Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Study of pandemic period vocabulary in media discourse
Nigora ABDULLAYEVA
National University of Uzbekistan
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2024
Received in revised form
10 May 2024
Accepted 25 May 2024
Available online
25 June 2024
The article examines the study of the lexicon of the pandemic
era in media discourse, as well as the concept of "coronavirus"
by analyzing metaphorical models in modern Russian and
Anglo-American mass media and Internet networks. Texts of
media discourse in Russian and English covering the topic of the
coronavirus pandemic in the electronic mass media were taken
as research materials.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss1
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
concept,
lexicon,
metaphorical model,
media discourse,
pandemic era.
Pandemiya davri leksikasining mediadiskursda o‘rganilishi
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
kontseptsiya,
leksika,
metaforik model,
mediadiskurs,
pandemiya davri.
Maqolada pandemiya davri leksikasining mediadiskursda
o‘rganilishi, shuningdek “koronavirus” tushunchasi zamonaviy
rus va ingliz-amerika ommaviy axborot vositalarida va Internet
tarmoqlarida metaforik modellarni tahlil qilish orqali k
o‘
rib
chiqiladi. Tadqiqot materiallari sifatida elektron ommaviy
axborot vositalarida koronavirus pandemiyasi mavzusini
yorituvchi rus va ingliz tillaridagi mediadiskursning matnlari
olindi.
1
Senior lecturer, Department of Translation Theory and Comparative Linguistics, National University of Uzbekistan.
E-mail: fashionable01@mail.ru
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
65
Изучение лексики периода пандемии в медиaдискурсе
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
концепт,
лексикон,
метафорическая модель,
медиадискурс,
эпоха пандемии.
Статья посвящена исследованию лексики, связанной с
эпохой пандемии, в медиадискурсе, с особым вниманием к
понятию «коронавирус». В работе проводится анализ
метафорических моделей, используемых в современных
российских и англо
-
американских СМИ и в интернет
-
сетях.
Исследование основано на текстах медиадискурса на
русском и английском языках, которые освещают тему
пандемии коронавируса в электронных СМИ. Целью статьи
является
выявление
и
сравнение
особенностей
метафорической репрезентации пандемии в различных
культурных и языковых контекстах.
KIRISH
Muayyan til lu
g‘
atining rasmiy va semantik dinamikasiga nisbatan media nutqining
evristik salohiyati media nutqining tipologik, pragmatik va funktsional xususiyatlari bilan
belgilanadi. Aynan mediamatnlar k
o‘
pincha media-makonda, s
o‘
ngra tilda yangi lingvistik
shakl va ma
’
nolarni hosil qiladi, tarqatadi va ma
’
lum bir vaqt orali
g‘
ida ommaviy axborot
vositalari diqqat markazida b
o‘
lib kelmoqda. 2020
–
2022-yillarda nemis ommaviy
axborot vositalarida eng faol muhokama qilingan mavzu
–
COVID-19 pandemiyasi edi.
Koronavirus pandemiyasi nutqining lu
g‘
ati turli tillardagi materiallardan
foydalangan holda
o‘
rganish ob
’
ektiga aylandi. Olimlar asosiy e
’
tiborni yangi lu
g‘
atni
aniqlash, uning leksikografik fiksatsiyasi va semantizatsiyasi, shuningdek, ushbu
lu
g‘
atning tillarga ta
’siri haqida fikr yuritishga qaratgan. “Koronavirus davri rus tili
lu
g‘ati”ni tuzuvchilar pandemiya sabab bo‘lgan til vaziyatini “til karnavali” bilan
solishtirib, uni OAV va internet sahifalarida
“
XXI asr vabosi
”
davrida b
o‘
lib
o‘
tayotgan
“til bazmi” deb atashdi [1].
Shu bilan birga, tadqiqotchilar e
’
tiborni, bir tomondan, pandemiya nutqi ta
’
siridagi
umumiy leksik-semantik jarayonlarga, masalan, s
o‘
zning an
’
anaviy ma
’
nosining
kontekstual
o‘
zgarishiga va uning ijtimoiy mavqega ega b
o‘
lishiga qaratadilar [2]. Boshqa
tomondan, umumiy adabiy rus yoki oʻzbek tilini intellektuallashtirish, unga yuqori
ixtisoslashgan atamalarning oʻtishi bilan bogʻliq, baholovchi neologizmlarning paydo
boʻlishi kabi muammolar koʻrib chiqilmoqda [1].
Tadqiqot mualliflari rus, nemis va ingliz
tillari materiallariga asoslanib, haqli ravishda taʼkidladilarki, “Kovid lugʻatining aksariyati
jurnalistlar, siyosatchilar va boshqa taniqli shaxslarning zukkoligi va topqirligi
natijasidir” [3]. L.O.
Belyakovaning maqolasi nafaqat koronavirus pandemiyasi davrida
yangi nominatsiyalar tufayli nemis lu
g‘
atining t
o‘
ldirilishini
o‘
rganadi, balki uchta nemis
tilidagi onlayn davriy nashrlarda, shu jumladan
“
Der Spiegel
”
jurnalida ba
’
zi yangi
s
o‘
zlarning dolzarbligi va foydalanish chastotasini qisqacha tahlil qiladi [1].
Shunday qilib, ushbu lug‘atni yaratish va ulardan foydalanish shartlarini, jumladan,
ommaviy axborot vositalarida matnlarni o‘rganish zarurati, bizning nuqtai nazarimizdan,
tadqiqotchilarning koronavirus pandemiyasi bilan bog‘liq til jarayonlariga aniq
qiziqishlariga qaramay, etishmovchilik mavjud. Bu davr lug‘aviy birliklarining
lingvodiskursiv xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan ishlar, qo‘shimcha ravishda, masalan,
muayyan ommaviy axborot vositalariga asoslangan lug‘atning korpus tahliliga ehtiyoj bor.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
66
Koronavirus davri rus tili lugʻati yaratuvchilari taʼkidlaganidek, “pandemiya sabab
boʻlgan til vaziyati rus tili tarixida kamdan
-
kam uchraydigan holat boʻlib, qisqa vaqt
ichida juda koʻp yangi soʻzlar paydo boʻlib, soʻzlar oʻzgardi. Tilda mavjud bo‘
lgan
s
o‘
zlardan foydalanish, s
o‘
z yasashning faol modellari, til
o‘
yinining u yoki boshqa faol
formulalari tilning rivojlanish momentini uning juda konsentratsiyali k
o‘
rinishida q
o‘
lga
kiritish imkonini beradi [3].
Turli hodisa va hodisalarni eng yorqin va l
o‘
nda tasvirlaydigan eng keng tarqalgan
lingvistik vositalardan biri bu metafora b
o‘
lib, uning maqsadi adresat e
’
tiborini muayyan
fakt va xulosalarga jalb qilish, muallifning pozitsiyasini k
o‘
rsatish va adresatga ta
’
sir
o‘
tkazishdir. Biroq, J. Lakoff va M. Jonsonning kognitiv nazariyasiga k
o‘
ra, metafora
nafaqat bayonotning ekspressivligi va emotsionalligini yaratish uchun stilistik vosita,
balki voqelikni qurish vositasidir, chunki u shaxsning voqelik haqidagi bilimini
kontseptuallashtiradi [2].
Metaforaning kognitiv imkoniyatlarini hisobga olgan holda, voqelikning ma
’
lum
ob
’
ektlari va hodisalarini metaforik modellashtirish yordamida kognitiv va lingvistik
tuzilmalarning
o‘
zaro bo
g‘
liqligi yuzaga keladi, buning natijasida shaxsiy va jamoaviy
bilimlarni
o‘
z ichiga olgan maxsus turdagi bilim shakllanadi. tajriba va dunyoning
lingvistik rasmini shakllantirishda ishtirok etish. K
o‘
pgina tadqiqotchilar nutqda faol
q
o‘
llaniladigan metaforik modellarni tavsiflash, tasniflash va tahlil qilish orqali, ularning
chastotasi va nutqning ma
’
lum bir turida ishlash samaradorligini hisobga olgan holda
metaforik uzatishni (manbadan maqsadli sohaga) tavsiflashni taklif qiladilar [5].
Ushbu tadqiqotda COVID-
19 pandemiyasi davriga xos boʻlgan va zamonaviy rus va
ingliz-
amerika ommaviy axborot vositalarida “koronavirus” tushunchasini ifodalovchi
eng samarali metaforik modellar tahlil qilingan boʻlib, uning rivojlanishining muayyan
davridagi jamiyat kayfiyatini aks ettirishga imkon beradi.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Tadqiqot materiali elektron ommaviy axborot vositalariga havolalar orqali
koronavirus pandemiyasi mavzusini (intervyular, eslatmalar, maqolalar, bloglar)
yorituvchi rus va ingliz tilidagi mediadiskurs matnlaridan olingan. Ushbu tadqiqotning
dolzarbligi shundaki, koronavirus pandemiyasi davrida til
o‘
zgarishlari mavzusida juda
k
o‘
p miqdordagi lingvistik tadqiqotlar paydo b
o‘
lishiga qaramay, koronavirus fenomenini
tavsiflovchi metaforik modellarning tasnifi taqdim etilmagan. Shuning uchun bu tadqiqot
katta qiziqish uy
g‘
otadi. Keling, pandemiya davri aniqlangan leksikasining
mediadiskursda metaforik modellarni batafsil k
o‘
rib chiqaylik.
❖
COVID-19 pandemiya davri
–
URUSH
Haqiqiy lingvistik materialning tahlili shuni k
o‘
rsatdiki, pandemiya davridagi
hodisalar k
o‘
pincha urush nuqtai nazaridan kontseptsiyalanadi va harbiy harakatlar,
hujumlar,
g‘
oliblar va ma
g‘
lublar bilan solishtirganda metaforik tarzda qayta k
o‘
rib
chiqiladi, bu virusning t
o‘
satdan paydo b
o‘
lishi va uning butun dunyoga tez tarqalishi
bilan izohlanadi. Urush ijtimoiy hodisa b
o‘
lib, mavjud manfaatlar t
o‘
qnashuvini hal
qilishning agressiv usulini nazarda tutadi. Insoniyatni hayratda qoldirgan holda,
COVID-19 pandemiyasi insoniyatga hujum sifatida qabul qilinadi va shuning uchun
k
o‘
pincha harbiy metaforalar yordamida tasvirlanadi.
“
Urush
”
kontseptual maydonining elementlari har doim turli xil kasalliklar va
viruslarga qarshi kurashni tasvirlash uchun ishlatilgan. Virusning
o‘
zini nomlashda
kovid-
dushman, koronavirus-qotil, korona-Gitler, korona-buz
g‘
unchi
va hokazolar koronavirus
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
67
infektsiyasining tarqalishi davridagi voqealarni tasvirlashda muntazam ravishda:
k
o‘
rinmas dushman/invisible enemy (koronavirus haqida); global qurol/ global weapon;
hujum, hujum qilmoq/attack; koronavirus bilan kurash/ coronavirus battle; koronavirusga
qarshi kurash/fight against coronavirus; himoya qilish /defend; zarba berish/strike
kabi
metaforalardan OAV va internet sahifalarida foydalanilgan [4]. Shifokorlar harakatlari
qotil virusga qarshi “urush” sifatida qaraladi, natijada g‘
oliblar va qurbonlar b
o‘
ladi va
koronavirus pandemiyasi va haqiqiy harbiy operatsiyalar
o‘
rtasida
o‘
xshashlik keltiriladi:
The Government has published its "battle plan" for responding to a major outbreak of the
coronavirus in the UK
[5].
Asosiy harbiy lu
g‘
atdan tashqari, koronavirus pandemiyasi davrida sodir b
o‘
lgan
turli xodisalar tasvirlangan voqealarga fojiali baho beradigan (fojiali, halokatli, keng
k
o‘
lamli
–
catastrophic, damaging, disastrous) mediadiskursda turli matnlar uchraydi,
masalan:
The coronavirus pandemic has had a catastrophic impact on many families
[5].
Pandemiya davrida harbiy metaforik modelning eng yorqin misollaridan biri bu
emlash mavzusi:
•
vaktsina urushi/vaktsina jangi (koronavirus infektsiyasiga qarshi vaktsina ishlab
chiqaruvchilar
o‘
rtasidagi raqobat haqida):
How the Oxford vaccine battle proceeds in the
next few weeks will have a crucial bearing on the global battle against the pandemic
[6];
•
emlashchilarning fitnasi (koronavirus infektsiyasi atrofida ataylab shov-shuv
k
o‘
tarish va undan foyda olish maqsadida unga qarshi vaksinalarni sotishdan iborat
biznes elitasining strategiyasi haqida).
“
Urush
”
kontseptual sohasi orqali tavsiflangan koronavirus pandemiyasi bilan
bo
g‘
liq yana bir mashhur jarayon
–
bu masofaviy texnologiyalardan foydalaniladir:
•
zoom-bombing (elektron platformalarga va zoom konferentsiyalarga va kengroq
aytganda, har qanday onlayn tadbirlarga xakerlarning aralashuvi, yani ularni buzish yoki
tashkilotchilar va ishtirokchilarni ish jarayoniga t
o‘
sqinlik qilish maqsadida):
Zoom-
bombing, which is an uninvited intrusion on video calls, has already upended virtual classes,
PhD dissertation defenses, and business meetings, since most of the US was shut down over
coronavirus fears. US law enforcement officials are warning Zoom-bombers that this
behavior is more than just disruptive
[5].
Shunday qilib,
“
urush
”
kontseptual maydoni
bilan metaforik taqqoslashga murojaat qilib, OAV koronavirus pandemiyasini harbiy
holat sifatida baholaydi, bunda bayonot muallifi qabul qiluvchida q
o‘
rquv va vahima hissi
yaratadi.
O‘
z navbatida, metaforik modelning
o‘
zi urushda
g‘
alaba qozonishga qaratilgan:
virus tarqalishini t
o‘
xtatishdir.
❖
COVID-19 pandemiya davri
–
TABIIY OFAT
Koronavirusni tabiiy hodisalar, ayniqsa tabiiy ofatlar bilan solishtirish ham xuddi
shunday samarali metaforik modeldir. Koronavirusning birinchi / ikkinchi / yangi / kuz /
qishki t
o‘
lqini metaforasi (avvalgi pasayishdan keyin koronavirus infeksiyasi bilan
kasallanishning k
o‘
payishi haqida) tilga mustahkam kirdi:
Lockdown is no answer to
second corona wave
[7].
Pandemiyani tavsiflash uchun ayniqsa tez-tez uchraydigan manbalar odamlar zaif
b
o‘
lgan virusning halokatli tabiatini aks ettiruvchi tabiiy ofatlardir:
covid-b
o‘
roni, korona-
falokati, korona-tornado, COVID -b
o‘
roni, korona -zilzilasi, korona -ofati, korona -Chernobil,
korona -vabosi
kabi pandemiya jarayonidagi leksikasini mediadiskurs matnlarida paydo
b
o‘
lishiga olib keladi:
Hospitals in the US could be overrun by coronavirus cases in little
more than a week, a former Obama administration senior health official has warned,
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
68
fearing a "tsunami-like" escalation that would leave tens of thousands in need of inpatient
medical care but unlikely to receive it [6].
Bundan tashqari, virusning tabiiy ofatlar orqali
namoyon b
o‘
lishi tabiiy kelib chiqishi sababli uning tarqalishining nazoratsiz tabiati
uchun mas
’
uliyatdan rasmiylarni ozod qilishga imkon beradi:
Власти до сих пор
продолжают бороться с последствиями ковидоурагана, который еще может
нанести сокрушительный удар
[4] (Hukumat hali ham dahshatli zarba berishi mumkin
b
o‘
lgan
“
Kovid
”
dovulining oqibatlari bilan kurashmoqda).
❖
COVID-19 pandemiya davri
–
MIFOLOGIYA
Butun jahon tsivilizatsiyasining muhim madaniy elementi sifatida miflar mavzusi
ham media nutqida tez-tez taqqoslash manbai hisoblanadi. Bu guruhga biz metaforik
modellarni kiritdik, ularning manba doirasi mifologik, ertak qahramonlari, deyarli har
qanday madaniyatning elementlari b
o‘
lgan va universal foydalanish xususiyatiga ega
b
o‘
lgan narsa va hodisalarda izoxlanishini k
o‘
rishimiz mumkin.
Pandemiya voqealariga bagʻishlangan ommaviy axborot vositalari matnlarida
metaforalar mavjud boʻlib, ularning manbalari turli mifologik va Injil qahramonlari orqali
izohlanadi, masalan:
Этот карантин помог расчистить Авгиевы конюшни; Уязвимое
место: найдена «ахиллесова пята»
коронавируса; В Испании создали «Ноев ковчег»
для спасения от коронавируса; Дамоклов меч
короны: размышления о стратегии
несогласных в ситуации пандемии [4]; In Covid’
s grip, India gasps for air: If there is an
apocalypse, this has to be one; A corona demon helps fight an invisible enemy [7].
K
o‘
rib chiqilayotgan metaforik modelning keng tarqalishi
“
mifologiya
”
va
“
din
”
kontseptual sohalari ijtimoiy rivojlanishning ushbu bosqichiga xos b
o‘
lgan umumiy
qadriyatlar tizimini t
o‘
ldiradigan madaniyatlararo muloqotning universal elementlari
ekanligi bilan izohlanadi.
Shunday qilib, Armageddon va Apokalipsis nominatsiyalari salbiy deb qabul qilindi
mifologik tasvirlar salbiy assotsiatsiyalarni keltirib chiqaradi va dunyoning oxiri va
global falokat metaforasidan foydalanadi:
korona-armageddon
–
coronageddon, COVID-
apokalipsis / korona-apokalipsis
–
coronapocalypse koronapokalipsis.
Pandemiya voqealarini tasvirlash uchun ertak qahramonlaridan ham foydalaniladi.
Shunday qilib, ommaviy
axborot vositalarida “Ajdarho Gorinich”
metaforasi (koronavirus
infektsiyasi haqida) mavjud b
o‘
lib, u
o‘
ziga xos ism sifatida kulgili shaklda q
o‘
llaniladi
(Ajdarho Gorinich + korona):
Короныч
, похоже, не собирается отступать
[4]
(Koronich
, shekilli, chekinmoqchi emas).
Shunday qilib, afsonalar, Injil hikoyalari va ertaklari insoniyatning madaniy
tajribasiga
“
q
o‘
shilganligi
”
tufayli pandemiya davri voqealarini metaforalashning
samarali manbai hisoblanadi. Manba sifatida mifologik, diniy va ertak qahramonlari
b
o‘
lgan metaforalar ongsiz ongimizga chuqur kirib boradi, avloddan-avlodga
o‘
tib boradi
va shuning uchun ham har qanday tilda s
o‘
zlovchi tomonidan beixtiyor q
o‘
llaniladi.
XULOSA
Umuman olganda, lingvistik tendentsiyalar butun dunyoda keng tarqalgan b
o‘
lib
chiqdi va bu vaziyatning
o‘
ziga xosligini ham ochib beradi. Mediadiskursda
“
koronavirus
”
metaforalarini ishlab chiqarish intensivligi deyarli bir xil. Bu erda biz rus va ingliz
tillarida sodir b
o‘
ladigan parallel jarayonlar haqida gapirishimiz mumkin, chunki biz bir
xil haqiqatda yashayapmiz, shuning uchun tillar odamni
o‘
rab turgan voqealarga xuddi
shunday munosabatda b
o‘
lishadi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
69
Ta
’
kidlash joizki, koronavirus nafaqat mediadiskursda leksikani
o‘
zgarishiga,
yangilinashiga, balki metaforizatsiya jarayonining manba sohasi sifatida ham harakat
qilishi mumkin. Shunday qilib, koronavirus rus va ingliz-amerika ommaviy axborot
vositalarida va Internetda metafora sifatida taqdim etiladi:
•
ijtimoiy masofa/oʻzini izolyatsiya qilish/Xitoyning koronavirus devori:
disease of
stoppage and social distancing or self-isolating;
•
odamlar uchun stressga chidamlilik testi:
stress test for species
;
•
global muammo/ COVID tufayli iqlim
o‘
zgarishi/ Insoniyatga kovid muammolari:
COVID-caused climate change
[5].
Shunday qilib, "koronavirus" tushunchasi zamonaviy voqelikni aks ettiruvchi
hodisa sifatida turli xil vositalar, shu jumladan metaforik qayta fikrlash orqali lingvistik
tasvirni oladi. Tahlil qilingan metaforik modellarning manbalari turli xil kontseptual
sohalardagi bilimlar b
o‘
lib, ular orasida eng keng tarqalgani
“
Urush
”
,
“
Tabiiy ofat
”
, va
“
Mifologiya
”
y
o‘
nalishlari b
o‘
lib, shu tariqa zamonaviy media-diskursning leksikasi
universal b
o‘
lib bormoqda, bu turli madaniyatlar dunyosining metaforik rasmlari
yaqinlashishi, milliy va madaniy chegaralarning xiralashishi bilan bo
g‘
liqdir.
“Koronavirus” tushunchasini ifodalash uchun metaforalardan foydalanish jamoatchilik
ongini va dunyoning lingvistik tasvirini shakllantirishga qaratilgan. Biroq,
“
koronavirus
”
tushunchasining
o‘
zi metaforalash manbai b
o‘
lib xizmat qilishi xam mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Езан И. Е., Ковтунова Е.А., & Григорьева Л. Н. (2022). Лингводискурсивный
корпусный анализ лексики пандемии коронавируса в онлайн
-
версии журнала Der
Spiegel. Вестник Санкт
-
Петербургского университета. Язык и литература, 19 (4),
760-779.
2.
Купина Н.А. Языковые и индивидуальные метафоры в текстах СМИ эпохи
коронавируса. Русский язык коронавирусной эпохи. Санкт
-
Петербург: Институт
лингвистических исследований РАН, 2021: 224 –
233.
3.
Приемышева М.Н. Предисловие. Русский язык коронавирусной эпохи.
Санкт
-
Петербург: Институт лингвистических исследований РАН, 2021: 6 –
12.
4.
Мир
накрывает
новая
волна
коронавируса.
URL:
https://lenta.ru/articles/2020/07/16/volna
5. Lockdown is no answer to the second coronavirus wave. URL:
https://thedailyguardian.com/lockdown-is-no-answer-to-second-corona-wave
6. In
Covid
’
s
grip,
India
gasps
for
air.
URL:
https://www.statnews.com/2021/04/27/in-covid-grip-india-gasps-for-air-if-there-is-
an-apocalypse-this-has-to-be-one
7. A corona demon helps fight an invisible enemy. URL: https://qrius.com/a-
corona-demon-helps-fight-an-invisible-enemy
