibor qaratdilar: a)
sotish narxi aktivning
adolatli qiymatiga mos keladi; b) sotish narxi aktivning adolatli qiymatidan yuqori bo‘lsa; c)
sotish narxi aktivning adolatli qiymatidan past boʻlsa. Biz bu savollarga amaliy, ya’ni misol va
masalalar shaklida javob berdik.
Mualliflar shunday xulosaga keldilarki, agar sotish narxi aktivning adolatli qiymatiga teng
bo‘lmasa yoki ijara to‘lovlari bozor stavkalari bo‘yicha amalga oshirilmasa, sotuvchi
-ijarachi
sotishdan tushgan tushumni adolatli qiymat bo‘yicha o‘lchash uchun qu
yidagi tuzatishlarni
kiritishi kerak:
a) bozor darajasidan kamroq summalar ijara haqini oldindan to‘lash sifatida hisobga
olinishi kerak; va
b) bozor darajasidan ortiq olingan summalar xaridor-ijaraga beruvchi tomonidan
sotuvchi-
ijarachiga taqdim etilgan qo‘shimcha moliyalashtirish sifatida hisobga olinishi kerak.
Qo‘yilgan vazifalar o‘z javobini topgan deb hisoblaymiz. Tadqiqot natijalarini amaliyotchi
-
buxgalterlar va nazariy-
buxgalterlar o‘z amaliyotida qo‘llasalar katta yordam berishi mumkin.
Buxgalterlik yozuvlarni amalga oshirishda yangi hisobvaraqlar yaratish shart emas, balki
mavjud hisobvaraqlarimizdan qo‘shimcha hisobvaraqlar kiritish yo‘li bilan muammoni yechish
mumkin.
Adabiyotlar / Литература / Reference:
IAS (2015
) МСФО (IAS) 16 «Основные средства»
.
Приложение №8 к приказу
Министерства финансов Российской Федерации от 28.12.2015 №217н.
АССА ДипИФР (
2018
) Учебное пособие АССА ДипИФР
.
–
М.: –
612 с.
Бердичевская В.О. (2017) Трансформация финансовой отчетности в МСФО: учебное
пособие / В.О.Бердичевская; Яросл. гос. ун
-
т им. П. Г. Демидова. –
Ярославль: ЯрГУ, –
204 с.
МСФО (IFRS) 15 «Выручка по договорам с покупателями»
.
Приложение №5 к приказу
Министерства финансов Российской Федерации от 27.06.2016 №98н.
МСФО (IFRS) 16 «Аренда». Приложение №1 к приказу Министерства финансов
Российской Федерации от 11.06.2016 №111н.
МСФО (IFRS) 9 «Финансовые инструменты». Приложение №1 к приказу
Министерства финансов Российской Федерации от 27.06.2016 №98н.
Тетерлева А.С. (2016) Международные стандарты финансовой отчетности: [учеб.
пособие] / А.С.Тетерлева; М
-
во образования и науки Рос. Федерации, Урал. федер. ун
-
т. –
Екатеринбург: Изд
-
во Урал. ун
-
та, –
176 с.
