101
Language Learning (pp. 1-64). Honolulu: Second Language Teaching & Curriculum Centre,
University of Hawaii at Manoa.
ИНГЛИС ҲӘМ ҚАРАҚАЛПАҚ ТИЛЛЕРИНДЕГИ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЛЫҚ
ИСКЕРЛИКТИ ГЕЎДЕЛЕНДИРИЎШИ СУБСТАНТИВ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ
БИРЛИКЛЕРДИҢ СТРУКТУРАЛЫҚ ӨЗГЕШЕЛИКЛЕРИ
Бердамбетова А.П.
Нокис мәмлекетлик педагогикалық институты таяныш докторанты
Инсанның интеллектуаллық искерлиги көплеген пәнлердиң, атап айтқанда психология,
философия, физиология ҳәм, әлбетте, филологияның үйрениў объекти болып табылады. Тил
билими шеңберинде когнитив искерлик, яғныйпикирлеў процеслериниң геўделениў
қәсийетлерин анализ етеди, сондай-ақ лингвомәденияттаныў аспекти көзқарасынан инсанның
когнитив қәбилетлерин аңлатыўдағы мәдений өзгешеликлеризертленеди. Бул мақсетте
илимпазлар ушын фейил фразеологиялық бирликлер үлкен қызығыўшылық оятады. Бунда
олардың интеллектуал операцияларының бөлек басқышлары ҳәм түрлерине атамалар менен
анықлама бериўи арқалы өзгешеленеди.
«Ойлаўшы субъекттиң белгили бир мағлыўматтын қабыл етиўи кейинги когнитив
ҳәрекетлердиң избе-излигин келтирип шығаратуғын айырықша «басланғыш»басқыш болып
табылады», деп пикир жүритеди Н.А.Баева, И.Г.Варламенколар, яғный «ҳәр бир
фразеологиялық бирликтиң белгили бир компоненти «баслаўшы» болып, онда ақыл ҳәм
интеллектуал процеслердиң комбинациясы - ядлаў, пикирлеў, ойда сәўлелендириў сыяқлы
ҳәрекетлер пайда болады» [Баева, Варламенко 2017:54-58].
«Бул фразеологиялық бирликлердиң когнитив-салыстырмалы изертлениўи <…>
идиоэтникалық өзгешеликлерин көркем сәўлелендириўши ҳақыйқатлық субъектиниң
«универсаллығы, нейтраллығы» менен сыпатланады. Бунда биз инсанның когнитив
искерлигин геўделендириўши фразезеологиялық бирликлер интеллект, интеллектуаллық
искерлик, ақыл, когнитив қәбилетлер тийкарында үйрениў мақсетке муўапық» деп атап өтеди
С.С.Исакова [Исакова 2013:42-46].
Талқыланып
атырғанфразеологиялық
бирликлердиң
структуралық
-
семантикалықөзгешеликлерин анализ қылыў тийкарында интеллектуаллық искерликти
сыпатлайтуғын субстантивфразеологиялық бирликлердиң төмендеги классификациясы ислеп
шығылды.
Субстантив фразеологиялық бирликлер: бул топардағы интеллектуаллық искерликти
геўделендириўшифразеологиялық
бирликлердиң
структуралық-семантикалықталқысы
пикирлеў,
анализ
қылыў
ҳәм
интеллектуаллық
процеслердиң
басқа
өзгешеликлеринсыпатлайтуғын дүзилис ҳәм мәнилерди үйрениўге қаратылған. Бундай анализ
фразеологиялық
бирликлердиң
лексикалық
қурамы,
грамматикалық
дүзилиси,
семантикалықмазмунларын үйрениўди өз ишине алады. Интеллектуаллық искерликти
геўделендириўши субстантив фразеологиялық бирликлерге мысаллар менен бирге олардың
структуралық ҳәм семантикалықталқысы келтириледи:
Басты аўыртыў
Қурамы: “бас” атлық сөзине “–ты” ийелик сеплигиниң қосымтасы жалғанып “аўыртыў”
фейили менен дизбеклесип келеди (Атлық + Фейил);
Мәниси: қурамалы мәселе үстинде ойланыў, бир шешимге келиў ушын когнитив
искерликтиң шыңына жетиў.
Басын (мийин) айландырып жүр
Қурамы: “бас” атлық сөзге “–ын” тартым сеплигиниң қосымтасы жалғанып
“айландырыў” фейили менен дизбеклесип “жүр” примитиви менен жасалған
(Атлық+Фейил+примитив);
102
Мәниси: анықлық киритиўге имкан берместен, шалғытып когнитив искерликке унамсыз
тәсир етиў.
Бул группаға киритилгенкогнитив искерликти әмелге асырыў бойынша фразеологиялық
бирликлердиң қурамы тийкарындағы субстантив топарда қарақалпақ тилиндеги мысаллар
толық атлық сөз шақабынан дизбеклесиўи анықланды. Бул топарның фразеологиялық
бирликлери унамлы мәниске ийе болып, ҳәр түрли интеллектуал ҳәрекетлерди орынлаўға
ылайық болған саналы, оператив шахсты сыпатлайды: ққ. желкесинде басы бар, алтын басы
бар, басы сағат, ингл. a brain box, a bright spark,smart cookie, clever clogs, clever boots.
Желкесинде басы бар
Қурамы: “Желке”, “бас” атлық сөзлери “бар” примитиви менен биргеликте дизбеклесип
жасалған (Атлық+Атлық+Фейил);
Мәниси: бул сөз дизбеги ҳәм туўра мәниде ҳәм аўыспалы мәниде қолланылады.
Когнитив искерликти алып барыў ушын тийкарғы қурал “бас” тың физиологиялық
формаданжелке үстинде турған жағдайда ғана өзиниң ўазыйпасын атқарыўы нәзерде
тутылады.
Алтын басы бар
Қурамы: “Алтын” атлығы “бас” атлығы менен примитив “бар” жәрдеминде дизбеклесип
келеди.
Мәниси: “Алтын бас” күшли интеллект ийеси ҳәм жүдә дана инсанды аңлатады. Бул
фразеологиялық бирлик ирониялық мазмунда көп қолланылады. Фразеологиялық бирлик
қурамындағы “алтын” компонентиниң мифологиялық өзгешеликлери менен де байланыслы
екенлиги сыпатланады.
Басы сағаттай ислейди
Қурамы: “Бас”, “сағат” атлық сөзлер ҳәм “ислеў” фейил сөзи дизбеклеседи. “сағат” атлық
сөзине “–тай/дей” адъектив фразеологиялық бирликти жасаўшы тийкарғы қарақалпақ
тилиндеги қосымта қосылыў арқалы жасалған.
Мәни: метафоралық мазмундағы фразеологиялық бирлик болып. Оның бул формада
қәлиплесиўи сағаттың анық ўақытты көрсетиўи себеб болып, тынық ақыл, шеберлик пенен өз
ўақтында когнитив искерликлерди атқара алатуғын инсанға қарата қолланылады.
Бул фразеологиялық бирликлер қарақалпақ тилиндеги мәдений өзгешеликке ийе
екенлиги анық, соның менен бирге олардың сөз дизбеги сыпатында даайырмашылықларға ийе
болып, ол да болсаолардың структурасында ҳәм морфологиялық өзгешеликлеринде
есапланады. Жәнеде, бундай структуралық-семантикалық анализ сөз дизбеклердиң
контексттеги ўазыйпасы ҳәм мәнисин терең түсиниўинежәрдем бериўи анықланды.
A brain box. Қурамы: “box” ҳәм “brain” атлығы менен дизбеклесип жасалған
(article+Noun+Noun);
Мәниси: refers to a person with a highly intelligent or thoughtful mind, suggesting someone
who is knowledgeable or a person solve/жүдә саналы ямаса ойшаң пикирге ийе болған адамға
қарата қолланылады, билгир ямаса билим тийкарында усыныс бериўши адам.
A bright spark. Қурамы: “bright” келбетлик сөзге “spark” атлықпенен дизбеклесип
жасалған (article+Adj.+Noun);
Мәниси: describe someone who is clever, quick-witted, or innovative. It refers to positive and
energetic intelligence/Саналы, өткирақыллы ямаса инновациялық адамға қарата қолланылады.
Унамлы ҳәм қуўатлы интеллект тәрийпленеди.
Smart cookie. Қурамы: “smart” келбетлиги ҳәм “cookie” атлығы менен дизбеклесип
жасалған (Adjective+Noun);
Мәниси: signifies an intelligent and capable person, often used in a positive and affectionate
manner/саналы ҳәм ақыллы адамды аңлатады, көбинесе унамлы ҳәм меҳрли минез-хулықты
аңлатыў ушын қолланылады.
Clever clogs. Қурамы: “clever” келбетлиги ҳәм “clogs” атлығы менен дизбеклесип
жасалған (Adjective+Noun);
103
Мәниси: informal and playful expression for a person who is perceived as being clever or
knowledgeable/саналы ямаса билгир деп есапланатуғын шахс ушын рәсмий болмаған ҳәм ҳәзил
сыпатындақолланылады.
“clogs” лексикалық бирлиги аўыспалы мәниде ирониялы мазмунда қолланылған.
Clever boots. Қурамы: “clever” келбетлиги ҳәм “boots” атлығы менен дизбеклесип
жасалған (Adjective+Noun);
Мәниси: this expression playfully denotes someone who is smart or quick-witted/ҳәзил-
дәлкек тәризде саналы ямаса тез ойлайтуғын адамға қарата қолланылады. “Clever clogs”
идиоматикалық бирлиги мазмунында қолланылады. “Boots” компоненти өзгеше ирониялық
мазмунды аңлатады.
Субстантив фразеологиялық бирликқурамы тәрептен туўры келиўши, бирақ унамсыз
мәнидеги субстантив фразеологиялық бирликлер ушырайды, олардың мәнилерине қысқа
сыпатлама берилетуғын болса, бунда көбирек қарақалпақ тилиндеги фразеологиялық
бирликлер пәс интеллектуал қабилетти аңлатса, инглис тилиндеги фразеологиялық бирликлер
ирониялық мәниде келиўи анықланды: маўбас шай мий, қабақ бас, самсам, қум гелле.
Бундайфразеологиялық бирликлери унамлы коннотациядағы мәниге ийе болып, түрли
интеллектуал ҳәрекетлерди әмелге асырыўға ылайық, саналы, оператив шахсты сыпатлайды.
Усыған уқсаған бир қатар фразеологиялық бирликлер өзиннен саналырақ көриниске умтылып
атырған адамларға салыстырғанда мысқыллаў ямаса наразылық тәризде қолланылыўы
мүмкин, бул болса басқаларды ғәзеплентиреди. Соған көре, инглис тилиндеги сөзликлерде бул
жағдайда “ҳәзил”, “ирониялық”, “қолланыўға болмайтуғын”, “жек көриўши”, “уялтыўшы”
сыяқлы маркерлер мененбелгиленеди. Жоқарыда келтирилген фразеологиялық бирликлерден
тысқары ирониялық мазмундағы қосымша бирликлерди келтириў мүмкин: ққ. билеўиктиң
мәйегин жеген, инг. clever Dick (с.с.«ақыллыДик»),a smart alec / aleck (с.с. «ақыллы Алек»), a
bright spark.
Қарақалпақ тилиндеги фразеологиялық бирликлердиң бул топарындағы дерлик барлық
түрлеринде тийкарғы компонент “бас” болып, олар көбирек интеллектуаллық ҳәрекетти
геўделендиреди. Ал, инглис тилиндеги фразеологиялық бирликлер бул топарда унамлы
коннотацияға ийе болып, олар ақыллы, зийрек, ҳәр түрли ойлаў операциясын әмелге
асыралатуғын қәбилетли адамды сыпатлаўшылар есапланады: инг. a brain box, a bright spark
(жарық ушқын), smart cookie (ақыллы печенье), clever clogs, clever boots (ақыллы аяқ-кийим).
Бул талқыға тартылған инглис ҳәм қарақалпақ тиллериндеги фразеологиялық бирликлер
арқалы геўделенген “интеллект” концептин көбирек сөз шақапларынан келбетлик сыпатлайды
(smart, bright, clever, witty, full, ақыллы, билимли, если-ойлы, баслы, мийли), булар “жоқары
интеллектуал қабилет” ти аңлатыўы анықланды.
Түрли тиллердеги фразеологиялық бирликлерди талқылаў, олардың мәнилери ҳәм
дүзилисин салыстырмалы үйрениўге қаратылған изертлеўлер ҳақыйқаттан да тиллердиң
өзгешеликлерин және универсал белгилери ҳаққында жүдә көп қызықлы мағлыўматларды
береди. Генетикалық келип шығыўынан түрли топарларға кириўши тиллер ортасында толық
эквивалент
фразеологиялық
бирликлердиң
кем
саны
дүньяның
тил
ҳәм
мәдениятыныңөзгешелиги нәтийжеси болып табылады.
Бөлек эквивалентлер ҳәм тиллерара аналогларды үйрениў пикирлеў процеслери ҳәм
интеллектуаллық искерликтиң айырым тәреплери универсал екенлигин дәлиллейди.
ӘДЕБИЯТЛАР ДИЗИМИ
1. Баева Н. А., Варламенко И. Г. Репрезентация перцептивно-ментальных процессов в
английских фразеологизмах//Филологические науки. Вопросы теории и практики. 2017. № 3
(69). Ч. 3. С. 54-58.
2. Исакова С.С. Лингвокультурологическое исследование когнитивной сферы человека
(на материале казахско-французской фразеологии) // Вопросы когнитивной лингвистики.
2013. № 2 (35). С. 42-46.
3. Cambridge International Dictionary of Idioms. Cambridge: Cambridge University Press,
2002. 587 p.
104
4. Lubensky S. Russian-English Dictionary of Idioms.Revised edition. New Haven: Yale
University Press, 2014. 992 p.
5. Oxford Dictionary of English Idioms. Oxford: Oxford University Press, 2010. 408 p.
6. Spears R. A. Dictionary of American Idioms and Phrasal Verbs. N. Y.: The McGraw-Hill
Companies, Inc., 2005. 1098 p.
THE EXISTENCE OF INTERLINGUAL LACUNARITY IN INTERCULTURAL
COMMUNICATION
Biysenbaeva I.
Master's student, Berdakh Karakalpak State University
Meńlimuratova E.
PhD, docent, Berdakh Karakaplak Stste University
Nukus, Uzbekistan
Intercultural communication is essential for global interactions, trade, diplomacy, and social
integration. However, despite the increasing interconnectedness of our world, language barriers
persist as significant challenges. Interlinguistic lacunae contribute to these barriers and can impede
effective communication between individuals who speak different languages. Understanding this
phenomenon is crucial for enhancing intercultural understanding and fostering successful interactions
across diverse cultures.
Defining Interlinguistic Lacunae: Interlinguistic lacunae can manifest in different ways,
including lexical gaps, cultural references, idiomatic expressions, and linguistic nuances. These gaps
arise due to variations in language structure, cultural concepts, historical contexts, and experiences.
Such discrepancies can hinder accurate comprehension and lead to misinterpretations or
misunderstandings in intercultural communication.
Impact on Communication Effectiveness: Interlinguistic lacunae have a significant impact on
the effectiveness of intercultural communication. They can create communication breakdowns,
impede the transmission of ideas, and lead to misconceptions or stereotypes. Inaccurate
interpretations resulting from these gaps can have profound implications for intercultural
relationships, business negotiations, and even diplomacy. [1;27] Recognizing and addressing
interlinguistic lacunae is essential for promoting successful intercultural exchanges. Factors
Contributing to Interlinguistic Lacunae: Several factors contribute to the emergence of interlinguistic
lacunae. Linguistic diversity, cultural differences, historical contexts, and social norms all play a role
in shaping the variations that lead to these gaps. Additionally, rapid globalization and technological
advancements have exposed individuals to a myriad of cultures and languages, intensifying the
challenges associated with interlinguistic lacunae.
Strategies to Address Interlinguistic Lacunae: To bridge the interlinguistic gaps and enhance
intercultural communication, various strategies can be employed. These include:
a) Language Learning: Encouraging individuals to learn other languages, particularly those of
cultures they frequently interact with, can help mitigate interlinguistic lacunae. Language proficiency
enables better comprehension, reduces misinterpretations, and fosters empathy.
b) Cultural Awareness and Sensitivity: Developing cultural competence and sensitivity is
crucial for understanding the nuances and references embedded in different languages. Raising
awareness of cultural differences can facilitate clearer communication and avoid potential
misunderstandings. [2;74]
c) Mediation and Translation: Utilizing professional interpreters or translators can help bridge
the language gaps in intercultural settings. Skilled mediators can facilitate effective communication,
ensuring that messages are accurately conveyed without losing their intended meaning.
d) Technology and Tools: Leveraging advancements in language translation technologies, such
as real-time translation apps or machine translation, can aid in overcoming immediate interlinguistic
challenges. While not foolproof, these tools can provide a valuable resource in reducing
communication barriers.
