Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
211
KORRUPSIYA VA UNING MAZMUN-MOHIYATI
Ozodov Azizbek Ulug‘bek o‘g‘li
Toshkent davlat yuridik universiteti 2-kurs talabasi
Ozodovazizbek085@gmail.com.
Annotatsiya.
Korrupsiya ko‘p qirrali muammo bo‘lib,iqtisodiyot va umuman
jamiyat uchun keng ko‘lamli oqibatlarga olib keladi.Uning ildizlari chuqur,turli
omillardan kelib chiqadi va uning ta’siri ham keng tarqalib,iqtisodiy o‘sishni bo‘g‘ib
davlatni qarzdor qilib qo‘yadi,ijtimoiy tengsizlikni kuchaytiradi.Ushbu maqolada
korrupsiya, uning mazmun-mohiyati,uni vujudga kelishi uchun sharoit yaratib
beruvchi omillar,korrupsiya bo‘yicha mamlkatimiz qonunchiligi tahlili va ba’zi
takliflarni yoritib berganmiz.
Kalit so‘zlar:
korrupsiya, manfaatlar to‘qnashuvi, korrupsiyaga oid
mamlaktimiz qonunchiligi.
Аннотация.
Коррупция-это многогранная проблема,которая имеет
далеко идущие последствия для экономики и общества в целом.Его корни
уходят глубоко,в различные факторы,и его влияние также широко
распространено, подавляя экономический рост и делая государство в долгу,
усугубляя социальное неравенство.В этой статье мы рассмотрели
коррупцию,ее содержание,факторы,способствующие ее возникновению,
анализ законодательства нашей страны о коррупции и некоторые
предложения.
Ключевые слова:
коррупция, конфликт интересов, коррупционное
законодательство нашей страны.
Annotation.
Corruption is a multifaceted problem with broad consequences
for the economy and society as a whole. Its roots are deep,stemming from various
factors,and its influence is also widespread,stifling economic growth to make the
state indebted, reinforcing social inequality.In this article,we have covered
corruption,its essence,the factors that create the conditions for its emergence,
analysis of the legislation of our mamlkat on corruption and some proposals.
Keywords:
corruption, conflict of interest, corruption law of our country.
Korrupsiya – bu keng tarqalgan va hal qilib bo‘lmaydigan muammo bo‘lib,
butun dunyo bo‘ylab jamiyatlarning butun tarixi davomida qiynab kelgan. Asrlar
davomida tashvish uyg‘otgan bo‘lsa-da, faqat so‘nggi o‘ttiz yil ichida dunyo bu
muammoning chuqurligi va kengligi bilan chinakkam kurasha boshladi.
Korrupsiya atamasining etimologik jihati xususida turli firklar mavjud.
Keng ommalashgan birinchi fikr tarafdorlariga ko‘ra, “korrupsiya” atamasi
lotincha “corruption” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib “pora evaziga og‘dirish degan
ma’noni anglatadi.
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
212
Ayrim manbalarda esa “korrupsiya” atamasi lotincha “corrumpere” –
“buzilish, aynish, tanazzul” degan ma’nolarni nazarda tutishi belgilab qo‘yilgan.
O‘zbekiston Respublikasi yuridik ensiklopediyasi berilgan ta’rifaga
ko‘ra,korrupsiya (lotincha “Corruption”- aynish,poraga sotilish) bu – siyosat va
davlat boshqaruvi sohasidagi ijtimoiy xavfli hodisa,davlat funksiyalarini bajarish
vakolatiga ega bo‘lgan yoki shunga tenglashtirilgan shaxslarning noqonuniy
tarzda moddiy va boshqa boylikalar,imtiyozlarni olishda o‘z maqomi va u bilan
bog‘liq imkoniyatlardan foydalanishi,shuningdek,bu boylik va imtiyozlarni
jismoniy va yuridik shaxslar qonunga xilof ravishda egallashga imkon berishdir.
Yuqoridagi fikrlardan xulosa qilishimiz mumkinki, korrupsiya holatiga
davlat xizmatchisining “sotib olinishi” yoki “sotilishi“ bilan tavsiflanadi,
shuningdek, shaxsiy manfaatlarini ko‘zlab xizmat vakolatlaridan foydalanishini
ham tushunib olishimiz mumkin.
Bundan tashqari mazkur atamaga huquqiy jihatdan ta’rif “Korrupsiyaga
qarishi kurash to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni 3-moddasida
korrupsiya shaxsning o‘z mansab yoki xizmat mavqeyidan shaxsiy manfaatlariga
yoxud o‘zga shaxslarning manfaatlarini ko‘zlab moddiy yoki nomoddiy naf olish
maqsadida qonunga xilof ravishda foydalanishi,xuddi shuningdek,bunday nafni
qonunga xilof ravishda taqdim etish, deb ta’rif berilgan.
Korrupsiya va uning barcha ko‘rinishlari mamlakating iqtisodiy
rivojlanishi, davlat boshqaruvi tizimining samarali ishlashida asosiy to‘siqlardan
biri bo‘lib mamlakatda qonun ustuvorligi va adolat prinsiplari buzilishiga,
fuqarolarning davlat organlari va tashkilotlariga ishonchning yo‘qolishiga
jinoyatchilikning avj olishiga, xufyona iqtisodiyot va boshqa shu kabi salbiy
hodisalarning yuzaga kelishiga sharoit yaratib beradi. Zero, Prezidentimiz
Shavkat Mirzoyoyev ta’kidlaganlaridek, “korrupsiyaning har qanday ko‘rinishiga
qarshi keskin kurashish, bu borada davlat organlaridan tortib, jamiyatning barcha
bo‘g‘ini, fuqarolar ham qat’iy harakat qilishi lozim. Davlat boshqaruvida
korrupsiyaning oldini olishda davlat xizmatchilarini ochiq tanlov asosida ishga
qabul qilish, davlat ma’lumotlarini ommaga e’lon qilish, ochiq ma’lumotlar
ro‘yxatini kengaytirish maqsadga muvofiqdir.
Statistik ma’lumotlarga e’tibor beradigan bo‘lsak,dunyodagi eng korrupsiya
ko‘p uchraydigan davlatlar ichida birinchi o‘rinda Rossiya turar ekan.Keyingi
o‘rinlarda esa Eron, Kolumbiya, Meksika, Zimbabve, Salvador, Myanma,
Belarusiya, Bangladesh,Livan kabi davlatlar dunyodagi eng korrupsiyalashgan
davlatlar o‘ntaligini tashkil qiladi.Mamalakatimiz ham so‘ngi yillarda amalga
oshirilayotgan chora-tadbirlar natijasida 2021-yil Transparency International
tashkilotining olib borgan o‘rganishlari natijasida “Corruption Perceptions Index”
ko‘rsatkichida 180 ta mamlakat ichida 28 ball bilan 140-o‘rinni qayd etgan
bo‘lsa,2022-yilda 7 pog‘ona yuqorilab 31 ball bilan 126-o‘rinni egalladi.
Korrupsiya turli shakllarda bo‘lib, iqtisodiyotga ham, umuman jamiyatga
ham ko‘p qirrali ta’sir ko‘rsatadi. Uning asl sabablari xilma-xil bo‘lib, siyosiy va
iqtisodiy muhit, axloq, kasbiy axloq va mentalitetimizga singib ketgan madaniy
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
213
odatlar, urf-odatlar va demografik xususiyatlardan kelib chiqadi. Uning
iqtisodiyot va jamiyatga ta’siri keng qamrovli tadqiqotlar mavzusi markazida
bo‘lib kelgan, ammo u hozirgi kungacha murakkab va ko‘p qirrali yechib bo‘lmas
muammodek bo‘lib qolmoqda.
Korrupsiyaga qarshi kurash sohasida mamlakatimiz qonunchiligi tahliliga
to‘xtaladigan bo‘lsak,davlat xizmatida korrupsiya va manfaatlar to‘qnashuvining
oldini olishga qaratilgan O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligini huquqiy tahlil
qilish va shu asosda uni takomillashtirish,bu borada tegishli tavsiyalarni ishlab
chiqish oldimizda turgan dolzarb vazifalardan biri sanaladi.O‘zbekiston
Respublikasining huquq tizimida manfaatlar to‘qnashuvi va korrupsiya maxsus
huquqiy normalar asosida kompleks aks ettirilmagan bo‘lsa-da, mamlakatimiz
qonunchiligida bir qancha korrupsiya va manfaatlar to‘qnashuviga qarshi
qonunlar qabul qilingan.Korrupsiyani o‘zi esa alohida qonun bilan tartibga
solinadi. Etimologik va iyerarxik tuzilish bo‘yicha oliy o‘rinda turuvchi
mamlakatimiz qomusi bo‘lgan Konstitutsiyadan boshlaydigan bo‘lsak,
konstitutsiyamizning 2-moddasida “Davlat xalq irodasini ifoda etib,uning
manfaatlariga xizmat qilad. Davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va
fuqarolar oldida mas’uldirlar” – deb mustahkamlab qo‘yilgan.
Shu bilan birga davlat hokimiyati va boshqaruv organlari vakillari ilmiy,
pedagogik va ijodiy faoliyatdan tashqari boshqa haq to‘lanadigan faoliyat bilan
shug‘ullanishi mumkin emasligi umumiy tartibda qonunchilikda mustahkamlab
qo‘yildi. Shu qayd o‘tishmiz kerakki, davlat xizmatida manfaatlar to‘qnashuvi
bilan bog‘liq real vaziyatning yuzaga kelishida davlat xizmatchilari tomonidan
tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish asosiy sabablardan biri sanaladi.
Shu sababil mustaqillikning dastlabki yillaridanoq O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 1992-yil 6-martdagi “Tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanishi taqiqlangan mansabdor shaxslar ro‘yati to‘g‘risida”gi 103-sonli
qarori bilan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi taqiqlangan shaxslar
(lavozimlar) ro‘yxati tasdiqlangan. Ushbu qaror mustaqillik yillarida
mamlakatimizda korrupsiya va manfaatlar to‘qnashuvini oldini olish sohasida
dastlabki qadam bo‘lib xizmat qildi.
Bundan tashqari faqatgana davlat organlari sohasida emas balki xususiy
sektorda ham ma’lum cheklov va tartiblar belgilab qo‘yildi.Jumladan,mehnat
kodeksida O‘zaro yaqin qarindosh yoki quda tomondan qarindosh bo‘lgan
shaxslarning (ota-ona, aka-ukalar, opa-singillar, o‘g‘illar, qizlar, er-xotin,
shuningdek er-xotinning ota-onasi, aka-ukalari, opa-singillari va farzandlari)
aynan bitta davlat tashkilotida birga xizmat qilishi, agar ularning birga xizmat
qilishi ulardan birining ikkinchisiga bevosita bo‘ysunishiga yoki uning nazorati
ostida bo‘lishiga bog‘liq bo‘lsa taqiqlanishi belgilab qo‘yildi.
2017-yilning 3-yanvarida O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga
qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonuni qabul qilindi, korrupsiya va manfaatlar
to‘qnashuvi tushunchasi mustaqil izohi bilan birgalikda mazkur qonunda o‘z
ifodasini topdi. Mazkur qonun bilan korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
214
davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlarini,korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha
faoliyatni amalga oshiruvchi davlat organlari,korrupsiyaning oldini olishga doir
chora-tadbirlar belgilandi.Korrupsiya va manfaatlar to‘qnashuvini samarali
boshqarish maqsadida davlat organlari va tashilotlarida korrupsiya va uning turli
ko‘rinishlarini bartaraf etishga mas’ul bo‘lgan komissiyalar faoliyati yo‘lga qo‘yila
boshlandi.Nihoyat,O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-iyundagi
“O‘zbekiston Respublikasida korrupsiyaga qarshi kurashish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmoniga
muvofiq Korrupsiyaga qarshi kurash agentligi tashkil etildi. Agentlik korrupsiyani
oldini olish va unga qarshi kurash sohasidagi davlatsiyosatini shakllantirish va
amalga oshrishda maxsus vakolatli organ hisoblanadi.
Korrupsiyaning eng yorqin oqibatlaridan biri uning iqtisodiy o‘sishga
bo‘g‘uvchi ta’siridir. Birinchidan korrupsiya biznes faoliyatini buzadi, investitsiya
imkoniyatlarini pasaytiradi va ish o‘rinlari yaratilishiga to‘sqinlik qiladi. Bundan
tashqari, u soliq tushumlarini pasaytiradi va shu bilan hukumatning muhim
dasturlar va davlat xizmatlarini moliyalashtirish imkoniyatlarini zaiflashtiradi.
Bu nafaqat iqtisodiy rivojlanishga ta’sir qiladi, balki ijtimoiy tengsizlikni ham
kuchaytiradi. Korrupsiya aholida qonun ustuvorligiga bo‘lgan ishonchni
yo‘qotadi, fuqarolarda o‘z institutlari va rahbarlariga shubha uyg‘otadi. Ushbu
ishonchsizlik jamiyatning turli jabhalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan
birgalikda, bu ta’lim sifatiga ta’sir qiladi, bu esa malakali ishchi kuchiga ehtiyoj
olib kelishi mumkin. Shuningdek, korrupsiya muhim infratuzilma va sog‘liqni
saqlash xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini buzadi, ayniqsa jamoalar uchun.
Bundan tashqari, korrupsiya jazosiz qolish madaniyatini rivojlantirishi mumkin,
bunda aybdorlar javobgarlikdan qochadi, bu esa qo‘shimcha huquqbuzarlik va
adolatsizlikni keltirib chiqarishi mumkin.Shu o‘rinda taklif bildirib o‘tadigan
bo‘lsak,jamiyatimizda yetti yoshdan yetmish yoshgacha ayon bo‘lgan korrupsion
jinoyatlarning “trendagi kalit” iboralari bor.Insonlar o‘zlarining manfaatlari
yo‘lida u yoki bu ishlarni pora evaziga bitirishga urinar ekanlar,suhbatlari
davomida parda ortida ishlatiladigan gaplarni eshitsangiz dastlab,to‘g‘ri ma’noda
qabul qilasiz.Ammo,ularning ortida qanday ma’no yashiringanini keyin tushunib
yetasiz.Shunday iboralardan: “bir limon” ya’ni bir million, “50pachka qog‘oz” ya’ni
50.000 dollar,”10 kilogramm osh” ya’ni 10 ming AQSH dollari,”bitta kal” –
100 dollar miqdorida pora nazarda tutiladi.Ushbu iboralardan asosiy maqsad
jinoyatni yashirish.Endi bizda savollar tug‘iladi.Ushbu iborlar bilan so‘zlashuv
sudda dalil sifatida tan olinadimi?Ular bilan shaxsni ayblash uchun foydalansa
bo‘laidimi?Afsuski sudda ushbu so‘zlarni dalil sifatida tan olinishi bahsli
masala.Sudning hukmi mavhum ma’lumot va tahminlarga asoslanmasligi
kerak,degan qoidadan kelib chiqadigan bo‘lsak,bunday vaziyatlarda aybsizlik
prezumpsiyasiga ko‘ra,gumon qilinuvchi,ayblanuvchi,sudlanuvchining foydasiga
ishlaydi.Korrupsion jinoyatlarni samarali fosh qilish uchun yuqoridagi keltirilgan
xalq og‘zida muomlada bo‘lib kelayotgan “kalit” iboralarni kriminalistikaning
“glossariy” (lug‘at)iga kiritishni taklif qilamiz.
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
215
Korrupsiyaga qarshi samarali kurashish murakkab vazifadir, chunki hamma
uchun yagona bo‘lgan yechim yo‘q. Boshqaruv tuzilmalari, madaniy me’yorlar va
iqtisodiy sharoitlardagi o‘zgarishlarni hisobga olgan holda, bir mamlakatda
ishlaydigan strategiyalar boshqasiga mos kelmasligi mumkin. Ushbu maqola
korrupsiya bilan bog‘liq asosiy muammolarni, masala nuning asosiy sabablari, u
yaratadigan keng miqyosli effektlari va unga qarshi samarali kurashish
strategiyalarini yoritishga, korrupsiyaning oqibatlari, korrupsionerlarning
o‘zlaridan tashqarida jinoyatga aloqador bo‘lishi mumkin bo‘lgan begunoh
hamkasblar va ular vakili bo‘lgan tashkilotlarning obro‘siga putur etkazishi mumkin.
Oxir oqibat, javobgarlik qulaylik va preferensiyalardan foydalanish imkoniyati
cheklangan, oddiy fuqarolar zimmasiga tushadi.
Korrupsiyaning ta’siri turli xil ijtimoiy kasalliklarda, jumladan, ijtimoiy-
odobsizlik va vabolarning tarqalishi, qurg‘oqchilik, rahbarlar tomonidan zulm va
ahdlarning buzilishida seziladi. Haqiqatda korrupsiyaning iqtisodiy qarorlar
qabul qilish tizimini buzadi, investitsiyalarni to‘xtatadi, raqobatbardoshlikka
putur yetkazadi va pirovardida mamlakatning iqtisodiy o‘sihini zaiflashtiradi.
Korrupsioner davlat amaldorlari davlat mablag‘larini talon-taroj qilganda, bu
mablag‘lar o‘z maqsadlaridan chetlashtiriladi va davlat o‘z fuqarolariga muhim
xizmatlar ko‘rsatish va himoya qilish uchun yetarli darajada mablag‘ bilan
ta’minlanmaydi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, korrupsiya ko‘p qirrali muammo bo‘lib,
iqtisodiyot va umuman jamiyat uchun keng ko‘lamli oqibatlarga olib keladi. Uning
ildizlari chuqur, turli omillardan kelib chiqadi va uning ta’siri ham keng tarqalib,
iqtisodiy o‘sishni bo‘g‘ib davlatni qarzdor qilib qo‘yadi, ijtimoiy tengsizlikni
kuchaytiradi. Korrupsiyaga qarshi kurash o‘ziga xos tarixiy va madaniy urf-
odatlardan kelib chiqqan holda ishlab chiqilgan strategiyani talab qiladi. Adolat
va adolatli jamiyatni yaratish uchun shaxslar, jamiyatlar va hukumatlar
korrupsiyaga qarshi kurashishga birlashishlari, bizning noto‘g‘ri hatti-
harakatlarimizni tan ola bilish va ularni to‘g‘irlay olish xislatlari juda muhim
hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
2.
O‘zbekiston yuridik ensiklopediyasi – T:Adolat. 2009-yil
3.
Kriminologiya. M.H.Rustamboyev. Darslik. Toshkent TDYU. 2008-yil.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shakat MIrzoyoyevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi 25.01.2021.
5.
Davlat xizmatida korrupsiya va manfaatlar to‘qnashuvi F.B.Maxmudov
2023-yil
6.
https://drive.google.com/file/d/1VBparbDTegOxxIRAxWPLow-B-
A7sGETy/view
7.
lex.uz
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
216
8.
norma.uz
9.
tsul.uz
10.
tsul-library.uz
11.
cyber-leninka.ru
12.
www.wikipedia.com
