Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, sentabr
www.e-itt.uz
5
RAQAMLASHTIRISHNING O’ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI HAMDA RAQAMLI BIZNES MODELLARI
Abdurakhmonov Abdumalik Abdurashidovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada raqamlashtirishning o’zizga xo
s xususiyatlari, raqamlashtirish va
raqamli transformatsiyaning atamalarining tushunchasi, turlari va farqlari, raqamli texnologiyalar orqali
chet mamlakatlardagi kelajakdagi ulushi, raqamli texnologiyalarning biznesdagi afzalliklari va
kamchiliklari, raqamli iqtisodiyotning mezonlari va yirik onlin
e biznes modellari o’rganilib, tahlil qilingan
hamda kerakli xulosa va takliflar berib o’tilgan.
Kalit so’zlar:
raqamlashtirish (Digitization), raqamlashtirish (digitalization), raqamli
transformatsiya, raqamli texnologiyalar, raqamli iqtisodiyot, raqamli biznes model.
ОСОБЕННОСТИ ЦИФРОВИЗАЦИИ И ЦИФРОВЫХ БИЗНЕС
-
МОДЕЛЕЙ
Абдурахманов Абдумалик Абдурашидович
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В данной статье исследуются и анализируются специфические особенности
оцифровки, концепция, виды и различия терминов оцифровки и цифровой трансформации,
будущая доля цифровых технологий в зарубежных странах, преимущества и недостатки
цифровых технологий в
бизнесе, критерии цифровой экономики и крупных онлайн
-
бизнес
-
моделей,
а также дается необходимые выводы и предложения.
Ключевые слова:
цифровизация, оцифровка, цифровая трансформация, цифровые
технологии, цифровая экономика, цифровая бизнес
-
модель.
DISTINCTIVE FEATURES OF DIGITIZATION AND DIGITAL BUSINESS MODELS
Abdurakhmonov Abdumalik Abdurashidovich
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article explores and analyzes the specific features of digitization, the concept, types
and differences of terms of digitization and digital transformation, the future share of digital technologies
in foreign countries, the advantages and disadvantages of digital technologies in business, the criteria of
the digital economy and large online business models, and gives the necessary conclusions and suggestions.
Keywords:
digitization, digitalization, digital transformation, digital technology, digital economy,
digital business model.
Kirish.
Raqamlashtirish - jamiyatda, ilmiy doiralarda va sanoatda jiddiy munozaralarning
rivojlanayotgan mavzusi. Biroq, raqamlashtirish ko'pincha noto'g'ri talqin qilinadi va noto'g'ri
qo'llaniladi. Atamalar juda ixtisoslashgan va tubdan farq qilishiga qaramay, ular ko'pincha
farqlanmaydigan tarzda, keng va nomuvofiq qo'llaniladi. Bundan tashqari, ko'plab biznes egalari
raqamlashtirish jarayonlari, raqamlashtirish yoki raqamli transformatsiyaga olib keladi, deb noto'g'ri
tushunishadi. Zamonaviy bo'lib qolishni istagan kompaniyalar uchta tushunchani ham tushunishlari
kerak: raqamlashtirish (digitization), raqamlashtirish (digitalization) va raqamli transformatsiya
(digital transformation). Ushbu jarayonlarni ta'minlaydigan texnologiyalarga sarmoya kiritish orqali
ular o'z bizneslarini samarali, tezkor va o'zgarishlarga ma'suliyatli bo'lishga sabab bo'ladi.
V SON - SENTABR, 2023
5-17
UO‘K
: 339.16.012
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, sentabr
www.e-itt.uz
6
Raqamli transformatsiya O’zbekistonning xususiy sektoriga katta ta’sir ko’rsatib kelmoqda va
raqamlashtirishning ko'plab ijobiy natijalari ma'lum. OECD raqamlashtirish jarayonida yuzaga kelishi
mumkin bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy xavflarni yumshatish bilan birga raqamlashtirish imkoniyatlaridan
qanday qilib yaxshiroq foydalanish bo'yicha keng qamrovli ishlarni davom ettirmoqda. Raqamlashtirish
firmani tashkil etish va ishlab chiqarish, shuningdek, muhim davlat xizmatlarini boshqarish uchun yangi
imkoniyatlarni taqdim etishi mumkin, shu bilan birga ma'lumotlarning iqtisodiy manba sifatida tobora
ortib borayotgan qiymati davlat va xususiy sektorda innovatsiyalar chegaralarini kengaytirmoqda.
Shu bilan birga, raqamli texnologiyalar va xizmatlarning qo’shayotgan
hissasi ishlab chiqarishda
ham, xizmat
larda ham qo’shilgan qiymat ulu
shini oshirishda davom etar ekan, raqamlashtirishdan
foydalanish uchun ko’nikma va imkoniyatlarga ega bo’lganlar iqtisodiy o’sishning inklyuzivligiga
sezilarli ta’sir ko’rsatadi
1
.
Adabiyotlar sharhi.
Ba'zi taniqli professorlarning raqamli transformatsiya xususiyatlari haqida fikrlari quyidagicha,
masalan Herglotz (2019) raqamli transformatsiyani yangicha texnologiyalarni qo'llash orqali
raqobatbardosh bozorda hukmronlik qilish yoki ahamiyatli bo'lib qolish uchun strategik rejalashtirilgan
tashkiliy tashabb
uslarning sayohati deb ta’riflagan
2
.
Chilvers (2017) ta’rifiga ko’ra, Raqamli transformatsiya shunchaki yangi texnologiyalarni
o'zlashtirish emas; bu sizning ish uslubingizni, biznesingizning barcha jabhalarida tubdan o'zgartirish
haqida. Tashkilot haqiqatan ham o'zgarishi uchun uning xodimlari ushbu o'zgarishlarning asosiy qismi
bo'lishi kerak
3
.
Wang va Shaoning (2023) fikricha, ishlab chiqarish korxonalariga raqamli transformatsiya
darajasini yaxshilashga intilishni va bir vaqtning o'zida korxona xarajatlari va ichki samaradorlikdagi
yo'qotishlarni kamaytirish uchun intensiv ishlab chiqarish va boshqaruvni rag'batlantirish uchun
raqamli texnologiyalar imkoniyatlaridan to'liq foydalanish lozim. Masalan, ishlab chiqarish korxonalari
uzoq muddatli va dinamik raqamli transformatsiya strategiyasini shakllantirishlari mumkin. Korxona
boshqaruvchilari rag'batlantirish siyosati va ishlab chiqarish korxonalarining raqamli transformatsiyasi
darajasini yaxshilash choralarini ilgari surishlari mumkin. Ayni paytda, mahalliy hukumatlar kichik va
o'rta kompaniyalarga raqamli transformatsiyalarda katta, o'rta va kichik kompaniyalarning inklyuziv va
hamkorlikdagi raqamli iqtisodiyotini sanoat ekologiyasini rag'batlantirish uchun yordam berishi
ahamiyati katta.
Krivyning (2023) xulosa qilishicha, internet va bozorni murakkab, o'z-o'zini tashkil etuvchi
jarayonlar sifatida namoyish etish orqali bizning noto'g'ri raqamli kapitalizmimizga moslashish va
qiyinlashish imkoniyatini pasaytirishga ustuvor ahamiyat beradi
4
.
Erik den Hartighning (2023) aniqlashicha, ishlab chiqarish uchun raqamli platformalar turli xil,
qisman kutilmagan konfiguratsiyalarga ega:
(1) barcha funktsiyalar platformaning tashkiliy qismi bo'lishi shart emas, (2) barcha funktsiyalar
bir xil platforma turiga muvofiq tashkil etilishi shart emas, lekin (3) shuningdek, platforma turlari va
funktsiyalarining barcha tasodifiy konfiguratsiyasi emas mumkin ko'rinadi. Ushbu murakkablik ishlab
chiqarish uchun raqamli platformalarning samarali konfiguratsiyasini o'rganish uchun innovatsion
funktsiyaning muhimligini ta'kidlaydi.
Bu raqamli transformatsiyaning xususiyatlari haqidagi ko'plab fikrlarning bir nechta misollari. Bu
murakkab va doimiy rivojlanib boruvchi soha, shuning uchun har bir tashkilot uchun yagona ta'rif yoki
xususiyatlar to'plami mavjud emas. Biroq, yuqorida bayon etilgan tamoyillar raqamli transformatsiya
nima ekanligini va undan biznesni yaxshilash uchun qanday foydalanish mumkinligini tushunish uchun
yaxshi boshlanish nuqtasini beradi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Xorijiy olimlarning mavzuga doir ilmiy adabiyotlari va maqolalarini oʻrganish hamda xorijiy
kompaniyalarning bu boradagi tajribalarini tahlil qilish asosida mualliflik yondashuvlari keltirilgan.
Shuningdek, maqolaning ilmiy va amaliy ahamiyatini oshirish m
aqsadida Oʻzbekiston Respublikasi
What Is Digital Transformation? And how to read it in 2020! (digitaltransformationtrends.com)
4 Tips When Communicating For Digital Transformation (colinjamesmethod.com)
Digital ecosystem: The journey of a metaphor - ScienceDirect
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, sentabr
www.e-itt.uz
7
davlat statistika qoʻmitasi ma’lumotlarini statistik tahlil usullari (dinamik va qiyosiy tahlil usullari) dan
foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Yaponiya fan va texnologiyalar institute professor-
o’qituvchila
ri Satoshi Okuda va Naoshi
Uchihira tahlillariga ko’ra raqamli transformatsiyani quyidagi uch turga bo'lish mumkin
5
:
1-rasm. Raqamli transformatsiyani optimallashtirish turlari
6
-
RT-1.0. Institutsional optimallashtirish, bu kompaniyadagi ma'lumotlar optimallashtirishdan
iborat.
-
RT-2.0. Tashqi investitsiyalarni jalb qilish orqali, mahsulot zanjirini optimallashtirish va
mustahkamlashdir.
-RT-3.0. Yangi biznes mahsulot yaratish orqali yangi biznes modelini yaratish.
McKinsey instituti hisob-
kitoblariga ko’ra, Xitoyda 2025 yilga kelib YaIMning 22% gacha o’sishi
bu Internet texnologiyalari orqali sodir bo’lishi mumkin. AQShda raqamli texnologiyalar tomonidan
ishlab chiqarilgan kutilayotgan qiymat o’sishi 2025 yilga kelib 1,6
-2,2 trillion dollarni tashkil qilishi
mumkin. Rossiya iqtisodiyotini raqamlashtirishdan kelib chiqadigan potentsial iqtisodiy effekt 2025
yilga kelib mamlakat yalpi ichki mahsulotini 4,1
–
8,9 trillion rublga oshiradi. (2015 yil narxlarida), bu
yalpi ichki mahsulotn
ing kutilayotgan umumiy o’sishining 19 dan 34 foizigacha bo’ladi.
Mutaxassislarning fikriga ko’ra, raqamlashtirish ishlab chiqarish va logistika operatsiyalarini amalga
oshirish, mehnat bozori samaradorligini, asbob-uskunalar samaradorligini, ilmiy-tadqiqot ishlarini
samaradorligini oshirish, resurs va ish
lab chiqarish yo’qotishlarini kamaytirish imkonini beradi.
Raqamlashtirish raqobatbatdoshlikning zarur omiliga aylandi. Raqamlashtirish koeffitsienti
(Digital Quotient) to’rtta mezon bo’yicha kompaniyalarning qiyosiy bahosini o’z ichiga oladi —
strategiya, raqamli madaniyat, vakolatlar, tashkiliy model. Mazkur raqamli yechimlar korxonalarni
yuqori moliyaviy natijalarni ko’rsatishga moyilligini ko’rsatadi
7
.
Raqamli texnologiyalar butun sanoatning qiyofasini
o’zgartirmoqda, biz buni allaqachon turizm,
jamoat tranportda va boshqa sohalarda misol tariqasida ko’rishimiz mumkin. O’tgan yil natijalariga
ko’ra, elektron tijorat bozori eng yuqori dinamikasini ko’rsat
di. 2018 yilda Rossiya elektron savdo
5
https://www.researchgate.net/publication/372195118_Digital_Transformation_Classification_Types_and_Evolution_Process_for_Establishe
d_Companies/link/64b3979dc41fb852dd79ebb6/download
6
muallif ishlanmasi
7
Цифровая России: новая реальность. Отчет консалтинговой компании McKinsey htt
p://www.tadviser.ru/images/c/ c2/Digital-Russia-
report.pdf
RT-1.0.
Institutsional
optimallashtirish
- Ichki biznesni
optimallashtirish
- Kengaytirish uchun
mahalliy
optimallashtirishdan
boshlash
- Ma'lumotlarga
yo'naltirilgan mexanizmlar
orqali raqobatbardoshlikni
kuchaytirish
Mahsulot zanjirini
optimallashtirish
- Ta'minlovchilar va
hamkorlarni
optimallashtirish
- Istemolchilar fikri
yordamida mahsulotni
yaratish
- Biznesni ekspluatatsiya
qilish
Yangi biznes mahsulot
yaratish
- RT 1.0 va 2.0 da
to'plangan ma'lumotlarga
asoslangan biznes
- Biznes modelini
o'zgartirish
- Biznes tahlili
RT-2.0.
RT-3.0.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, sentabr
www.e-itt.uz
8
bozori 13,54 milliard dollarni tashkil etdi. Ulardan 10,3 mlrd.ini Rossiya ichidagi sotuvlar, 3,24 mlrd.ini
esa xalqaro pul o’tkazmalarini tashkil etdi. Buyurtmalar soni 2017 yilga nisbatan 22 foizga oshib, 589,6
million buyurtmani tashkil etdi (
Бахарев
, 2018).
Biroq,
2018 yil yakunlariga ko’ra, oziq
-ovqat tovarlari hisobga olinmagan holda, teng savdo
atirgullarining umumiy hajmida (shu jumladan oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlari) e-tijorat ulushi
atigi 3% va 5,75% ni tashkil etdi. Rivojlanishning ijobiy dinamikasiga qaramay, Rossiyada elektron
tijorat bozori tashqi bozorlardan ancha past. 2017-
yil yakunlari bo’yicha B2C Internet
-savdo hajmi:
AQShda 440 mlrd dollarni tashkil etdi, Xitoyda esa 680 mlrd dollar, Buyuk Britaniyada 220 mlrd dollar,
Hindistonda 37,6 mlrd dollarni tashkil etdi (
Осиповская
, 2018).
Raqamli iqtisodiyot umuman rivojlanishning fundamental asosi bo’lib, chakana savdo, ta’lim,
bank, sog’liqni saqlash, transport, energetika kabi boshqa ko’plab ijtimoiy sohalarga ijobiy ta’sir
ko’rsatadi. Raqamli texnologiyalar o’zaro ijtimoiy ta’sir usullarini, iqtisodiy munosabatlarga o’zgartirish
kiritishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Raqamli texnologiyalarning ijtimoiy va iqtisodiy tizimlardagi sodir bo’lishi mumkin
bo’lgan
progressiv o’zgarishlarining ahamiyati katta bo’lsa
-
da, ko’plab savollar halihamon yetarlicha
o’rganilmagan. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida biznesni rivojlantirish istiqbollari va
muammolari, zamonaviy raqamli iqtisodiy faoliyatin
ing umumiy tizimidagi o’rni yetarlicha aks
ettirilmagan. Shu nuqtai nazardan, raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy aspektlarini va
ahamiyatini o’rganib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Biznesda raqamli texnologiyalarning ba'zi afzalliklari va kamchiliklari mavjud. Ular quyidagicha:
8
1. Texnologiya orqali mijozlar ehtiyojini qondirishda yaxshilaydi.
Mijozlar ehtiyojini qondirish biznesning muvaffaqiyati uchun juda muhimdir. Busiz tashkilotlar
mijozlarni yo'qotishi va ularni qaytarishi imkonsiz bo'lishi mumkin. Aksariyat mijozlar o'z qarorlarini
mahsulot va xizmat ko'rsatishga tayanib xulosa chiqaradilar.
Masalan, bozorda eng yaxshi mahsulotga ega bo'lishingiz mumkin, ammo veb-saytingiz yetarlicha
yaxshi bo'lmasa, mijozlar boshqa raqobatchilarga murojaat qilishadi. Bundan tashqari, veb-saytlar
foydalanuvchilarga qulay ekanligiga ishonch hosil qilishingiz kerak, shunda mijozlar o'z operatsiyalarini
bajarishlari qulay bo'ladi.
Mijozlar so'rovlarga tezkor javob berish vaqtini kutishadi va ular soatlab kutishga tayyor emaslar.
Biznesda raqamli texnologiyalardan keng foydalanilganligi sababli, javoblar tezroq va aniqroq.
Shuningdek, mijozlar tezda operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin, bu ular uchun qulaydir.
2. Texnologiya ish jarayonini yaxshilaydi.
Bugungi korxonalar odatdagidan ko'ra ko'proq ishlar bilan band, bu esa ish va hayot
muvozanatining buzilishiga olib kelishi mumkin. Biznesda raqamli texnologiyalar yordamida
tashkilotlar o'zlarining ish jarayonlarini yaxshilashlari hamda yuqori sifatli ishlarni amalga oshirishlari
mumkin.
Raqamli texnologiyalar tufayli biznesning har bir sohasida avtomatlashtirish mavjud. Qadimgi
davrlarda ishlarni bajarish uchun qo'lda ishlash kerak edi, ammo endi biznesda raqamli
texnologiyalardan foydalangan holda, endi bunga ehtiyoj qolmaydi. Bu biznesni yanada samarali va
daromadli qildi.
Texnologiyadan foydalanishning eng muhim usullaridan biri bu mijozlaringizni qanday jalb
qilishni va ular bilan qanday munosabatda bo'lishni xohlashingizni aniqlashdir. Texnologiyadan
foydalanganda, bu mijozlar bilan o'zaro munosabatlaringizni shaxsiylashtirishga imkon beradi, shunda
ular mijozlar tajribasini yaxshilaydi.
Integratsiyalashgan IT-sanoat tez o'zgarishni talab qiladi va doimiy ravishda mijozlar bilan o'zaro
munosabatlarini yaxshilashga harakat qiladi. Texnologiyadan foydalangan holda, biznes egalari o'z
faoliyatini boshqarish va mijozlar tajribasini yaxshilash uchun texnologiyadan foydalangan holda
yanada samarali va innovatsion bo'lishlari mumkin.
Innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash bugungi kunda har qanday biznesning muhim jihati
hisoblanadi. Texnologiya tashkilotlarga yanada innovatsion bo'lishga imkon beradi. Bu sizga
jarayonlarni yaxshilash va biznesingizni modernizatsiya qilish yo'llarini topish uchun ko'proq
imkoniyatlar berishi mumkin.
Bugungi kunda biznes uchun jonli suhbatni qo'llab-quvvatlash mijozlar bilan shaxsiy darajada
aloqada bo'lishga imkon beradi. Jonli chat sizning muloqotingizda to'g'ridan-to'g'ri bo'lishga imkon
Advantages and Disadvantages of Digital Technology in Business (topadvantagesof.com)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, sentabr
www.e-itt.uz
9
beradi va mijozlaringizni yaxshiroq bilishga yordam beradi. Bu sizning mijozlaringiz bilan aloqada
bo'lishga va ularga eng yaxshi xizmatni olishlarini his qilishga imkon beradi.
3. Texnologiya samaradorlikni oshiradi.
Raqamli texnologiyalar sizning qo'lingizdan kelganini qildi. Siz qayerda bo'lishingizdan qat'i
nazar, ko'chib o'tmasdan biznes operatsiyalarini amalga oshirishingiz mumkin. Bu sizning
tashkilotingizda samaradorlikni oshirdi.
Hayotda xohlagan narsalaringizga erishish uchun siz ularga nisbatan ko'p harakat qilishingiz
kerak. Biroq, biznesda raqamli texnologiyalar yordamida siz o'zingizning mahsuldorligingizni
oshirishingiz va ahamiyatga ega bo'lgan ishlarni qilishingiz mumkin. Bunga keng ko'lamli biznes
ilovalari yordamida erishish mumkin.
Bu sizning xodimlaringizning ish unumdorligini oshiradi. Xodimlar o'z ishlarini yanada samarali
bajarishga qodir, bu esa yuqori mahsuldorlikka olib keladi.
4. Texnologiya biznes chaqqonligini optimallashtirishga olib keladi.
Texnologiyadan foydalangan holda, biznes egalari yanada tezkor biznes yaratishi mumkin.
Epchillik - bu tez o'zgarish va o'zgaruvchan sharoit va muhitga moslashish qobiliyati. Ushbu
moslashuvchanlik kompaniyangizga yangi tendentsiyalarga moslashishga va operatsiyalaringizda katta
natijalarga erishishga yordam beradi.
5. Texnologiya tezkor operatsiyalarni amalga oshiradi.
Raqamli texnologiyalar yordamida tezkor operatsiyalarni amalga oshirishingiz mumkin.
Tadbirkorlikdagi raqamli texnologiyalar Internet-to'lovlar, platformadagi elektron xaridlar va bank
to’lov o’tkazmalarni o'z ichiga olgan biznesni boshqarishning yangi usulini rivojlantirishga turtki bo’ldi.
Biznesda raqamli texnologiyalar yordamida to'lovni amalga oshirish yoki mahsulot- xizmatni uy
yoki ofisda turib sotib olishingiz mumkin. Bundan tashqari, jismoniy mavjudlikka ehtiyoj yo'q, chunki
hamma narsa elektron tarzda amalga oshiriladi.
6. Daromadni ko'paytirish.
Raqamli texnologiyalarning biznesdagi yordami tufayli tobora ko'proq kompaniyalar o'z
investitsiyalaridan ijobiy daromad olishmoqda. Ishlab chiqarish boshqa an'anaviy biznes shakllaridan
kutilganidan yuqori. Shu sababli, tashkilotlar uchun foyda yaxshilandi.
Raqamli texnologiyalardan kreativ marketing va reklama uslublari orqali sotuv ko’rsatkichini
yuqorilash, shu bilan birga, ijtimoiy tarmoqlar orqali ko'proq mijozlarni jalb qilish orqali daromadni
ko’paytirish m
aqsadida foydalanish mumkin. Natijada, biznes egalari investitsiyalardan yuqori
daromad olishi mumkin.
Bu sizga ko'proq daromad olishga yordam beradi. Sizning biznesingizdagi samaradorlik va biznes
yuritish usuli yaxshi mahsuldorlikka, ko'proq qulaylikka va katta rentabellikka olib kelishi mumkin. Bu
kompaniyangiz uchun daromadning nafaqat oshishiga, balkim uni bozorda raqobatbardosh qiladi.
Biznes egalari o'z mijozlariga qo'shimcha qiymat taklif qilish orqali daromad oqimlarini oshirish
uchun texnologiyadan foydalanishlari mumkin. Mijozlarga ko'proq xizmatlarni taqdim eta olish,
mavsumiy yoki bir martalik talab yuqori bo'ladimi, biznesingizga ko'proq pul tushishini anglatadi.
7. Muloqot va hamkorlikni rag'batlantiradi.
Biznesdagi raqamli texnologiyalar aloqa va hamkorlikni yaxshiladi. Aloqa har qanday
tashkilotning muhim qismidir. Biroq, biznesdagi raqamli texnologiyalarning yordami aloqani yaxshiladi
va munosabatlarni yaxshilashga yordam berdi.
Texnologiya yordamida siz butun kompaniyangiz va mijozlaringiz bilan yaxshi muloqot
qilishingiz mumkin. Texnologiyadan foydalangan holda siz mijozlar bilan muloqot qilishning yangi va
samarali usullaridan foydalangan holda yanada samarali muloqot qilishingiz mumkin. Bu yaxshi
muloqotga olib keladi va sizning biznesingiz bozorda raqobatbardosh bo'lishiga yordam beradi.
Bugungi kunda mijozlar kompaniyalarning yanada masuliyatli bo'lishini va ular bilan o'z
darajasida muloqot qilishlarini xohlashadi. Texnologiya buni amalga oshirishga imkon beradi va yaxshi
xizmat ko'rsatish uchun ajoyib imkoniyat yaratadi.
Bu butun tashkilotni yanada samarali qilishiga olib keladi. Bu past xarajatlar, yuqori mahsuldorlik,
tezroq ish oqimlari va mijozlarning fikr-mulohazalari orqali amalga oshiriladi.
Texnologiya sizning biznesingiz uchun hamkorlikni oshirishi mumkin. Texnologiyadan
foydalangan holda siz yaxshi muloqotga ega bo'lasiz va xodimlaringizni bir sahifada olishingiz mumkin.
Bu yanada samarali ish oqimiga olib kelishi va tashkilotingizda samaradorlikni oshirishi mumkin.
8. Yangi ishchi kuchini rivojlantirish.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, sentabr
www.e-itt.uz
10
Raqamli texnologiyalar ishchilar ko'proq ishlaydigan, samarali va samarali bo'lgan yangi ishchi
kuchini ishlab chiqdi. Raqamli texnologiyalar ishchi kuchini qayta ishlab chiqdi. Ishchilar yanada faol va
samarali.
9. Ma'lumotlarni tahlil qilishda texnologiya yutuqlari tufayli.
Ma'lumotlar tahlilidan foydalanib, yaxshiroq biznes qarorlarini qabul qilish mumkin. Biznes
egalari har qachongidan ham ularga ko'proq ma'lumot mavjud. Texnologiya har doim ushbu
ma'lumotlarga kirishga imkon beradi, bu biznes egalariga yaxshiroq qaror qabul qilish imkonini beradi.
Ma'lumotlaringizni tahlil qilish usulini takomillashtirish orqali doimiy ravishda operatsiyalarni
yaxshilash va daromadni oshirishga sabab bo'la oladi. Bu biznes qarorlarda texnologiyadan foydalanish
orqali tashkilotlarga qaror qabul qilishda va ma'lumotlarga tayangan holda ma'lumotlardan
foydalanishda ob'ektivroq bo'lishga imkon beradi.
Shu bilan birga havfli tomonlarini ham inobatga olish muhim ahamiyatga ega:
1.
Biznes ma'lumotlarini buzish va o'g'irlash.
Ma'lumotlar biznes muvaffaqiyatida juda muhim rol o'ynaydi. Aksariyat korxonalarning
muvaffaqiyatlari va muvaffaqiyatsizliklari ma'lumotlar, tadqiqotlar, strategiyalar va rejalarga bog'liq. Va
agar raqobatchi har qanday biznes ma'lumotlarini olsa, unda biznes juda ko'p yo'qotishlarga duch
kelishi mumkin.
Biznes ma'lumotlarining aksariyati xakerlar tomonidan o'g'rilanadi. Xakerlar va raqobatchilar
biznesni buzib, qimmatbaho ma'lumotlarni o'g'irlashadi va uni korxonalar muvaffaqiyatsizlikka
uchragan raqobatchilarga sotadilar. Bu biznes bilan juda ko'p sodir bo'ladi. Asosan, kompyuter va
internet texnologiyasi ishlatiladigan biznesda, kiber xavfsizlikni saqlash murakkab vazifa. Agarda yetarli
darajada xavfsizlik ta'minlanmasa, uni xakerlar osongina buzishi mumkin.
2.
Ishsizlik.
Raqamli transformatsiya ilgari odamlar tomonidan bajarilgan vazifalarni avtomatlashtirishi
mumkin, bu esa ish joyini yo'qotishiga yoki yangi ko'nikmalarga bo'lgan ehtiyojga olib kelishi mumkin.
Raqamlashtirishni rivojlantirishning nazariy aspektlari.
Raqamli iqtisodiyotning asosi raqamli
mahsulotlarni ishlab chiqarish va raqamli
xizmatlarni ko’rsatish sohasidir. OECD (The Organisation for
Economic Co-
operation and Development) statistikasiga ko’ra, raqamli iqtisodiyot
mahsulotlari
bo’yicha jahon savdosining barqaror o’sishi holatini tahmin qilmoqda (o’rtacha o’sish ko’rsatkichi
ta
xminan 4%), ko’rsatilayotgan xizmatlar hajmi (yillik 30% gacha) tez sur’atlarda o’sib bormoqda.
Raqamli infratuzilma rivojlanib, 4G texnologiy
alari yanada arzonlashmoqda va optik tolali ma’lumotlar
uzatish vositalari joriy etilishi bilan aloqa tarmoqlari sifati yaxshilanmoqda, shu bilan birga narxlar,
xususan, internetga kirish uchun mobil qurilmalardan foydalanish imkoniyatlari oshib bormoqda,
natijada ushbu ijobiy o’zgarishlar raqamli texnologiyalarning tobora kengayib borishi, jamiyatning
texnologiyalar
bo’yicha bilim, ko’nikmalari oshishiga va rivojlanishiga turtki bo’ladi.
9
Raqamli texnologiyalarning yanada rivojlanishi butun iqtisodiyot uchun katta ahamiyatga ega.
Agar onlayn chakana savdo barcha operatsiyalarning taxminan 11-13 foizini tashkil etsa hozirda,
kelajakda ularning soni faqat ko’payishi tahmin qilinmoqda.
Ko’pgina hukumatlar bunday o’zgarishlarni tahmin qilib, ishsizlikka, qashsh
oqlikka qarshi
kurash, atrof-muhitning asrash kabi asosiy muammolarga ijobiy yechim berish uchun uning
afzalliklaridan foydalangan holda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga intilishmoqda. Zamonaviy
raqamli strategiyalar iqtisodiyotni rivojlantirish, ijtimoiy muammolarga ijobiy barham berish, aholi
bandligini va havfsizligini oshirish masalalariga yechim berishda muhim hisoblanadi.
Umuman olganda, hukumatlar tomonidan amalga oshiriladigan va raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirishga yo’naltirilgan tizimli ch
ora-tadbirlarning quyidagi ketma-
ketligini turlab, ko’rsatish
mumkin:
9
Цифровая экономика и ее роль в управлении современными социально
-
экономичес кими отношениями.
http://elibrary.ru/item.asp?id=29932794
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, sentabr
www.e-itt.uz
11
2-
rasm. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga yo’naltirilgan bosqichlar
10
Iqtisodiyotning raqamli sektori elektron sanoat tomonidan ishlab chiqarilgan texnologiyalarga
asoslangan bo’ladi va ikki xil turi orqali ifodalanadi. Birinchisi, ushbu sanoat, telekommunikatsiya va
mobil qurilmalari, maishiy elektronika ishlab chiqarish bo’lsa, ikkinchisi, raqamli texnologiyalar
sohasida xizmat ko’rsatadigan, ma’lu
motlar bilan ishlaydigan va boshqarishning raqamli vositalaridan
foydalanadigan kompaniyalarni o’z ichiga oladi. Raqamli sektorni rivojlantirish milliy iqtisodiyot uchun
o’rni ahamiyatali, chunki hozirgi kunda ko’plab yirik davlatlar o’z iqtisodiyotlaridag
i raqamli
tarmoqlarini rivojlantirish va yangi ish o’rinlari yaratish, elektron sanoat va IT texnologiyalarining
raqobatbardoshligini oshirishga yo’naltirilgan keng qamrovli dasturlarni amalga oshirayotgani bilan o’z
tasdiqini topmoqda.
Zamonaviy sharoitda raqa
mli sektordagi to’siqlar va muammolari muqarrar ravishda
iqtisodiyotning raqobatbardoshligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, shu sababli ma’lumotlar bilan ishlashda
kechikish, foydalana olmaslik natijada oldingi bozor pozitsiyalarining yo’qolishiga olib ke
lishi mumkin.
Xalqaro savdo nazariyasiga ko’ra, bir mamlakatning boshqasiga raqamli bog’liqligi iqtisodiy
rivojlanishdagi kechikishiga sabab bo’lishi mumkin. Bu kabi bog’liqlikning yomon xususiyati shundaki
uni yengib o’tishning imkoni mavjud emasligida, c
hunki raqamli texnologiyalar sohasidagi rivojlanish
juda yuqori tezlikda sodir bo’ladi.
Agar mamlakatda ba’zi texnik va texnologik yechimlar yo’qolsa, unda yangi narsalarni yaratish va
keyingi qadamni qo’yish iloji yo’q bo’ladi. Shu sababli, raqamli sekto
rning konyukturasi, ayniqsa, uning
elementlar bazasi, mikrosxemalarning kerakli parametrlarini ta’minlab beradigan maxsus uskunalar
butun jamiyatning taraqqiyot istiqbollarini belgilab beruvchi omil hisoblanadi. Raqamli mahsulotlarni
import qilish ma’lum d
arajada muammolarni yumshatishi mumkin, lekin ushbu sektorda yangilanish
darajasi juda yuqori bo’lganligini, uskuna va dasturiy ta’minot bazasining to’liqligicha o’zgarishi har 3
-
4 yilda bir marotaba amalga oshirilishini hisobga olsak, bunday tizimlarning impor
ti bilan bog’lanish
ushbu sohada kuchli raqobatbardoshlilikni shakllantirish uchun asos bo’la olmaydi.
Zamonaviy sharoitda fan mutaxassislar va jamoatchilikni qiziqtirgan ko’plab savollarga javob
topishga majbur hisoblanadi. Davomiy ma’lumotlar oqimi
fan tomonidan hali isbotlanmagan yangi
ta’sirlarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, muammo shundaki, ta’sirlarning o’zi tez o’zgarishlarga
duch keladi, shuning uchun taklif qilingan javob-
nazariya tez orada o’z kuchini yo’qotishi mumkin.
Raqamli iqtisodiy
ot axborot aspektlariga va iqtisodiy munosabatlarning o’zgarishi bilan bog’liq
bo’lgan yangi effektlarni keltirib chiqarishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, ba’zida ishonchlilik va
xavfsizlikning sifat talablariga javob bermaydigan ma’lumotlarga tay
angan hodisalar soni ortib
bormoqda. Kiberhujumlar sababli iqtisodiy jinoyatlar soni o’smoqda, shuning uchun kompaniyalar
kelajakdagi noma’lum bo’lgan xavflarni o’z ma’suliyatlariga olishga majbur bo’lmoqdalar. Iqtisodiyot
fani bunday jinoiy muammolarga e’
tibor berolmaydi (
Варнавский
, 2015).
Hozirda iqtisodiy tashkilotlarning asosiy vazifasi iqtisodiy ma’lumotlar bilan ishlash va boshqaruv
jarayonida axborot-kommunikatsiya tizimlaridan foydalanishdir.
Texnik tizimlarni uzluksiz rivojlantirish va samaradorligini oshirish bil
an bog’liq bo’lgan
texnologik rivoj, aslida ushbu tizimlarning yangi imkoniyatlari haqidagi ma’lumotlarning paydo
10
muallif ishlanmasi
Raqamli iqtisodiyot
tarmoqlaridagi to’siqlarni yo’q qilish; raqamli
texnologiyalarni ishlata olish ko’nikmalarini oshirish, mutaxas
sislarni
tayyorlash va qayta tayyorlash;
Raqamli infratuzilma xavfsizligini, potensial xavflarni baholash;
Biznes boshqaruvining zamonaviy modellarini yaratish;
Iqtisodiyotning raqamli sektorini rivojlantirish;
1
2
3
4
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, sentabr
www.e-itt.uz
12
bo’lishiga sabab bo’ladi. Jamiyatda ham ma’lumotlarni qayta ishlash yordamida eski imkoniyatlari
o’rnini to’ldirganda va yan
gilarini yaratgand
a progressiv bo’lib rivojlanadi. Bu holat nafaqat ko’payib
borayotgan ma’lumotlar hajmini qayta ishlash, balki resurslarni tejash, ortib borayotgan daromadni va
ishlab chiqarishni ta’minlash maqsadida ham qo’llanilishi maqsadga muvofiq hi
soblanadi (
Садыков
,
2014).
Ma’lumotlar oqimi zamonaviy jamiyatning iqtisodiy o’sishining yetakchi manbai sifatida deb
qaralmoqda. Mutaxassislar ushbu vaziyatni iqtisodiyotdagi o’zgarishlar va raqamli iqtisodiyotning
shakllanishi bilan ifodalaydilar, bu uning rivojlan
ish yo’lidagi potensial muammolarini hal qilishda yangi
yondashuvlarni qo’llash zarurligini bildiradi.
Umuman olganda, turli tadqiqotchilar tomonidan ma’lum darajadagi raqamli iqtisodiyotni tahlil
qilishning bir necha mezonlarini ajratish mumkin:
3-rasm. Raqamli iqtisodiyotni tahlil qilish mezonlari
11
Bandlik sohasi bilan bog’liq mezon.
Ushbu yondashuv Bell (1999), Lidbiter (1962), Druker (1993)
ishlari bilan chambarchas bog’liq bo’lib, unda bandlik tarkibi va kuzatilgan o’zgarishlar modellari ko’rib
c
hiqiladi. Ishlab chiqarish sohasida faoliyat ko’rsatayotganlar daromadining pasayishi va xizmat
ko’rsatish sohasidagi o’sish jismoniy mehnatni axbo
rot bilan almashtirish sifatida qaraladi. Bu holda
asosiy resurs ma’lumotlar bo’lganligi sababli, ularni qayt
a ishlash sohasidagi mehnat daromadining
sezilarli darajada o’sishini raqamli iqtisodiyotga o’tish deb qarash mumkin.
Statistik ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, dunyo bo’yicha xizmat ko’rsatish sohasida ishlaydigan
odamlarning daromadi o’sgan (g’arbiy Yevropa, AQSh, Yaponiyada), ularning aksariyati ma’lum
ma’lumotlar bilan ishlash, tahlil qilish faoliyati bilan bog’liq.
Geografik mezon.
Raqamli iqtisodiyotning bir necha tushunchalari geografik mezonlarga
asoslanadi (Barron, Curnow, 1979)
. Asosiy urg’u turli
xil joylarni bog’laydigan va shuning uchun global
iqtisodiy makonning shakllanishiga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan ma’lumotlar
tarmoqlariga
beriladi. Ma’lumotlar tarmoqlari zamonaviy jamiyatning asosidir
(Urry, 2000). Shu bilan birga, raqamli
iqtisodi
yotni o’rganishda ma’lumotlar tarmoqlari bilan bog’liq aspektlarni o’rganib chiqish muhim
ahamiyatga ega, chunki bu munozara va bir qator savollarni keltirib chiqarmoqda, masalan, haqiqatan
ham tarmoq va ularning turli darajalari o’rtasidagi farqlari, qaysi tarmoqlar ma’lumotlar hajmi va
uzatish tezligi raqamli iqtisodiyotga o’tishni belgilalashi kabi savollarni o’z ichiga oladi
12
.
Iqtisodiy mezon.
Mazkur yondashuv ma’lumotlar bilan ishlash sohasidagi iqtisodiy qiymatning
o’sishini o’z ichiga oladi
(Lane, 1999)
. Agar iqtisodiy sohada bunday faoliyat qishloq xo’jaligi va sanoat
sohasidagi faoliyatdan ustun bo’lsa, demak, raqamli iqtisodiyotga o’tish haqida gapirish mumkin.
Kompaniyalar, ilmiy-
tadqiqot tashkilotlari buyurtmachining maqsadlari asosida ma’lumotlarni yig’ish,
tahlil qilish bo’yicha xizmatlarni bajaradilar va shunga mos ravishda bunday ma’lumotlar ma’lum
darajadagi qiymatga eg
a bo’ladi (
Martin, 1978).
Ushbu yondashuvning kamchiligi shundaki, statistik ma’lumotlarning iqtisodiy faoliyatdagi
ahamiyati
kompaniyalar faoliyatiga haqiqiy ta’siri yetarli darajada o’rganilmagan va ma’lumotlarni
11
muallif ishlanmasi
12
OECD (2015), OECD Digital Economy Outlook 2015, OECD Publishing, Paris. DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264232440-en
Bandlik mezoni
Geografik mezon
Texnologik mezon
Iqtisodiy mezon
Raqamli iqtisodiyotni
tahlil qilish mezonlari
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, sentabr
www.e-itt.uz
13
qayta ishlash va talqin qilish bilan bog’
liq mutahasislarning samaradorlik darajasini baholash usullari
yetarli darajada ishlab chiqilmagan. Masalan, ishlab chiqarish korxonasining axborotni tahlil qilish
bo’limi axborot faoliyati bilan shug’ullanadi, ammo statistik maqsadlar uchun uning butun ko
mpaniya
ishlab chiqarishidagi daromadini qanday ajratish masalasi ochiq qolmoqda.
Texnologik mezon.
Texnologik mezonning asosi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
sohasidagi ko’plab texnologik innovatsiyalar bo’lib, ular keng foydalanuvchilar uchun ochiq bo’ldi
13
.
Yangi texnologiyalar iqtisodiy tizimlarning o’zgarishining eng ko’zga ko’ringan nuqtalaridan biri va ular
ko’pinch
a iqtisodiy rivojlanish tayanchi deb hisoblanadi. Bunday qarashning asosiy sababi shundaki,
ma’lumotlarni qayta ishlash va uzatish
yo’nalishidagi texnologik innovatsiyalar hajmining ko’payishi
ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarning qayta tashkil etilishiga
olib keladi, chunki ularning ta’siri
muhimdir.
Ko’pgina tadqiqotchilar o’z ishlarida texnologik innovatsiyalarning ta’siri muhim
ligini
ta’kidlaydilar. Bunday qarashlar kompyuter texnologiyalarining telekommunikatsiya sohasini
rivojlantirish va ushbu texn
ologiyalarni integratsiyalash imkoniyati bilan qo’llab
-quvvatlanadi (Urry,
2000), natijada elektron pochta, media fayllar, ijtimoi
y tarmoqlar va boshqacha ko’rinishdagi
ma’lumotlarni uzatish kabi platformalarning rivojlanishini o’z ichiga oladi. Raqamli te
xnologiyalarning
tarqalishi yangi ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarni, raqamli iqtisodiyotni ijobiy shakllantirish va
shaffoflikn
i yanada yaxshilanish to’g’risida munozara yuritishga turtki bo’ladi.
Raqamli texnologiyalar asosida rivojlanadigan ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarni aniqlashga
turli uslub va yondashuvlarni o’rganib chiqilsa, hozirgi vaqtda bu borada yetarlicha yo’nali
sh, batafsil
ko’rsatmalar ishlab chiqilmaganligi ravon bo’ladi.
Raqamli iqtisodiyot sifat o’zgarishini ma’lumotlarni qayta ishlash bilan shug’ullanadigan
odamlarni, raqamli va telekommunikatsiya uskunalari orqali aniqlash mumkin degan taxmin asosida
aniql
anadi, ya’ni bu yerda biz ma’lumotlarning miqdoriy o’sishi ma’lum darajada iqtisodiy tizimning
sifat o’zgarishiga aylanadi deb
taxmin qilamiz.
Shu nuqtai nazardan, texnologik rivojlanishni tahlil qilish bilan birga, ortib borayotgan
ma’lumotlarni sifatli tahlil qilish haqida urg’u berish kerak. Ma’lumotlarni ko’payishi faqat miqdoriy va
statistik o’lchovlarning obyekti emasligini
anglash kerak.
Tizimdagi barcha ma’lumotlar bir hil daraja sifatida qaralsa, masalaning sifat darajasi ahamiyatsiz
bo’lib qolishi mumkin. Ma’lumotlarning miqdoriy o’lchovi bilan bir qatorda, ularning ko’p miqdorda
bo’lishi iqtisodiy munosabatlarning o’zgarishiga ta’sir etadi degan fikr paydo bo’lishi mumkin.
Shu bilan birga, ma’lumotlarning sifat darajasi, qayta ishlash uslublari va ma’lumotlar asosida
samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilish usullari masalalari, shak-shubhasiz, raqamli iqtisodiyotni
shakllantirish shart-
sharoitida eng muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Ma’lumotlar asosiy manba
bo’lgan raqamli iqtisodiyotning
shakllanishini tushunish uchun ularning sifat darajasini anglash lozim.
Ma’lumotlar oqimining o’sishining o’ziga xos xususiya
tlaridan biri shundan iboratki, ularni tuzish,
foydalanishga tayyorlash hamda ularni boshqarishdagi murakkabligi deb hisoblanadi.
Raqamli texnologiyalar, ijtimoiy tarmoqlar va internet, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar,
tadqiqotchilar va olimlar o’rtasidagi o’zaro ta’sir va ma’lumotlar almashinuvi darajasini oshiradi va
doimiy jamoaviy ish olib borishga imkon beradi, bu esa albatta jamiyatdagi foydalanuvchilarning keng
doirasini o’z ichiga oladi.
Jamiyatning ijtimoiy va innovatsion rivojlanishini amalga oshirish uchun bilimlarni almashish va
tarqatish uchun "ochiq maydon" yaratish, o’zaro salbiy ta’sir ega muammolarni ya’ni m
asofaviy,
lingvistik va boshqa to’siqlarni yo’qotish hamda umumiy yoki ixtisoslashgan ijtimoiy tarmoqlarning
yaratish kabi yangi imkoniyatlarni rivojlantirish va tatbiq etish lozim.
Ma’lumotlar oqimining o’sishi bilan birga iqtisodiy jarayonlarni boshqaris
hning yangi darajasiga
o’tish demakdir. Zamonaviy ma’lumotlarni qidirish tizimlari boshqaruv qarorlarini qabul qilish
jarayonini avtomatlashtirishga va iqtisodiy faoliyatni chuqur tahlil qilishga imkoniyat yaratib
bermoqda. Zamonaviy ochiq ma’lumotlar baza
lari iqtisodiy jarayonlarni makro darajada, alohida
mintaqalar, tarmoqlar va korxonalar darajasida tahlil qilish va prognoz qilish imkoniyatlarini beradi.
Zamonaviy raqamli qurilmalar foydalanuvchilarga ma’lumotlarni to’g’ridan
-
to’g’ri manbalardan olishga
imkoniyat ochib beradi hamda bunday qurilmalar orqali olingan ma’lumotlar iste’molchilarning raqamli
13
Fuchs C. The implications of new information and communication technologies for sustainability // Environ Dev Sustain (2008) 10:291
–
309
DOI 10.1007/s10668-006-9065-0
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, sentabr
www.e-itt.uz
14
modellarini, texnologik j
arayonlarni yaratishga, bu esa o’z navbatida resurslarni tejashga, moliyaviy
resursdan foydalanishni optimallashtirishga va boshqa
ko’plab imkoniyatlarga olib kelmoqda.
Raqamli qurilmalardan foydalanuvchilarining o’sishi "katta ma’lumotlar" (big data)
kont
septsiyasini keltirib chiqardi. Ma’lumotlar oqimi doimiy tarzda oshib bormoqda va ular real vaqtda
aylanadi, qayta ishlanadi va qa
ror qabul qilish uchun foydalanadi. Big Data ya’ni katta ma’lumotlar
tomonidan yaratilgan imkoniyatlar ilm-fan va menejmentnin
g rivojlanishi uchun va katta ma’lumotlar
bilan ishlash raqamli iqtisodiyotni rivojlanishi uchun fundamental ahamiyatga ega. Katta
ma’lumotlar
ijtimoiy va iqtisodiy ma’lumotlarni tahlil qilishning sifat darajasini yuqorilashiga katta imkoniyat ochib
beradi
. Bulutli ma’lumotlarni qayta ishlash hamda texnologiyalarini rivojlantirish ijtimoiy va iqtisodiy
rivojlanishni modellashtirish va prognoz qilishni yaxshilashga imkon ochib beradi.
Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi fikr, bilim, ko’nikma va tajriba alma
shish imkoniyat yaratib
berishi bilan birga, onlayn veb-saytlar biznes yaratish, investitsiya kiritish, mutahassislar, kontragentlar
va resurslar topish uchun imkoniyatlarni birlashtirishga sharoit taminlab beradi.
Iqtisodiyotni to’liq raqamlashtirish yo’lida to’sqinlik qiladigan muammolarni tahlil qilish alohida
e’tibor talab qiladigan omil hisoblanadi. Yangi
texnologiyalarni doimiy joriy etadigan mamlakatlar bilan
bir qatorda, global axborot kommunikatsiyalaridan uzilib qolgan, iqtisodiy tizimning yangi turiga
o’tishga imkon beradigan afzalliklardan foydalanmaydigan ba’zi mamlakatlar ham yo’q emas. Farqlar
nafaqat texnologiyalar darajasida, investitsiya resurslarining yetishmasligi yoki inson kapitali
rivojlanishining past darajasida, balki mustaqil institutlarning yetishmasligi yoki yetarlicha yaxshi
faoliyat olib bormasligi sabab bo’la oladi.
Sankt-Gallen biznes modeli (St Gallen Business Model NavigatorTM) tomonidan yangi
metodologiya ishlab chiqilgan bo'lib, u kompaniyaning biznes modelini yangilash jarayoni orqali
shakllantiradi va muvaffaqiyatli biznes modellari uchun kreativ fikrlashni rag'batlantiradi. Nazariy
jihatdan yaxshi asoslangan, u amaliy sharoitlarda qo'llanilishini bir necha bor isbotlagan) navigatori
kabi ijodkorlik usullarining tobora omm
alashib borishi kompaniyalar hozirda ko’plab innovatsion
g’oyalarni ishlab chiqarish uchun
yaxshi raqamlashgan davlatga olib keldi. Biznes modeli
innovatsiyasining birinchi bosqichi qanchalik yaxshi o’zlashtirilsa, kompaniyalar uchun haqiqiy
qiyinchiliklar
quyidagi bosqichlarda yotadi, ya’ni: g’oyalarni biznes modeli tushunchalariga va foydali
biznesga aylantirish. Misol tariqasida Airbnb raqamli biznes modelini tahlil qilishimiz mumkin:
4-rasm. Airbnb raqamli biznes modelini tahlili
14
14
Muallif ishlanmasi
Uy-joy
Aloqa
Taklif
Talab
Ijara
Ijara tulovi
-3%
xizmat
tulovi
+6 -12$
Xizmat
tulovi
Ijaraga
beruvchi
Ijarachi
Airbnb
Bozorga
kirish
Bozorga
kirish
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, sentabr
www.e-itt.uz
15
Boshqa onlayn bozor modellari singari, Airbnb biznes modeli ham yuqori darajada
kengaytiriladigan va foydali ekanligini isbotladi. Kompaniya ijarachilardan turar joyi uchun 0% dan
20% gacha komissiya olish orqali pul ishlab chiqaradi va ijarachilardan 3% dan 5% gacha haq oladi.
5-rasm. Airbnb raqamli biznes modelini ishlash bosqichlari
Airbnb, shuningdek, o'z ilovalarida yolg'iz yoki o'zini xavfli his qiladigan sayohatchilar uchun
hissiy qo'llab-quvvatlash funksiyalarini yaratdi. Airbnb kichik startapdan dunyodagi eng yirik turar joy
band qilish platformalaridan biriga aylandi. Ular ko'plab to'siqlarni yengib o'tishdi, ammo bu bilan o'z
bizneslarini kelajakka isbotlash va uning kelajakdagi barqarorligini ta'minlash mas'uliyati yuklanadi.
Sun'iy intellekt (AI) narxlarni, mijozlarni boshqarish va operatsiyalar va mijozlarning xatti-
harakatlari haqida tushuncha berishning muhim qismiga aylandi. Amazon kabi kompaniyalar katta
sarmoya kiritdilar va AI imkoniyatlarini kuchaytiradigan bir nechta xaridlarni amalga oshirdilar.
Xulosa va takliflar
.
Umuman olganda, g’oyalarni shakllantirish ularni tasdiqlash va amalga oshirishdan ko’ra
osonroqdir. Ushbu nomuvofiqlik kompaniya va uning xodimlarining talablari, shuningdek, tizimli
tasdiqlash yondashuvining tez-
tez yetishmasligi bilan bog’liq. Innovatsio
n loyihalar standart loyihalarni
boshqarish yo’llariga juda erta tushganda, noto’g’ri taxminlar va asoslarning yetarli darajada
baholanishi mumkin. Aksariyat kompaniyalar "amalga oshirish mashinalari" ular joriy biznes modelini
optimallashtirishga ixtisosl
ashgan. Ular qanchalik muvaffaqiyatli bo’lsa, shunchalik qattiq jarayonlar va
ierarxiyalarni yaratadilar va ularga rioya qiladilar. Bu kompaniya uchun yaxshi, chunki bu ularning
hozirgi biznesidagi faoliyatini yaxshilaydi. Ammo yangi biznes modellari tabiatan noaniq va shuning
uchun puxta bo’lmagan tarzda amalga oshirilmasligi kerak, lekin takroriy ravishda sinovdan o’tkazilishi
va moslashtirilishi lozim. Ko’pgina kompaniyalar uchun yana bir to’siq yangi biznes mod
ellarining
asosan raqamli yo’nalishidan kelib chiqadi. U ikkinchi darajali, yordamchi rol o’ynaganligi sababli,
Hostlar (Ijara beruvchilar):
Hostlar Airbnbda o'z uylarini
ro'yxatga olgan odamlardir.
Ular narxni belgilaydilar,
uylarining tavsifini beradilar
va potentsial
mehmonlarning savollariga
javob berishadi.
Ijarachilar: Ijarachilar - bu
Airbnbda qolish uchun joy
izlayotgan odamlar. Ular
uylarni joylashuvi, narxi va
boshqa mezonlar asosida
qidirishlari mumkin.
Rezervlash: Agar ijarachi
o'ziga yoqqan uyni topsa,
uni band qilishi mumkin.
Keyin uy egasi ijarachiga
tasdiqlovchi elektron
pochta xabarini yuboradi.
Toʻlov: Ijara beruvchi ijarachiga
Airbnb orqali toʻlaydi.
Ro'yxatdan o'tish:
Mehmonlar mehmonxonada
mezbon bilan ro'yxatdan
o'tishadi.
Chiqish: Ijarachilar chiqib
ketishadi va kalitlarni uy
egasiga qoldiradilar
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, sentabr
www.e-itt.uz
16
raqamli biznes modellari keyingi o’zgarishlar va talablarni keltirib chiqaradi. Raqamli biznes modellari
bilan xizmat ko’rsatishning asosiy qism
i avtomatlashtirishga tayanadi va shuning uchun avtomatik
ravishda amalga oshirish diqqat markazida bo’ladi.
Misol sifatida, Klickrent-bu qurilish texnologiyasini ijaraga olish uchun raqamli bozorini misol
sifatida olishimiz mumkin. Zeppelin guruhining sho
’ba korxonasi sifatida ushbu yechim o’zinin
g bosh
kompaniyasining biznesini kannibalizatsiya qiladi, chunki platforma ishlab chiqaruvchidan mustaqil
ravishda ishlaydi. Xizmatlar platforma orqali yetkazib berilsa va shuning uchun asosan raqamli ishlov
berilsada, qiymat taklifi tegishli qurilish texnologiyasini osongina ijaraga olish qobiliyatiga qaratilgan.
Shu sababli, ushbu biznes modelini tasdiqlash uchun dastlabki e’tibor to’liq raqamli platformani qurish
atrofida emas, balki ixtisoslashgan qurilish texnologiyasini ijaraga olish zarurati atrofida
bo’lishi kerak.
Biroq, aksariyat kompaniyalar texnik talablarni ko’rib chiqishda ko’proq tajribaga ega bo’lganligi
sababli, qiymat taklifini tekshirish bo’yicha birinchi qadamlar ko’pincha o’tkazib yuboriladi. Ke
yingi
bosqichlarda, bu odatda qayta qurish xarajatlari, yetishmayotgan mahsulot/bozorga mos kelish va
texnologik to’siqlar
-
kompaniyalar juda yuqori narx to’laydigan bilimlar kabi muhim muammolarga olib
keladi.
To’g’ri g’oyalarni tanlash. Ko’p sonli innovatsion g’oyalarni baholash va tanlash yangi
biznes
modellari portfelini rivojlantirishni qo’llab
-
quvvatlovchi asosiy qadamdir, bu esa o’z navbatida
kompaniyaning qarashlari va strategiyasiga mos kelishi kerak. Ko’zlangan g’oyalar qanchalik xilma
-xil
bo’lsa
, bu yangi bozorlar va savdo kanallarini diversifikatsiya qilish va rivojlantirish orqali inqiroz va
inqirozlarning oldini olishga yordam beradi. Boshqa tomondon esa agarda g’oya biznesdan uzoqda
bo’lsa, kam yoki hech qanday tajriba mavjud bo’lmasa, hatarli bo’lishi mumkin. Bozorni osongina
baholash mumkin emas va yangi savdo kanallari noldan qurilishi kerak. Biroq, aralash biznes modeli
portfelini yaratish uchun kompaniyalar ushbu turdagi g’oyalarni amalga oshirishlari kerak. Vaqt
gorizonti uchun ham xuddi
shunday: barqaror va uzoq muddatli o’sish maqsadlarini qo’llab
-quvvatlash
uchun turli vaqt ufqlari bo’ylab yangi biznes model g’oyalarini amalga oshirish mumkin, shu bilan birga
kompaniya va uning xodimlarini taxminlarga asoslangan biznes modeli innovatsiyasi jarayoni bilan
tanishtirish mumkin. Bi
znes modeli to’rt o’lchovdan iborat: mijozning ehtiyojlarini qondirish, taklif,
mahsulot va xizmatlar yordamida ishlab chiqarilishi, taklifni yetkazib berilishi va biznes modeli foyda
olib kelishi.
Strategiya va k
ompaniyaning mosligi bo’yicha yuqorida aytib o’tilgan mezonlardan tashqari,
biznes modelining o’lchamlari ham g’oyalarni baholash uchun asos bo’lib xizmat qiladi. JSST
o’lchovining muhim mezonlari, masalan, bozor o’sishi, mijozlar muammosi yoki ehtiyojinin
g dolzarbligi
yoki kompaniya uchun maqsadli mijozlar segmentining strategik ahamiyati kabi aspektlarni qamrab
oladi. Qaysi o’lchovni baholash mezonlari, qo’shimcha qiymatdan tashqari, taklif etilayotgan
mahsulotlar/xizmatlarning miqyosi yoki keyingi rivojl
anish salohiyati kabi jihatlarni o’z ichiga
oladi.
Raqamli biznes model g’oyalari odatda yuqori miqyosli potentsialga va mijozlar tomonidan qabul
qilinadigan to’lov modellarining keng doirasiga ega. Biroq, buni o’zlarining asosiy vakolatlari deb
hisoblamaydigan kompaniyalar uchun yuqori raqamli ech
imlar ko’pincha qo’shimcha tashkiliy
muammolar bilan bog’liq: turli xil rivojlanish jarayonlari va hisob
-faktura sxemalari, shuningdek xizmat
ko’rsatishning o’zgarishi, chunki asosiy e’tibor ko’pincha mahsulotni sotish o’rniga raqamli xizmatlarni
etkazib berishga qaratilgan. Bu amalga oshirishning uzoqroq muddatlarini qabul qilishni, yuqori
menejmentni o’zgartirishga tayyorlikni oshirishni va qo’shimcha ravishda ko’pincha korporativ
madaniyat va xodimlarning imkoni
yatlarini o’zgartirishni talab qiladi.
Taxminlarga asoslangan biznes modelini ishlab chiqish.
Keyingi qadam tanlangan biznes modeli
g’oyalarini iloji boricha samarali va tez tasdiqlashga qaratilgan. Ko’pgina kompaniyalar uchun yangi
biznes modeli g’oyalari
ning asosiy noaniqligi ularning odatiy biznes yuritish usulidan asosiy farqdir.
G’oyalar ko’pincha kompaniyaning asosiy bozoridan tashqarida bo’lganligi sababli, g’oyalarni amalga
oshirish uchun yangi mijozlar segmentlari yoki mavjud mijozlar boshqacha tarzda sotib olinishi kerak.
Natijada, kompani
yalar tajribasi kam yoki umuman bo’lmagan va ishonchli prognozlar qiyin yoki
imkonsiz bo’lgan qiyinchiliklarga duch kelishmoqda.
Ushbu turdagi muhitda biznes modellarini muntazam ravishda tasdiqlash va amalga oshirishning
tasdiqlangan usuli biz taxminlarga asoslangan biznes modelini ishlab chiqish deb ataymiz. Ushbu
yondashuv har bir qadamda eng muhim taxminlarni tekshirish orqali biznes modelining o’ziga xos
noaniqligini kamaytiradi. Jarayon vaqt va resurslarning eng kam sarmoyasi bilan amalga oshiriladi va
kontseptsiyani o’rganilgan narsalarga moslashtirishga yoki shubha tug’ilsa, erta to’xtatishga imkon
beradi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, sentabr
www.e-itt.uz
17
Ushbu taxminlar, masalan, yechimning texnik maqsadga muvofiqligi, zarur resurslar, amalga
oshirish vaqtlari yoki mavjud imkoniyatlar kabi ichki jihatlarga tegishli. Biroq, rivojlanishning dastlabki
bosqichlaridagi eng muhim taxminlar har doim mijozga tegishli.
Adabiyotlar / Литература / Literature
:
Barron I., Curnow R. (1979) The Future with Microelectronics: Forecasting the Effects of Information
Technology. Pinter.
Bell D. (1999), The Coming of Post-Industrial Society: A Venture in Social Forecasting. New York:
Basic Books.
Chilvers Tim (2017) //
4 Tips When Communicating For Digital Transformation
Di Wang, Xuefeng Shao, Yang Song, Hualu Shao4 and Longqi Wang (2023)// THE EFFECT OF
DIGITAL TRANSFORMATION ON MANUFACTURING ENTERPRISE PERFORMANCE
Drucker P. (1993) Post-Capitalist Society. New York: HarperCollins.
Erik den Hartigh, Claire C.M. Stolwijk, J. Roland Ortt & L. Matthijs Punter (2023)
Herglotz Tim (2019) //
What Is Digital Transformation? And how to read it in 2020!
(digitaltransformationtrends.com)
Lane N. (1999) Advancing the Digital Economy into the 21st Century // Information Systems
Frontiers 1:3, 317-320
Machhlup F. (1962) The Production and Distribution of Knowledge in The United States. Princeton,
NJ: Princeton University Press.
Maros Krivyning (2023) //
Digital ecosystem: The journey of a metaphor - ScienceDirect
Martin J. (1978) The Wired Society. Engleewod Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Urry J. (2000) Sociology beyond Societies: Mobilities for the Twenty-first Century. Routledge.
Бахарев И. (2018) Российский рынок в 2018 году: данные НАДТ. (
pepper.ru/news/rossiyskiy-rynok-v-2018-godudannye-nad
Варнавский В.Г. (2015) Цифровые технологии и рост мировой экономики // Друкеровский
вестник. № 3 (7). С. 73
-80.
Осиповская А.В. (2018) Журнал «Молодой ученый», седьмая международная научная
конференция, «Цифровизация и ее влияние на экономику»
стр.8
Садыков Н.Н. (2014) Влияние глобальных тенденций в сфере ИКТ на экономические
информационные системы в России // Экономическая наука современной России.. № 1 (64). С
. 58-
71.
