99
находит свое выражение в особенностях внутри культурной коммуникации, в отличие от
межкультурной, когда иностранец может владеть основами языка, но не культурным фоном.
В заключении следует отметить, что лингвострановедение как область лингвистики,
изучающая выраженную в языке национальную культуру, тесно смыкается с прагматикой, как
и прагматика она ждет своих исследователей.
ЛИТЕРАТУРА
1.
Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слов. М., 1980.
2.
Верещагин Е.М., Костомаров В.Г., Язык и культура, Лингвострановедение в
преподавании иностранного языка. М., 1983.
3.
Конецкая В.П. Лексико-семантические характеристики языковых реалий.
Великобритания: Лингвострановедческий словарь – М., 1970.
4. Жалгасов Н. Семантические сходства английских, узбекских и каракалпакских
провербиальных образований с оценкой человека //Иностранная филология: язык, литература,
образование. – 2020. – №. 1 (74). – С. 138-143.
5.
Поливанов Е.Д. Статьи по общему языкознанию. М. 1968
6.
Риверс В. Формирование речевых умений и навыков М., 1980
7.
Ferm V.A. A brief dictionary of superstitions. N.Y. 1970
TIL XABARDARLÍǴÍ TÚSINIGI HÁM MAZMUNÍ
Baxieva Palzada Baxıtbaevna- 1-kurs tayanısh doktorant,
Ájiniyaz atındaǵı NMPI,
Barlıq adamlar tildi qabıl etkennen soń sóylewdi baslaydı hám bul sanasız process bolıp
tabıladı. Olar grammatikanı bilmegen hám tildi qanday qılıp qollanılǵanın túsindire almaģan halda
tildi paydalana baslaydı. Biraq, basqa tildi úyreniw waqtında tildi úyreniw sanalı processke aylanadı
óytkeni olar álleqashan ana tilin úyrengen hám tildi úyreniw ushın bazalıq bilimge iye boladı. Shet
tilin iyelew ana tilin meńgergennen sońǵı sanalı process esaplanadı. Shet tilin úyreniw hám úyretiwde
til xabardarlıǵı áhmiyetli esaplanadı. Britaniya mekteplerindegi oqıwshılardıń til sawatxanlıǵına
bolǵan qáweteri hám olardıń bilimin anıqlaw hám jetilistiriw Til Bilimlendiriwiniń Milliy
Kongresiniń tiykarǵı máselesi etip ana tili hám shet tillerin úyretiw belgilendi, tildi úyretiwdegi
mútajliklerdi til xabardarlıǵı tiykarında muwapıqlastırıw kózde tutıldı hám til xabardarlıǵına “til
tábiyatı hám onıń roline insánnıń sezgirligi hám sanalı túrdegi xabardarlıǵı” degen túsinikti beredi.
Kollinz inglis tili sózliginde “xabardarlıq” yaǵnıy bir nárseni biliw hám ańlawdı eki túrli
dárejede bildiredi: birinshiden oylaw hám bayqaw sebepli biliw, ekinshiden esitiw, kóriw, seziw
arqalı ańlaw. Longman inglis tili sózliginde “xabardarlıq” túsinik hám bilimge iye bolıw, jeke hám
átiraptaǵılar túsinigin kórsetiw mánisin bildiredi. Til úyreniwshiniń xabardarlıǵı til qubılısına
qatnasıw, onıń ózgesheliklerin bayqaw, til haqqında oylaw, túsinik hám bilimge iye bolıwdan
baslanadı. Psixolingvistik tárepten til xabardarlıǵınıń til úyreniwdegi áhmiyetin tómendegishe
táriyiplegen[3:101]:
Yaǵnıy úyreniliw kózde tutılǵan tilge birinshi dıqqat qaratıladı hám sol tilde bayqaw payda
boladı, nátiyjede xabardarlıqqa erisiledi. Til haqqında xabardarlıqqa iye bolǵannan soń túsinip tildi
úyrenedi.
Til xabardarlıǵın engiziw 1980- jıllarda baslanǵan bolsa, 1994-jılı Til xabardarlıǵı associaciyası
dúzildi hám onıń vebsaytında til xabardarlıǵına anıqlama berdi: til xabardarlıǵı til haqqında anıq bilim
hám tildi úyreniw, úyretiw hám oqıtıwda sanalı qabıllaw hám sezgirlik”. Bul túsinik “Britaniya til
xabardarlıǵı háreketi” tiykarshısı professor Erik Xawkins tárepinen engizildi hám ol til
xabardarlıǵınıń maqseti ana tili bilimin janlandırıw hám sonıń menen birge ana tili hám shet tili
bilimlendiriw arasında baylanıs ornatıw dep kórsetti. Ol til xabardarlıģında fokus oqıtıwshıdan
oqıwshıǵa ótiwi kerek hám oqıwshı shet tilin úyreniwinde til haqqında, onıń funkciyaları hám adam
100
ómirindegi roli haqqında sorawlardı beriwge intalandırılıwı hám tildiń túrli qubılısları tuwralı aniq
ádiske iye bolıwı kerek ekenligin kórsetti hám til xabardarlıǵı wazıypaların islep shıqtı[2:95] :
1.
Baslawısh hám orta mektep til jumısı ortasında baylanıs ornatıw;
2.
Til bilimlendiriwinde inglis tili ana tili, ekinshi til hám shet tili sıpatında úyretiliwi;
3.
Oqıwshılardı til haqqında izleniwge shaqırıw;
4.
Ata-analardıń balanıń til rawajlanıwında tásiri
Til xabardarlıǵı metodika sıpatında Wright, Bolitho, Borg, Gnutzman tárepinen rawajlandırıldı.
Wright hám Bolitho til xabardarlıģın “til hám tilde paydalanıw, onıń ámeliyat ushın baylanıs hám
tásirin izertlew bolıp esaplanadı. Olardıń metodikalıq strukturası oqıtıwshılarǵa, treynerlerge, kásipti
oqıtıwda tildiń fundamental bilimin jaratıwǵa qaratıladı. Til xabardarlıǵı oqıtıwshılardıń dıqqatın
lingvistik qubılısqa qaratıw hám tildi izertlewge iytermelew yaǵnıy tildegi aldınǵı bilim hám
jańalıqlarǵa tiykarlanıw, tildi hártúrli usıllarda kóriw, tildi izertlew bolıp tabıladı [1:5].
Wright hám Bolitho pikirine tiykarlanıp Borg til xabardarlıǵı tiykarında shet tillerin oqıtıwdaǵı
principlerin izertlegen. Til xabardarlıǵınıń sıpatlarına túsinik berip baslı fokustı tildiń úyreniliwine
qaratıp tilde úyreniw dinamik qubılıstıń turaqlı izertleniwi dep kórsetedi. Ol til xabardarlıǵınıń baslı
ózgesheliklerin tómendegishe kórsetedi: 1) dinamik qubılıstıń dawamlı izertlewi sıpatında tildi
úyreniw; 2) tilde úyreniwdiń áhmiyetli quralı sıpatında til haqqında sáwbetlesiw; 3) úyreniwshige
baǵıtlanǵan izertlew eń nátiyjeli process sıpatında; 4) nátiyjeli xabardarlıqtı jetilistiriw ushın
úyreniwshiniń kognitiv aktivligi; 5) úyreniwshiniń til bilimin hám dawamlı jeke úyreniw kónlikpesin
rawajlandırıw. Til xabardarlıǵın pedagogik qural sıpatında procesler dizbeklerinde til úyreniwdi
jetilistiriw metodologıyası. Lingvistik, bilimlendiriw hám psixologiyalıq principler klasqa
baģıtlanģan pedagogik ádis sıpatında til xabardarlıǵına talap bar ekenligin kórsetti hám til
xabardarlıǵına baǵdarlanǵan oqıtıwdıń birqansha qásiyetlerin atap ótti [4:1]:
1) Til xabardarlıǵı úyreniwshilerdiń til haqqındaǵı dáslepki túsiniklerin bahalaw arqalı olarǵa
tildi mánisli qabıl etiwi imkaniyatın beredi;
2) Til xabardarlıǵı úyreniwshilerge til hám tildi úyreniwdiń kognitiv hám gumanistik qaraslardı
engiziw hám tildi úyreniwdi motivacion hám kognitiv mashqalalı qılıw arqalı jeke pikirdi aytıw hám
social baylanıs ushın tildi anıq hám kreativ paydalanıwǵa iytermelew;
3) Til xabardarlıǵı úyreniwshilerdiń tildi izertlew hám nátiyjelerdi bólisiwge iytermelew arqalı
til úyreniwdi interaktiv qılıw;
4) Til xabardarlıǵı úyreniwshilerdiń til maǵlıwmatın analizlew hám gipotezaların tekseriw hám
jaqsılaw arqalı jeke til túsinigin tekseriwdi rawajlandırıw;
5) Kóp ólshemli til xabardarlıǵı tildiń morfologiya, fonetika, semantika, sintaksis hám basqada
hár bir aspektin qamtıp, til analizi ushın keń imkaniyat jaratıw;
6) Til xabardarlıǵı úyreniwshilerdiń tilde aktiv izertlew arqalı jumısına iyelik etiw hám jeke
baylanıstı keńeytiw;
7) Til xabardarlıǵı til úyreniw resurslarına baylanıs beriw arqalı úyreniwshilerdiń dawamlı óz-
betinshe úyreniw kónlikpesin rawajlandırıw.
Joqarıda atap ótilgen sıpatlamalarǵa tiykarlanıp til xabaradarlıǵı til bilimi hám til sanası
túsiniklerinen tikkeley parıq qıladı til haqqındaǵı bilim emes al tildi úyreniw hám úyretiw procesinde
áhmiyetli hám nátiyjeli orın iyelep til qubılısına tásir etetuǵın barlıq faktorlardı anıqlap tildi
meńgeriwge hám onnan paydalanıwǵa tiykar boladı.
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR
1. Donmall, B. G. (1991b). 'My Word! ': The learner, the modem foreign language and
language awareness. Language Learning Journal, 3, Mar, 2-5.
2. Little, D. (1997). Language awareness and the autonomous language learner.
Language Awareness, 6, 2&3, 93-104.
3. Nicholas, H. (1991). Language awareness and second language development. In C. lames,
& P. Garrett (Eds.). Language Awareness in the Classroom (pp.100-106). London: Longman.
4. Schmidt, R. (1995). Consciousness and foreign language learning: A tutorial on the role of
attention and awareness in learning. In R. Schmidt (Ed.). Attention and Awareness in Foreign
101
Language Learning (pp. 1-64). Honolulu: Second Language Teaching & Curriculum Centre,
University of Hawaii at Manoa.
ИНГЛИС ҲӘМ ҚАРАҚАЛПАҚ ТИЛЛЕРИНДЕГИ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЛЫҚ
ИСКЕРЛИКТИ ГЕЎДЕЛЕНДИРИЎШИ СУБСТАНТИВ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ
БИРЛИКЛЕРДИҢ СТРУКТУРАЛЫҚ ӨЗГЕШЕЛИКЛЕРИ
Бердамбетова А.П.
Нокис мәмлекетлик педагогикалық институты таяныш докторанты
Инсанның интеллектуаллық искерлиги көплеген пәнлердиң, атап айтқанда психология,
философия, физиология ҳәм, әлбетте, филологияның үйрениў объекти болып табылады. Тил
билими шеңберинде когнитив искерлик, яғныйпикирлеў процеслериниң геўделениў
қәсийетлерин анализ етеди, сондай-ақ лингвомәденияттаныў аспекти көзқарасынан инсанның
когнитив қәбилетлерин аңлатыўдағы мәдений өзгешеликлеризертленеди. Бул мақсетте
илимпазлар ушын фейил фразеологиялық бирликлер үлкен қызығыўшылық оятады. Бунда
олардың интеллектуал операцияларының бөлек басқышлары ҳәм түрлерине атамалар менен
анықлама бериўи арқалы өзгешеленеди.
«Ойлаўшы субъекттиң белгили бир мағлыўматтын қабыл етиўи кейинги когнитив
ҳәрекетлердиң избе-излигин келтирип шығаратуғын айырықша «басланғыш»басқыш болып
табылады», деп пикир жүритеди Н.А.Баева, И.Г.Варламенколар, яғный «ҳәр бир
фразеологиялық бирликтиң белгили бир компоненти «баслаўшы» болып, онда ақыл ҳәм
интеллектуал процеслердиң комбинациясы - ядлаў, пикирлеў, ойда сәўлелендириў сыяқлы
ҳәрекетлер пайда болады» [Баева, Варламенко 2017:54-58].
«Бул фразеологиялық бирликлердиң когнитив-салыстырмалы изертлениўи <…>
идиоэтникалық өзгешеликлерин көркем сәўлелендириўши ҳақыйқатлық субъектиниң
«универсаллығы, нейтраллығы» менен сыпатланады. Бунда биз инсанның когнитив
искерлигин геўделендириўши фразезеологиялық бирликлер интеллект, интеллектуаллық
искерлик, ақыл, когнитив қәбилетлер тийкарында үйрениў мақсетке муўапық» деп атап өтеди
С.С.Исакова [Исакова 2013:42-46].
Талқыланып
атырғанфразеологиялық
бирликлердиң
структуралық
-
семантикалықөзгешеликлерин анализ қылыў тийкарында интеллектуаллық искерликти
сыпатлайтуғын субстантивфразеологиялық бирликлердиң төмендеги классификациясы ислеп
шығылды.
Субстантив фразеологиялық бирликлер: бул топардағы интеллектуаллық искерликти
геўделендириўшифразеологиялық
бирликлердиң
структуралық-семантикалықталқысы
пикирлеў,
анализ
қылыў
ҳәм
интеллектуаллық
процеслердиң
басқа
өзгешеликлеринсыпатлайтуғын дүзилис ҳәм мәнилерди үйрениўге қаратылған. Бундай анализ
фразеологиялық
бирликлердиң
лексикалық
қурамы,
грамматикалық
дүзилиси,
семантикалықмазмунларын үйрениўди өз ишине алады. Интеллектуаллық искерликти
геўделендириўши субстантив фразеологиялық бирликлерге мысаллар менен бирге олардың
структуралық ҳәм семантикалықталқысы келтириледи:
Басты аўыртыў
Қурамы: “бас” атлық сөзине “–ты” ийелик сеплигиниң қосымтасы жалғанып “аўыртыў”
фейили менен дизбеклесип келеди (Атлық + Фейил);
Мәниси: қурамалы мәселе үстинде ойланыў, бир шешимге келиў ушын когнитив
искерликтиң шыңына жетиў.
Басын (мийин) айландырып жүр
Қурамы: “бас” атлық сөзге “–ын” тартым сеплигиниң қосымтасы жалғанып
“айландырыў” фейили менен дизбеклесип “жүр” примитиви менен жасалған
(Атлық+Фейил+примитив);
