Ijobiy va salbiy tilaklarning funksional xususiyatlari

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная

лингвистика

и

лингводидактика

–

Foreign

Linguistics and Linguodidactics

Journal home page:

https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics

Functional features of positive and negative wishes

Durdona SAIFUTDINOVA

1

Andijan State University

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received April 2024

Received in revised form

10 May 2024

Accepted 25 May 2024

Available online

25 June 2024

The article describes the expression of the addressee’s

wishes in the positive and negative types of the tilak speech
genre in the language system, as well as the features of the
evaluation and research of the tilak speech genre as speech act

in the context of other speech genres.

2181-3701

/©

2024 in Science LLC.

DOI:

https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss1

/S

-pp504-508

This is an open-access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (

https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru

)

Keywords:

speech genres,

speech genre “wish”,

linguistic features,

positive wishes,

negative wishes,

addressee,

intention,

wishes.

Ijobiy va salbiy tilaklarning funksional xususiyatlari

ANNOTATSIYA

Kalit so‘zlar

:

nutqiy janrlar,

tilak nutqiy janri,

lingvistik xususiyatlar,

ijobiy tilaklar,

salbiy tilaklar,

adresant,

niyat,

xohish-istaklar.

Maqolada til tizimidagi tilak nutqiy janrining ijobiy va salbiy

tilak tiplarida adresantning xohish-istaklari bayon qilinishi
hamda tilak nutqiy janrning boshqa nutqiy janrlar tarkibida

nutqiy akt sifatida baholanishi va tadqiq etilish xususiyatlari
yoritilgan.

1

Senior teacher, Andijan State University.

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Special Issue

–

1 (2024) / ISSN 2181-3701

505

Функциональные особенности положительных и
отрицательных пожеланий

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

речевые жанры,

речевой жанр

«пожелание»

,

языковые особенности,

положительные

пожелания,

отрицательные

пожелания,

адресат,

намерение,

пожелания.

В статье описано выражение желаний адресата в

положительных и отрицательных типах речевого жанра
«пожелание»

в языковой системе, а также особенности

оценки и исследования речевого жанра «пожелание»

как

речевого акта в контексте другой речевой деятельности.

Zamonaviy tilshunoslikda XX asrning 50-

yillaridan tilshunoslar e’tiborining nutqiy

hodisalar tadqiqiga qaratilishi til tizimida o‘ziga xos

nutqiy maqsad, kompozitsiya va

uslubga xoslangan nutqiy butunliklarning lingvistik tadqiqini boshlab berdi. Hozirgi

kunda nutqiy janrlar tadqiqida nutqiy janrlar tipologiyasini tuzish va umumiy tasnif

tamoyillarini ishlab chiqishda nutqiy janrlar alohida tiplarining o‘ziga xos lingvistik va

ekstralingvistik xususiyatlarini aniqlash muhim bo‘lib bormoqda.

Oʻzbek tilidagi tilak nutqiy janrining lingvistik tadqiqi yuzasidan alohida tadqiqotlar

mavjud emas. Ammo tilak nutqiy janriga yaqin boʻlgan M.

Bazarova ishida ijobiy istak

mazmunli nutqiy birliklarning umumiy lingvistik xususiyatlari koʻrib oʻtilgan. Bunda

asosiy e’tibor o‘zbek tilidagi ijobiy istak mazmunini ifodalovchi nutqiy birliklarning
ijtimoiy omillari, so‘z ma’nolarining o‘zgarishi, frazema va metaforik mazmunli

gaplarning o‘rni, jinslararo va yoshga ko‘ra farqli qo‘llanishi kabi leksik hamda semantik

xususiyatlari, buyruq-

istak mayli fe’llarining qo‘llanilishi, juft va takroriy so‘zlarning

qo‘llanilishi, otlashish hodisasi kabi morfologik; sodda gap, qo‘shma gap, undov gap,

gap bo‘laklarining semantik

-sintaktik pozitsiyasi kabi sintaktik xususiyatlari kabilarga

qaratilgan. Mavjud manbalarda tilak nutqiy janrini o‘rganishga bag‘ishlangan lingvistik

tadqiqotlarning mavjud emasligi ijobiy va salbiy tilaklarning funksional xususiyatlari

mukammal o‘rganilishi talab etiladi.

O‘zbek tilida ijobiy va salbiy tilaklarning funksional xususiyatlarini yoritishda

tilshunoslikning tavsiflash, semantik tahlil, komponent tahlil kabi usullardan foydalanildi.

Tilak nutqiy janri nutqiy janrlar tarkibida so‘zlovchining xohish

-istagini bildiruvchi

nutqiy janr sifatida muayyan o‘rin egallaydi. Tilak nutqiy janrining davrlar osha bizgacha

yetib kelgan shakllari shuni ko‘rsatadiki, tarixan kishilarning bir

-

birlariga bo‘lgan turli

kommunikativ munosabatlari tilak nutqiy janrining turli tiplarini yuzaga kelishiga sabab

bo‘ldi. Bunda so‘zlovchining xohish

-istagini anglatuvchi tilak nutqiy janri har qaysi

davrda adresantning o‘ziga va boshqalar uchun ham yaxshiliklar tilash, shu bilan birga,

ularning o‘zi va boshqalarga ham hayrixohligi yoxud boshqalarning xatti

-harakati va

so‘zlariga o‘zining salbiy munosabatini, kimningdir xatti

-harakatiga qarshiligi va

noroziligini ham ifodalagan.

Shunga ko‘ra, til tizimida tilak nutqiy janrining ijobiy va

salbiy tilak tiplari shakllangan. Tilak nutqiy janrida so‘zlovchining ijobiy yoki salbiy istak

-

xohishlari ifodalanar ekan, ijobiy tilaklar o‘zi va boshqalar uchun yaxshi istak va

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Special Issue

–

1 (2024) / ISSN 2181-3701

506

xohishlarni aytishni, salbiy tilaklar esa o‘zi va boshqalar uchun yomon istak va

xohishlarni bayon etishni nazarda tutadi. Shu jihatlariga ko‘ra tilak nutqiy janri
mazmunan murakkab sistemali nutqiy butunlik bo‘lib, unda adresatning xohish

-istaklari

bayon qilinadi.

Demak, til tizimida tilak nutqiy janri so‘zlovchining narsa

-hodisalarga,

tinglovchilarga bo‘lgan ijobiy va salbiy munosabatini ifodalab, o‘z mazmuniga ko‘ra ijobiy
va salbiy tilaklarni anglatadi. Ijobiy tilaklar ikki tomonlama xarakterga ega bo‘lib, bir

tomondan, so‘zlovchining Xudoga o‘z niyati, maqsad

-u muddaosini aytishni, ikkinchi

tomondan, Xudodan so‘rash mazmunida tinglovchi uchun ham foydali bo‘lgan

maqsadlarni aytish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Ijobiy tilakning adresatga yo‘naltirilgan
shaklidagi tilak nutqiy janri tipi so‘zlovchining o‘z xayrixohligini tinglovchiga yetkazish

vazifasini ham bajaradi.

Ijobiy tilak nutqiy janri boshqa nutqiy janrlar tarkibida mazmunan alohida nutqiy

akt sifatida voqealanib, so‘zlovchining o‘z hayrixohligini bildiruvchi barcha nutqiy janrlar
tarkibida qo‘llanilishi bilan xarakterlanadi. Masalan,

Qotilni topishga ishonasizmi?

–

dedi

Chuvrindi qog‘ozga imzo cheka turib. –

Yuz foiz ishonaman,

–

dedi Zohid qat’iy tarzda. Bu

gapdan

Chuvrindi miyig‘ida kulimsiragan bo‘lsa

-da, Zohidning tik qarashiga bas kelolmay

ko‘zlarini olib qochdi. –

Omadingizni bersin,

–

deb xonadan chiqmoqchi bo‘lganida Zohid

to‘xtatdi:[7.49].

Ushbu jumlalar orqali so‘zlovchining xayrixohligi tilak nutqiy janri

vositasida ifodalanmoqda. Eslatib o‘tamiz, har bir nutqiy janr boshqa nutqiy janrlar

tarkibida nutqiy akt sifatida baholanishi va tadqiq etilish xususiyatiga ega.

Maqtov+tilak:

Juda chiroyli, juda ajoyib va ma’noli so‘zlar (maqtov). Dunyoda

tinchlik, O‘zbekistonda rivojlanish bo‘lsin! (tilak)

Tilak+shukronalik:

Shavkat aka, omon bo‘ling, yurtboshimizni, O‘zbekistonni

o‘ylaydigan prezidentimizni Olloh bergan bizga!

Minnatdorchilik+da’vat+tilak:

Otamizga rahmat. O‘zbekiston olg‘a! Omad yor

bo‘lsin!

Qadah so‘zi + tilak:

Darvoqe, Toshkentboy kamgap edi. O‘tirishlarda ham qadah so‘zi

berganimizda chaynalib, ezilib o‘tirmas, gapni juda qisqa qilar, nari borsa: Hamma sog‘

bo‘lsin, deb qutulardi [14]

.

Tabrik+tilak+duo:

–

E, keling, Zohidjon, yangi yillar qutlug‘ bo‘lsin.

Oilangiz, ota-

onangiz sog‘

-

salomatmilar? Baxtingizga ko‘p yillar yashashsin, to‘ylaringizga bosh

bo‘lishsin[6.72].

Bunda

–

E, keling, Zohidjon

jumlasi o‘zbek lingvomadaniyatida mehmonni

yaxshi qarshilaganlikni, xush ko‘rganlikni ifodalovchi

,

matnning ayni diskursiv

vaziyatidan darak beruvchi jumla,

yangi yillar qutlug‘ bo‘lsin

jumlasi

tabrik,

Oilangiz, ota-

onangiz sog‘

-

salomatmilar? Baxtingizga ko‘p yillar yashashsin, to‘ylaringizga bosh

bo‘lishsin

jumlalari

tilak

va

duo

nutqiy janri zanjirini tashkil qiladi.

Tabrik+tilak+duo

shaklidagi tilak nutqiy janri ko‘proq diniy xususiyat kasb etib, ba’zan diniy so‘zlar
yordamida ham ifodalanadi. Masalan, Karimulla Asadbek yolg‘iz emasdir, degan

xavotirda edi. Ichkariga kirgach, yayrab ketdi. Ildam yurib kelib Asadbek bilan

qo‘shqo‘llab so‘rashdi. Asadbek o‘rnidan qo‘zg‘olmay, qo‘l uchini berdi. –

O‘rusning yangi

yili muborak bo‘lg‘ay

,

–

dedi Karimulla ishshayib. Asadbek unga javob bermadi. “Xo‘sh,

nimaga kelding?” degandek norozi qiyofada boqdi. Karimullaning maqsadi yangi yil bilan

tabrik etish emas, balki ko‘ngil so‘rash, shu orqali o‘zining ham ruhan “aziyat
chekayotganini” ma’lum qilib qo‘yish edi. Ammo Asadbekning qarashi uni shoshirib

qo‘ydi.

“Sizga qasd qilganlar past bo‘lsin, qizingizning baxti ochilib ketadi, inshoolloh”

, deb

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Special Issue

–

1 (2024) / ISSN 2181-3701

507

diliga tugib kelgan gaplarini ham unutdi.

–

Bitta xonaga joy qilib namozni boshlab

yubordik. Butun mahalla duoyi joningizni qilib yotibdi[6.68]

. Bunda

O‘rusning yangi yili

muborak bo‘lg‘ay

jumlasi tabrik,

Sizga qasd qilganlar past bo‘lsin, qizingizning baxti ochilib

ketadi

tilak,

inshoolloh

jumlasi esa duo nutqiy janriga tegishlidir

.

Sharaflash+tilak:

Yashasin do‘stlik! Butun dunyoda tinchlik bo‘lsin!

Minnatdorchilik+da’vat+tilak:

Otamizga rahmat. O‘zbekiston olg‘a! Omad yor

bo‘lsin!

Salbiy tilaklar esa so‘zlovchining o‘zi uchun nomaqbul bo‘lgan xatti

-harakat, voqea-

hodisalarga, ba’zan biror shaxsga va shaxsning xatti

-

harakatlari va so‘zlariga bo‘lgan

munosabatini, noroziligini anglatadi. Salbiy tilaklar til tizimida qarg‘ish, qarg‘anish,
qasam ichish, so‘kish, so‘kinishning ayrim turlari tarkibida kelib, so‘zlovchi yoki

tinglovchi yoxud bularga tanish bo‘lgan kimsalar/narsa

-predmetlarga yomonlik tilash

kabi mazmunlarga ega bo‘ladi. Salbiy tilaklar ham til tizimida funksional jihatdan

hayratlanish, so‘kinish, koyish, qarg‘anish, qarg‘ish, nolish kabi funksional vazifalarni

bajaradi.

Jumladan:

Sof qarg‘ish:

Juvongin o‘lgur noinsof! Bolaning uvoli tutgur imonsiz! Eringni birovdan

kam joyi yo‘q ediku! Cho‘loq bo‘lsa devor oshib o‘g‘rilik qilib bo‘lmagandur! To‘rt yil qon
kechib keldiku! Eri urushda o‘lgan qnchadan

-qancha gulday juvonlar yuribdi sabr qilib.

Aqalli bolangni o‘ylasang bo‘lmasmidi, imonfurush! (O‘. Hoshimov) [13.47].

Ayollarga xos qarg‘ishona so‘zlash:

Peshindan keyin nuqul o‘ng qovog‘im

uchaverdi. Qurib ketsin! Shu ko‘zim uchsa xafa bo‘laman. O‘zimni chalg‘itish uchun tappi
qildim, hovlini alib chiqqan bo‘ldim. Dilim o‘lgur hyech yorishmaydi. Dardimni aytay desam,

Robiya ham ishda (O‘. Hoshimov).

Xayratlanish:

-

Voy, o‘lay, Voy sho‘rim qursin,

–

degancha qo‘lidagi tugunni ayvonga

uloqtirdi.

Ko‘rinadiki, til tizimida

yaxshi niyat tilash, duo, tabrik, qutlash, muborakbod etish,

qadah so‘zi, dastxat, bag‘ishlov, xayrlashish, salomlashish, ta’ziya bildirish

kabi bir qator

nutqiy janrlari ijobiy tilak aytish semasi, qarg‘anish, qarg‘ish, so‘kinish, nolish,

qarg‘ishona so‘zlash kabilar esa salbiy tilak semasi ostida birlashadi.

Ushbu tilak nutqiy janri tiplarining sotsiolingvistik, pragmalingvistik, diskursiv,

kognitiv tilshunoslik kabi zamonaviy lingvistik tadqiqotlar doirasida tahlil qilinishi tilak

nutqiy janrining verbal, noverbal, lingvistik atributlari mohiyatini to‘liq tushunishga

yordam beradi. Shu nuqtayi nazardan tilak nutqiy janri yuzasidan alohida maxsus va
chuqur lingvistik tadqiqotlar olib borish zaruriyati mavjud. Bu esa nutqiy janrlar

nazariyasida nutqiy janrlar klassifikatsiyasi va tipologiyasini tuzishda lingvistik asos

bo‘ladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

RO‘Y

XATI:

1.

Базарова М. Ўзбек тилидаги ижобий истак мазмунини ифодаловчи нутқий

бирликларнинг лисоний хусусиятлари (дуолар ва нутқий этикетлар мисолида).

филол.фан.номз. ... дисс. –

Т., 2007. –

Б.3.

2.

Бахтин М.М. Проблема речевых жанров

.

Литературно

-

критические статьи. –

Москва.: Художественная литература, 1986. –

С. 428

-472.

3.

Вежбицка А. Речевые акты. // Новое в зарубежной лингвистике. –

М.:

Прогресс, 1985. –

Вып.15. Лингвистическая прагматика. –

С. 251

-276.

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Special Issue

–

1 (2024) / ISSN 2181-3701

508

4.

Вежбицка А. Речевые акты. // Жанры речи. –

Саратов, 1997. –

Вып. 1. –

С.

99-111.

5.

Дементьев В. Теория речевых жанров (Коммуникативные стратегии

культуры). –

М.: Знак, 2010. –

С. 584.

6.

Малик Тоҳир.

Шайтанат. 1

-

китоб. –

Т.:Шарқ, 1992. –

210 б.

7.

Малик Тоҳир.

Шайтанат. 2

-

китоб. –

Т.:Шарқ, 1995. –

216 б.

8.

Малик Тоҳир.

Шайтанат. 3

-

китоб. –

Т.:Шарқ, 1997. –

220 б.

9.

Малик Тоҳир.

Шайтанат. 4

-

китоб. –

Т.:Шарқ, 2000. –

267 б.

10.

Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати (туркий сўзлар). –Т.:

Университет, 2000. –

Б.233.

11.

Сулаймонов М. Ўзбек тилидаги дастхатларнинг социолингвистик тадқиқи.

филол.фан.номз. ... дисс. –

Т., 2009. –

Б.12.

12.

Шерстяных И.В. Теория речевых жанров: лекционно

-

практический курс

для магистрантов.

–

М.: ФлИнта,

2014.

–

546 с.

13.

Ҳошимов Ў. Икки эшик ораси. –

T.: Янги аср Авлоди. –

688 б.

14.

Йўлдош А. Ҳаёт энди бошланади. Ҳикоя.

https://ziyouz.uz/ozbek-

nasri/abduqayum-yoldosh/