Qaraqalpaq tilinde “hayal” hàm “erkek” konceptine baylanisli leksemalardiń qollaniliw ózgeshelikleri | Преимущества и проблемы использования достижений отечественной и мировой науки и технологии в сфере иноязычного образования

Qaraqalpaq tilinde “hayal” hàm “erkek” konceptine baylanisli leksemalardiń qollaniliw ózgeshelikleri

CC BY f
128-130
8
Поделиться
Курбанбаева , Д. (2024). Qaraqalpaq tilinde “hayal” hàm “erkek” konceptine baylanisli leksemalardiń qollaniliw ózgeshelikleri. Преимущества и проблемы использования достижений отечественной и мировой науки и технологии в сфере иноязычного образования, 1(1), 128–130. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/field-foreign-education/article/view/32970
Дилафруз Курбанбаева , Нукусский государственный педагогический институт имени Ажинияза
ассистент преподаватель
0
Цитаты
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Dun'ya til biliminde til da mààdeniyat màselesine tiykarģı dıqqat qaratılıp, til birlikleri màdeniy qàdiriyatlar, milliylik, mentalitet siyaqli túsinikler menen birge izertlenbekte. Til biliminde lingvofol'kloristika hàm lingvokul'turologiya tarawlarıni payda bolıwı hàm rawajlanıwı nàtiyjesinde erkek hàm hayal konseptosferasın izertlew zàrúrligi payda boldı.


background image

128

New York. 1963]. The term "trope", which was widely employed in the XVIII century in almost the
same meaning as the Russian "троп", has practically fallen out of use [6].

REFERENCES

1. Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. – Москва:

Издательство «Наука», 1981. – 139 с.

2. Гальперин И.Р. Очерки по стилистике английского языка. – Москва: Издво

литературы на иностранных языках, 1985. p. 460.

3. Znamenskaya T.A. Stylistics of the English Language – Moscow:2006.– 212 p.
4. Kukharenko V. (2000). Практикум з стилiстикианглiйськой мови: Пiдручник. [Tutorial

of English Stylistics] Вiнниця: Нова книга. p.160.

5. Kershaw A. Jack London.A Life. New York: St. Martin‘s Press. 1997. p.197.
6. Khudaibergenov A.A. Gender aspects in phraseology expressing human character in English

and Karakalpak languages //Berlin Studies Transnational Journal of Science and Humanities. – 2022.
– Т. 2. – №. 1.6 Philological sciences.

7. Standard College Dictionary. New York. 1963.

QARAQALPAQ TILINDE “HAYAL” HÀM “ERKEK” KONCEPTINE BAYLANISLI

LEKSEMALARDIŃ QOLLANILIW ÓZGESHELIKLERI

Kurbanbaeva Dilafruz Muxanovna

NMPI inglis tili hàm àdebyatı kafedrası assistent oqıtıwshısı

Dun'ya til biliminde til da mààdeniyat màselesine tiykarģı dıqqat qaratılıp, til birlikleri màdeniy

qàdiriyatlar, milliylik, mentalitet siyaqli túsinikler menen birge izertlenbekte. Til biliminde
lingvofol'kloristika hàm lingvokul'turologiya tarawlarıni payda bolıwı hàm rawajlanıwı nàtiyjesinde
erkek hàm hayal konseptosferasın izertlew zàrúrligi payda boldı.

Konseptıń eń tiykarģı belgisi bu lsózlikler bolıp – olarda úyrenilip atırģan koncepttın negizi óz

sàwleleniwin tabadı. Qaraqalpaq tilinın túsindirme sózliginde er sóziniń eki túrli mànisi kórsetilgen
Eń birinshi ol bay, kiyew, jubay, qostar mànisin ańlatadi [5;121].

Tilde erge berdi (turmısqa shıgardı, uzattı), erge tiydi (bardi, shıqtı) (kelin bolıp tústi)

frazalogizmleriniń, er dayisina usaydı naqillar quraminda ushrasadı. Sonday aq azamat júrekli,
ģayratlı, kushli, xaliq ushın etetuģın adam mànilerinde keledi. [5;121].

Hàr qanday konsepttiń sol qatarı “er adam” konseptiniń en aldınģi mifologiyalıq hàm folklorliq

tekslerde kórinedi. Sebebi, insannıń dúniya haqqqindaģı birinshi túsinikleri, túrli awızeki
dóretpelerde óz sawleleniwin tapqan [6;1019].

Folklordın bir bólegi bolģan qaraqalpaq xalıq ertegi “Mójenetas” erteginde bay, baybiyke,

balası sózleriniń qollanılıwin analizlesek bay sózi bay er adam “Burınģi ótken zamanda bay menen
bir baybiyke hàm onın jalģız balası bolıpti [3;3].

Qaraqalpaq xalıq ertekleri bolģan “Eki dos” erteginde bolsa jora sózi qollanılģan bolip er

adamdı jaqın dos sıpatinda kóriw maqsetinde jora sózi qollanılģan. Bul sóz hayal konseptinde

Qaraqalpaq tilinde hayal sózi qatın, zayıp, erlerdıń jubayı degen mànilerdi bildiredi [ 4;469].

Ozbek àdebiy tilinde bolsa hayal –shańaraq qatın, uliwma erkekke qarama qarsı jınstaģı shaxs, qatın
mànilerin bildiredi. Bul màniste kóbirek Bul màniste kóbirek kóplik formasında qollanılıp
ulıwmalastıriwshılıq mànige iye boladı hayal –qızlar mànisin bildiredi. Sonday aq usı jınstagı usı
jınstaģı boy jetken shaxs (qızģa qarata) mànisin bildiredi [4;469]

“Hayal sózi eski túrkiy jazba esteliklerinde qollanılmagan sóz. Orta àsirlerde arab parsı

tillerinen ózlestirilgen. Bul sózdıń etimologiyası haqqında tilshi ilimpazlar ortasında eki túrli kóz
qarastaģi pikirler ushırasadı. Ayirim ilimpazlar hayal sózi parsı tilinen ózlestirilgen “hayal sózi parsı
tilinen alınģan bolıp “haya” sózi tiykarında payda bolģan, “haya» sózı “ar, uyat, àdep-ikram” degen
mànini bildiredi. Oģan kelbetlik jasawshı lı-qosımtası jalģawinan “hayalı sózi payda bolģan. Sońģı
dàwirlerde sózdıń aqırındaģı “ı” sesi eliziya qubılısına ushıraģan degen pikirdi bildiredi. Demek
“hayalı” degenimiz “ar namıslı, àdep-ikramlı, kishi peyil degendi ańlatadı. Ayrım ilimpazlar “ayal”
arab tilinen ózlestirilgen sóz ekenligin kórsetip xàzirgi qaraqalpaq àdebiy tilinde hayal túrinde


background image

129

jumsaladı dep esaplaydi. Ilimiy kóz qarastan sónģi pikiri durısqa keledi. Qaraqalpaq tilinde bul sóz
kóbirek àdebiy tilge, al awızeki sóylew tilige qatın sózi tàn. Tilimizde hayal sózi menen kelgen naqil
maqallar qollanıladı. Hayaldi jaman desen, Ishinde apańda ketedi Erkek gúbi hayl túbi Erkek hayaldıń
kórki, Hayal –erkektiń bórki.Bir uydi jeti erkek toltirmas erkek, bir hayal toltırar x.b.tb [1;39]

Folklardıń bir bólimi erteklerdı analizlep kórgende bul qatarda bay hàm onın balası erkek

konseptine tiyisli bolıp bay lekseması bay er adam mànisinde baybiyke bol bay adamnın hayal
màninisde berlgen, al balası lekseması perzenti degen màniste, al ekinshi qaraqalpaq xalıq ertegi
“Kók qoshqar hàm qızalaq” erteginde bay, hayal, jetim qız, oģey ana, apa leksemaların ushiratıwģa
boladı. Mısalı “Biraq jetim qızģa ógey anası jónli as bermepti”. “Haw, kók qoshqar! Óziniz bilesiz,
menin apam joq, magan heshkim kiyim bermeydi”. [3;9] apam sózi awız eki tilde apam al àdebiy
tilde anam sózi menen saykes keledi. Kempir sózi awızeki tilde qollanılıp piri joq hayal degen mànisti
bildiredi. Pir bul erkek adam mànisinde keledi. Al ekinshi màniste qartayģan jası bar hayal adam
mànisinde kelgen. Misalı mina “Kók qoshqar hàm qızalaq” erteginde “Kempir hàm buni maqul
kórdi.Kempir bayaģı keńesi boyinsha kelip onıń tamırın usladı.” [3;10]

Qatın ózi unamsız ottenkke iye bolsa hayal sózi unamlı kóz qarasta ekenligin kóriwge boladı.

Misalı “Qirq qulaq” xaliq erteginde qatın sózi qollanılģan. Misalı “Qatın taģı bayına jarma pisirip
aparmaqshı boladı, ot jaģıp jarmanı pisirmekshi bolģanda taģı qırıq qulaq kelip qazandı qir dóregerek
aylana otırıp jey baslaydı. Keyingi mısalda hayal sózi qollanılģan bolıp “Bir kúnleri hayaldıń ashıwı
keldi”. Bunda hayal sózi unamli ottenkte berilgen. Uy biykesi lekseması hayal konseptine tiyisli bolip
uyge iyelik etiwshi hayal mànisinde berilgen Seni bergen qudaydan aylanıyn aparaģoy dedi” úy
biykesi. [3;14]

Qaraqalpaq naqıl maqallarindada kobirek qatın lekseması kobirek qollanılģan Mısalı Jarı jasqa

kelgende qatınıń ólmesin,

Jarı jolǵa kelgende atıń ólmesin.
Aylas qatın muńlas,
Muńlas qatın sırlas.
Jigittiń atın qatın shıǵaradı,
Qatınnıń atın otın shıǵaradı.
Qatın erge qaraydı,
Er jerge qaraydı.
Eri ólip qatın qalsa,
Izinde zuriyat bolmaydı.
Er, ólip bala qalsa,
Ornı qurı bolmaydı.
Qatın qalsa, bay tabar,
Bala qalsa, mal tabar.
Jaman qatın alǵannıń jawı úyinde,
Jaqsı qatın alǵannıń toyı úyinde.
Eki qatın alǵannıń dawı úyinde,
Ómiri óte beredi sol kúyinde.
Bul qatarlardan kóriwge boladı awız eki sóylew stilinde hayal emes yaģniy qatın leksemasın

jiyi jiyi paydalanģan [ 2;123].

Tilimizde joqarıda keltirilgen hayal qatın leksemalarına mànilik jaqtan jaqın bolģan nashar

sózide qollanıladı. Ol tilde eki túrli màniste hayal –qız, sondayaq pàs tómen kúshsiz mànilerindede
qollanıladı. Hayal bası menen (nashar) (kúsh quwatı bolmasada, àzzi bola turıp) frazeologizmide
hayal adamnıń fizikalıq jaqtan er adamģa salıstırģanda hàlsiz bolsada ruwhiy jaqtan onnan kúshlirek
bolģanı ushın qiyinshiliqlarģa shıdam bere alıwın ańlatadı. Bul sóz túrkiy tilindegi “shara” sózine
parsı tilinen kirgen “na” prefiksi jalģanıwı arqalı jasalģan. “Nashar sózi “sharasız” degen mànini
ańlatadı [1;39-44].

Qaraqalpaq til biliminde erkek hàm hayal konsepti keń tusinikke iye ekenligin joqarıda

kórsetilgen kontekstlerdegi misallardan kórip analizlegende kontekstke qarap kelip shiģiw
etimologiyasindaģidan bir qansha ózgerislerge ushiraģanlıgin kórwge boladı.


background image

130

PAYDALANILĞAN ȦDEBIYATLAR

1.

Abdinazimov Sh. «Hayal» sózi // Тil millettiń ruwxı (ilimiy maqalalar). –Tashkent:

Mumtoz so’z. –B. 39-44.

2.

QQ folklori 4-tom Dástúr, úrp -ádetler xaqqinda naqil maqallar, Nókis: Bilim b123b

3.

Qaraqalpaq xaliq ertekleri Bilim baspası 2019 jıl Qaraqalpaqstan Bilim baspası

4.

Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi. IV tom. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 1992. –B. 469.

5.

Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi. II tom. –Nókis, Qaraqalpaqstan1984. –B. 121.

6. Худайбергенов А.А. Инглиз тилида инсонни ифодаловчи фразеологик бирликларни

ўрганиш ҳақида// Quality of teacher education under modern challenges. – 2023. – Т. 1. – №. 1. –
С. 1018-1021

ЯЗЫК ЛИНГВИСТИКИ В ЦЕЛЯХ НАУЧНОГО ОБЩЕНИЯ

учитель модератор № 4 детский сад

Аккыу Республика Казахстана Мангистауская область город Актау

Калимбетова И.Т.

Языкознание занимает совершенно особое место в системе гуманитарных наук, что

обусловлено спецификой предмета его изучения. Языкознание-наука о языке - имеет в
качестве объекта исследования естественный человеческий язык, который мыслится не как
априори данная абстрактная сущность, а прежде всего, как важнейшее средство общения
членов данного человеческого коллектива. Рассматривая вопросы исследования метаязыка,
целесообразно, прежде всего, остановиться на проблемах терминологии и формализации
научного знания.

Именно эта область оказывается наиболее сложной в методологическом

отношении. Терминология -это раздел лексикологии, включающий изучение условно
принятой семиологической системы, а не естественного человеческого языка, произвольно
используемого для целей коммуникации.

Последний является предметом языкознания, как части филологии, в то время как

разработка различных семиологических приёмов для оптимизации терминологических
исследований составляет предмет интерлингвистики, одного из разделов семиотики [1;16].
Терминология в общетеоретическом плане может рассматриваться как завершающий этап
научного исследования.

Языкознание является гуманитарной наукой, призванной изучать то, что реально

существует в речевой действительности. Языковедческая теория представляет собой, таким
образом, систему научных принципов или идей, отражающую законы развития языка и
служащую основой для разработки общих понятий, выводимых из уже освоенного
конкретного практического опыта. В языкознании большое значение приобретает
теоретическое осмысление результатов анализа отдельных фактов языка, таким образом
может быть достигнуто познание существенных сторон функционирования языка в
речевой действительности. Создание наиболее общих понятий (или категорий) является
неотъемлемой частью процесса познания и предполагает различную степень
отвлечения от непосредственного «живого» созерцания объектов действительности. Анализ
системных отношений в языке представляет собой лишь относительно самостоятельную
часть общей методологии исследования. При изучении языков методы системы являются
лишь одним из принципов одной из черт общей методологии. Особая роль в языковедческом
исследовании принадлежит языковым категориям. С прогрессом научного знания
обогащается число и содержание категорий. [2;118]

Важнейшим условием для выделения категорий является противопоставление,

по крайней мере, двух категориальных форм. Это ещё раз подтверждает положение о том, что
категория есть общее в отдельном. Категориальный подход предполагает выделение в языке
слов или форм, которые наиболее четко выражают то или иное общее свойство. Все
остальные наименее ясные случаи располагаются как бы на периферии категории, как

Библиографические ссылки

Abdinazimov Sh. «Hayal» sózi // Тil millettiń ruwxı (ilimiy maqalalar). –Tashkent: Mumtoz so’z. –B. 39-44.

QQ folklori 4-tom Dástúr, úrp -ádetler xaqqinda naqil maqallar, Nókis: Bilim b123b

Qaraqalpaq xaliq ertekleri Bilim baspası 2019 jıl Qaraqalpaqstan Bilim baspası

Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi. IV tom. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 1992. –B. 469.

Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi. II tom. –Nókis, Qaraqalpaqstan1984. –B. 121.

ХудайбергеновА.А. Инглиз тилида инсонни ифодаловчи фразеологик бирликларни ўрганиш ҳақида// Quality of teacher education under modern challenges. – 2023. – Т. 1. – №. 1. – С. 1018-1021

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов