177
relationship between language and culture. Moreover, literature acts as a conduit for understanding
the dynamic shifts in meaning across cultural landscapes, emphasizing the inseparable bond between
language and its cultural underpinnings. The significance of cultural awareness extends beyond
language proficiency, influencing communication patterns and interactions. Awareness of cultural
conditioning is pivotal in fostering effective cross-cultural communication, mitigating
misunderstandings, and fostering mutual understanding. Educators, syllabus designers, and textbook
writers must collaborate to develop comprehensive educational frameworks that enable learners to
navigate diverse communication norms seamlessly. Leveraging literature alongside cultural context
enhances learners' ability to navigate communication nuances effectively, facilitating the
development of intercultural communicative skills essential in today's globalized world.
REFERENCES
1.
Aynazarovna A. B. DEVELOPMENT OF INTERCULTURAL COMPETENCE OF
STUDENTS IN LEARNING ENGLISH //International Journal of Pedagogics. – 2022. – Т. 2. – №.
10. – С. 1-6.
2.
Erkaya, O. R. (2005). Benefits of Using Short Stories in the EFL Context. Online
Submission, Asian EFL Journal Vol 8, 2005
3.
Loveday, L. ‘Rhetoric Patterns in Conflict: the Socio-cultural Relativity of Discourse
Organizing Processes’, in Journal of Pragmatics, Vol. 7, 1983. 169-190
4.
Saville-Troike, M. The Ethnography of Communication: An Introduction. Oxford: Basil
Blackwell, 1982
5.
Tannen, D. ‘The Pragmatics of Cross-cultural Communication’, in Applied Linguistics, Vol.
5, No. 3, 1984, 189-195
6.
Wierzbicka, A. ‘The Semantics of Direct and Indirect Discourse’, in Papers in Linguistics,
Vol. 7, No. 4, 1974. 267-308
7.
Wolfson, N. ‘Compliments in Cross-cultural Perspective’, in J. M. Valdes (ed.) Culture
Bound: Bridging the Culture Gap in Language Teaching. Cambridge: Cambridge University Press,
1986.
ÁDEBIY SHIǴARMALARDAǴI FRAZEOLOGIYALIQ SÓZ BIRLIKLERINIŃ
PRAGMATIKASI
Ikram Xalmuratov
Inglis tili hám ádebiyatı kafedrası oqıtıwshısı
NMPI
Dúnya til biliminde xalıqlardıń tili tariyxı, turmıs tárizi, milliy ózgeshelikleri, úrp-ádet hám
dástúrleri, milliy-mádeniy ózine tán ózgeshelikleri ulıwma hám ózinshelik táreplerin frazeologizmler
tiykarında úyreniwge qaratılǵan ilimiy-izertlewler kólemi kúnnen-kúnge keńeyip barmaqta. Sońǵı
dáwirde alıp barılıp atırǵan ilimiy izertlewlerde tildiń pragmatikalıq ózgesheliklerin úyreniw baǵdarı
rawajlanıp barmaqta.
Olardıń arasında óziniń qurılısı, mánilik ózgeshelikleri menen ajıralıp turatuǵın birlikler –
frazeologiyalıq sóz dizbekleri de bar.
Dúnya til biliminde, sonday-aq tuwısqan tillerde de frazemalardı lingvomádeniy,
psixolingvistikalıq, kognitalogiyalıq, paralingvistikalıq, pragmalingvistikalıq táreplerin úyreniwge
úlken itibar qaratılmaqta. Tildegi bay frazeologiyalıq materiallar tiykarında bunday etip talqılaw til
ilimi ushın úlken jetiskenlik, bay ilimiy derek bolıp xızmet etedi.
Lyonz bılay deydi; «Pragmatika tıńlawshını berilip atırǵan axborottı tap sóylewshi
qálegenindey qabıl etiwge shaqırıw, maqseti ushın say keletuǵın tillik birliklerdiń kommunikaciyada
qollanıwı” dep túsindiredi. Pragmatika lingvistikalıq qurallardıń shaxslarara sóylesiwindegi rolin
anıqlaw menen shuǵıllanadı. T.V.Kolshanskiydiń aytqanınday, sóylewshi subekt tuyǵı sezimlerge tán
bolǵan belgilerden ajıralǵan halda belgili bir xabardı jetkeriwi múmkin emes. Sóylew mazmunına
únles, say tuyǵı sezim hám barlıq bahalar anıq tıńlawshıǵa qaratılǵan boladı. Áne usı tıńlawshı ushın
178
qaratılǵan subekttiń sóylewine tán bolǵan múnásebet belgileri – sóylewdegi barlıq boyawlar jámlenip
pragmatika dep ataladı.
N.D. Arutyunova menen E.V. Paducheva [4], G. Klaus [6] sóylew tіlіne, onıń anıq dál kórinis
tabatuǵın forması sóylew aktine názer awdarıp, pragmatikanı sóylew akti menen onı júzege asıw
kontekstin izertleytuǵın taraw retinde tanıydı. I.P. Susov pragmatikanı «tańbalardıń onı qabıllawshıǵa
qatnası» túrіnde ǵana emes «tańbanı qollanıwshı – tańba – tańbanı qabıllawshı» túrіnde tanıp,
pragmatikanı keń mánide túsіniwge jol ashıp ǵana qoyǵan joq, sonıń menen qatar, onıń
nızamlılıqların anıqlawǵa, izertlew sheńberіn keńeyte túsiwge úlken tásirin tiygіzdі [9]. G.V. Kim:
«házіr tіl bіlіmіnde tіldіń barlıq jaǵdaydaǵı xızmetіn kommunikativlіk akt shártlerin eskere otırıp
pragmatikalıq kóz-qarasınan qarastırıwǵa ayrıqsha dıqqat bólinip atır, sebebі tіl xızmetіnde
pragmatikalıq faktordıń rolі ayrıqsha» – dep jazadı [3; 82].
Pragmatikanıń baslı maqsetleriniń bіrі – sózdіń qollanılıw ózgesheliklerin túsindiriw jáne qalay
túsіndіrіletuǵının anıqlaw. Tіl bіlіmіndegі pragmatika tuwralı pikirlerdiń barlıǵı tásir etiw
nátiyjelerin tallawǵa tiykarlanǵan. Onda adamnıń, yaǵnıy avtordıń zárúrli tillik birliklerdi tańlawdaǵı
jáne maqsetke erisiw barısında axborottı beriw qábiletine ayrıqsha dıqqat awdarıladı. Pragmatika
tіldіń sóylesіw tájіriybesіn xalıq ómіrі menen baylanıstırıp, adamnıń álemdі qabıllaw
ózgeshelikleriniń kognitivlіk bazasın, milliy mádeniy dástúrlerin, túsinigin tanıwdı úyretedі.
Pragmatikanıń anıqlaması menen stilistikanıń qaǵıydaları arasında uqsaslıq bar bolıp, ekewi de
tásir etiw xızmetin kórsetedi. Avtor stilistikalıq qurallardı tańlap alǵanda adresatqa tásir etiw
maqsetin gózleydi. Avtordıń tillik birliklerdi tańlap tańlap alıwı, onıń aqıl-oyı, sanasındaǵı
pragmatikalıq maqsetti nátiyjeli shólkemlestire alıwına tikkeley baylanıslı. Sonlıqtan stilistika menen
pragmatikalıq maqset birleskende ǵana teksttiń mánisi-xabarlaw mazmunı tolıq júzege asadı.
Pragmatika tillik tańbalardıń, onı qollanıwshı adamlardın qarım-qatnasınıń parametrin
izertleydi. Pragmatika teoriyasınıń probleması júdá keń, ol lingvistikalıq pánlerdiń barlıǵın birlestire
aladı. Tildiń izertlewleriniń sinxronlı ólshemlerin anıqlaydı, filosofiyadaǵı pragmatikalıq baǵdardı
yaǵnıy tildiń filosofiya menen baylanısın izertleydi, psixopragmatikalıq háreketti anıqlawǵa kúsh
saladı, sóylew xızmetiniń teoriyasın, sóylew strategiyası menen kóz-qarasın anıqlaydı, kognitiv
lingvistika, avtor sóziniń presuppoziciyasın, illokuciya t.b.máselelerdi qarastıradı.
Pragmatikanıń quramalı hám kóp aspektli taraw ekenligine ázelden-aq ilimpazlar dıqqat awdara
baslaǵan.
Sóylew stilinde sóylew subekti-adresant jáne qabıllawshı, adresat. Adresant penen adresat
pragmatikalıq faktorǵa jatadı hám bunda pragmatikalıq baǵdar ayrıqsha rol atqaradı. Ásirese awızeki
sóylew stilinde pragmatikalıq faktordıń qatarına jatatuǵın tıńlawshıǵa ayrıqsha kewil awdarıwdı talap
etedi. Mısalı, aytıwshı, kún ıssı dese, tıńlawshı shóllediń be dep aytıwshınıń aytqısı kelgen sózin aytıp
bere aladı.
Pragmatika kórkem shıǵarmadaǵı obrazlardıń ruxıy keshirmesi, minez-qulqı, súwretlenip
atırǵan waqıyadaǵı zaman hám orın, waqıyaǵa avtor kóz qarasınıń til quralları arqalı júzege shıǵıwı,
qarım-qatnas háreketi sıyaqlı máselelerdi ashıp beriwde áhmiyetli. Bunda hár bir gáptin beriliwi ne
ushın, qanday maqsette reallasqanın anıqlaw áhmiyetli. Sonlıqtan pragmatika avtor hám shıǵarma
qaharmanları sóylewindegi túrli til quralları járdeminde súwretlengen, oqıwshıǵa tásir kórsetiwge
qaratılǵan avtordıń maqseti túsiniledi. Pragmatikada avtor hám qaharmanlar arasındaǵı sóylesiwlerde
áshkara hám jasırın maqset (intenciya), sóylew taktikası, pragmatikalıq mániniń beriliw usıl hám
quralları, pragmatikalıq presuppoziciya dıqqat orayda turadı.
Sóylew quramalı hám kóp qırlı process bolıp, bunda tildiń barlıq tarawlarına tiyisli birlikler
uyǵınlasıp avtordıń maqsetin júzege shıǵarıwǵa xızmet etedi. Máselen, -
Way-way, asılıp ǵana
ólsembeken arǵıtqa! dep, aytıp awzın jıyǵan joq, hayalı, -Hámme tapqanın jazdırıp atır, qalay seni
quralpadan qurı qaldırayın, ógizińdi men de xatlatıp, atladım jipten! Jurttan basılasań ba!- dewi
máttal, baqıraydı da qaldı, awzına sóz tússe qáne
!). Bunda gáptegi qollanǵan tillik qurallar unamsız
hám kúlkili kóz-qarastı beriwge qaratılǵanlıǵı sezilip tur.
Gápte qollanılǵan frazeologizmler (
aytıp awzın jıyǵan joq
,
baqıraydı da qaldı, awzına sóz tússe
qáne
) sóylewdegi situaciyanı hám situaciya qatnasıwshısı bolǵan qaharmannıń unamsız subektiv
bahasın bórttirip kórsetken.
179
Ortada Nazarbay suq barmaǵın Tolıbaydı «Tasmańlay» atandırǵan jıltır peshanaǵa
shoshaytıp, -Mańlayıńnıń jigin ǵana, asqabaq bólgendey bılsh ettirip, balta bólgey seniń» - dep
pátlenip atır. Tolıbay da, qasındaǵı sheshek daǵlı bujır kisi de ashıwlanıw qayda, jılmayısıp, kúlip
otır.
Bundaǵı mısalda pragmatikalıq potencialı(tásir kúshi) oqıwshını ózine qaratıw ushın emocional
ekspressivlik boyawlardan utımlı paydalanıp, oqıwshınıń tuyǵı sezimlerine kúshli tásir etip, onı
tolqınlandırıp, sol obektke unamlı hám unamsız poziciyanı qáliplestiriwge qaratılǵan. Shıǵarmadaǵı
qatnasıwshı personajdıń informativliktiń emocionalıqqa baǵdarlanǵanı kórinip tur. Bul teksttiń
pragmatikalıq tásir kúshin arttırıp tur. Máselen, úndew sózler tuyǵı sezimdi bórttirip kórsetiw ushın
kóbirek qollanıladı. Bul shıǵarmanıń pragmatikalıq tásir kúshin arttıradı. Mısalı.
Way-way órtediń-aw! Endi kirmeseń de mennen kóredi, kiremen deseń, Tolıbay kir degen,
Jaqanın ishimizge kirgizip alıp. «iritki sala jaq» dep taǵı mennen kórip seni almaydı, úhh!40b
Kórkem shıǵarmalarda qaharmanlar portretin súwretlewde emocionallıq kúshli súwretlenedi.
Ásirese Sh.Seytov shıǵarmalarında súwretlewdiń ózine tán usılı, personajlardıń qarım-qatnasında,
dialoglarda til birliklerin orınlı qollanıp, pragmatikalıq kúshin arttırǵanın kóriwge boladı.
Kórkem shıǵarmada súwretlengen qaharmanlar, olardıń sóylewdegi qarım-qatnası, óz-ara
qatnaslardaǵı tillik súwretlewler, siyasiy-mádeniy hám ádep ikramlılıq, ruxıy jaǵdaylarınıń sóylesiw
barısına tásiri máseleleri pragmalingvistikalıq jaqtan talqılawǵa ayrıqsha áhmiyetke iye. Bir ǵana
shaxstıń sóylewdegi jaǵdayı, jınsıy jaqtan ayrmashılıǵı, minez-qulqı, kelip shıǵısı, jası, maǵlıwmatı,
keypiyatı sıyaqlı kórinislerden ibarat bolıp, olardıń hár biri tillik birlikler, yaǵnıy grammatikalıq
formalardan qollanıwına baylanıslı sóylesiwdegi waqıyalarda anıq kórinedi.
Mısalı, -
Saǵan házir; «baytal túwe bas qayǵı» bolıwı kerek edi, sen bolsań malıńdı uwayımlap
kiyatırsań. Sirá, basıńa ele tiymedi me deymen-aw!
-Tiyse ne qılayın, aǵa, obalı bar ǵoy! Bul ǵana shashı uzın, aqılı kelte nashar, zulıptı suwırıp
kirse boyma!
-Biz de óytiwdi bildik, zulıptı suwırmaq túwe, óziń ashıp qol bılǵaǵanıńda da barsa dey ber.
Kelip ayaǵın Qudaybergenniń áteshtanına qattı tirep otır
. Usı konteksttegi sóylesiw aktindegi
qaharmanlardıń er adam ekenligine baylanıslı ózgesheliklerinen kelip shıǵıp, tildiń leksikalıq hám
grammatikalıq birliklerinen paydalanǵanın kóremiz. Usı dialogtıń ózinen kórinip turǵanınday
qaharmanıń kóz-qarası, pikirlewi, zaman zayılı, «
shashı uzın, aqılı kelte»
frazasın qollanıw arqalı
súwretlengen. Demek pragmalingvistikada shaxs máselesi oraylıq orında iyelep, sóylesiw barısında
qatnasıwshı sóylewshi hám de tıńlawshı shaxs pragmatikalıq komponentler qatarına kiredi.
Haqıyqatında da sóylesiw eki tárepleme ekenligi, keminde eki kommunnikanttıń bolıwın talap etedi.
Adresant, adresat, ayırım waqıtlarda baqlawshı bolıwı da múmkin
1.
Geeraerts, D. (2010). Theories of Lexical Semantics. Oxford University Press.
2.
Searle, John R. 1979. Expression and meaning. Cambridge, UK: CambridgeUniversity Press.
3.
Sauerland, Uli. 2012. The computation of scalar implicatures: Pragmatic, lexical,
orgrammatical? Language and Linguistics Compass 6:36–49.
4.
Арутюнова Н.Д., Падучева Е.В. Истоки, проблемы и категории прагматики. (Вступит.
статья) // НЗЛ. Вып. 16. Лингвистическая прагматика. – М.: Прогресс, 1985. – С.3-42.
5.
Жалгасов Н. Семантические сходства английских, узбекских и каракалпакских
провербиальных образований с оценкой человека //Иностранная филология: язык,
литература, образование. – 2020. – №. 1 (74). – С. 138-143.
6.
Клаус Г. Сила слова. Гносеологический и прагматический анализ языка. - М.: Прогресс,
1967. - 216 с.
7.
Колшанский Г.В. Прагматика языка // Сб. научн. тр. Моск. гос. пед. ин-та иностр. языков
им. М. Тореза. - М., 1980. - Вып. 151. - С. 4-16.
8.
Маслова В. А. Лингвистический анализ экспрессивности художественного текста. -
Минск: Наука, 1997. - 156 с.
9.
Сусов И.П. Прагматическая структура высказывания // Языковое общение и его
единицы. - Калинин, 1986. - С. 15-21.
