Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
English and Uzbek paremiological units related to the
concept of “holiday”
Firdavs ASLONOV
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received June 2024
Received in revised form
10 June 2024
Accepted 25 July 2024
Available online
15 July 2024
The article investigates English and Uzbek paremiological
units which reflect the content of the concept of “holiday”. The
author gives examples of such units and reveals their historical,
ethnic-cultural, and national-specific potential.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss4-pp80-85
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
paremiology,
term,
concept,
holiday paremiological unit,
national-cultural specific,
lingual-cultural potential.
“Bayram” konseptiga oid ingliz va o‘
zbek paremiologik
birliklari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
paremiya,
konsept,
bayram,
paremiologik birlik,
milliy-madaniy xususiyat,
lingvo madaniy mazmun.
Mazkur maqola “bayram” konseptini ifodalovchi ingliz va
o‘
zbek paremiologik birliklarning tadqiqiga ba
g‘
ishlangan.
Muallif tomonidan bir qator misollar keltirilib, ulardagi tarixiy,
etnik va milliy xususiyatlar yoritib berilgan.
1
Lecturer, Department of Theoretical Aspects of English Language, Samarkand State Institute of Foreign Languages.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
81
Английские и узбекские паремиологические единицы,
связанные с понятием «праздник»
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
паремия,
концепт,
праздник,
паремиологическое
единство,
национально
-
культурная
характеристика,
лингвокультурное
содержание.
Данная статья посвящена изучению английских и
узбекских паремиологических
единиц, репрезентирующих
понятие «праздник». Автор приводит ряд примеров и
выделяет их исторические, этнические и национальные
особенности.
KIRISH
Paremiologiya (yun. paroimia
–
hikmatli so
‘
z, zarbulmasal va yun. Logos
–
ta
’
limot)
1) ma
’
lum bir tildagi avloddan avlodga og
‘
zaki shaklda ko
‘
chib yuruvchi, ixcham va
sodda, qisqa va mazmundor, mantiqiy umumlashma sifatida paydo bo
‘
lgan maqol, matal,
aforizm kabi hikmatli iboralarni
–
paremalarni o
‘
rganadigan fan sohasi; 2) muayyan tilda
mavjud bo
‘
lgan maqol, matal, aforizm kabi hikmatli iboralar
–
paremalar tizimi.
Paremalar avloddan avlodga faqat og
‘
zaki holdagina o
‘
tib kelganligi, xalq og
‘
zaki ijodining
mahsuli bo
‘
lganligi uchun adabiyotshunoslikning o
‘
rganish obyekti hisoblanadi, chunki
ularning aksariyati ko
‘
pincha she
’
riy shaklga o
‘
xshaydi va ularda o
‘
xshatish, antiteza,
anafora, alliteratsiya, kinoya, piching kabi bir qancha tasviriy vositalar qo
‘
llanadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYASI
Barcha tillarda mavjud b
o‘
lgani kabi ingliz tilida ham xoh u o
g‘
zaki nutq b
o‘
lsin,
xoh yozma adabiyotlar paremiologik birliklar keng miqdorda q
o‘
llaniladi. Quyida biz
aynan ingliz madaniyatida, aniqroq aytadigan b
o‘
lsak, ingliz bayramlarida q
o‘
llaniladigan
ibratli s
o‘
zlarni k
o‘
rib chiqamiz. Dastlab ham diniy ham dunyoviy bayram hisoblanmish
“Thanksgiving day” haqida so‘
z yuritsak.
Thanksgiving is a national holiday celebrated on various dates in the United States,
Canada, Grenada, Saint Lucia, and Liberia. It began as a day of giving thanks and sacrifice
for the blessing of the harvest and of the preceding year. Similarly named festival
holidays occur in Germany and Japan. Thanksgiving is celebrated on the second Monday
of October in Canada and on the fourth Thursday of November in the United States and
around the same part of the year in other places. Although Thanksgiving has historical
roots in religious and cultural traditions it has long been celebrated as a secular holiday
as well.
Minnatdorchilik yoki Shukronalik kuni AQSh, Kanada, Grenada, Sent-Lusiya va
Liberiyada turli sanalarda nishonlanadigan milliy bayramdir. Bu
o‘
tgan yilgi hosil va
baraka uchun minnatdorchilik va qurbonlik kuni sifatida nishonlana boshlangan. Xuddi
shunday nomlangan festival ta
’
tillari Germaniya va Yaponiyada ham
o‘
tkaziladi.
Minnatdorchilik kuni oktyabr oyining ikkinchi dushanbasida Kanadada, noyabr oyining
t
o‘
rtinchi payshanbasida AQShda va yilning
o‘
sha qismida boshqa joylarda nishonlanadi.
Shukr qilish kuni diniy va madaniy urf-odatlardan tarixiy ildizlarga ega b
o‘
lsa-da, u
azaldan dunyoviy bayram sifatida ham nishonlanib kelingan. Quyida ushbu tantanaga
doir hikmatli s
o‘
zlar va maqollarni k
o‘
rib, tahlil qilib chiqamiz.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
82
“I am grateful for what I am and have. My thanksgiving is perpetual.”
–
Henry David
Thoreau. Mening mavjudligim va menda bor narsalar uchun minnat-dorman. Mening
minnatdorchiligim cheksizdir. [from Letters to Various Persons, Ticknor and Fields, 1865,
p145]. Darhaqiqat, inson avvalo, bu hayotda erishgan narsalariga, o‘zida mavjud bo‘lgan
narsalarga minnatdor bo‘lishdan oldin bu dunyoga kelganligiga shukr qilishi lozim. Ayni shu
narsa sodir bo‘lsagina, qolgan narsalarga erishish imkoniyati yuzaga keladi.
“Not what we say about our blessing, but how we use them, is the true measure of our
thanksgiving.”
-W.T.
Purkiser. Ne’matlarimiz haqida nima deyishimiz emas, balki ulardan
qanday foydalanishimiz minnatdorchilikning haqiqiy o‘lchovidir. [Brain Quotes]. O‘zimizning
madaniyatimiz va kundalik turmushimizda ham ko‘pincha yaratganga shukr, berganingga
shukr degan mazmundagi shukronalik so‘zlariga guvoh bo‘lganmiz va bo‘lmoqdamiz ham.
Ammo bu so‘zlar chin dildan aytilmasa va yoki kimgadir ko‘z
-
ko‘z qilish uchun aytilayotgan
bo‘lsachi?! Yoki yaratgan bizga bergan ne’matlardan faqat so‘zda minnatdor bo‘lsakda,
amalda hech narsa bo‘lmasa, hech qanday ahamiyati bo‘lmaydi. Shuning uchun har bir
narsadan
to‘g‘ri
maqsadda
foydalanish,
ezgulikka
xizmat
qilish
aslida,
minnatdorchiligimizning haqiqiy isboti hisoblanadi. Har joyda, har so‘zimizda
qaytarganimizdan ko‘ra bir bor amalda isbotlab, yuzaga chiqarganimiz afzaldir.
“Give thanks for a little, and you will find a lot.”
-
Hausa Proverb. Oz narsa uchun
minnatdorchilik bildiring, shunda siz k
o‘
p narsani topasiz. Deyarli hammamiz kundalik
hayotimizda boriga baraka bersin, boriga qanoat qil kabi tilaklar va istaklarni
eshitganmiz. Doimo shukronalik keltirsak yaratgan bizga yanada k
o‘
pro
g‘
ini beradi,
albatta. Shu kabi tushunchalar ta
’
sirida yuzaga kelgan ushbu ibratli s
o‘
zimiz insonlarni
qanoatli b
o‘
lishga undaydi, da
’vat qiladi. “Oz –
oz
o‘
rganib dono b
o‘
lur, qatra-qatra yi
g‘
ilib
daryo b
o‘lur”. Alisher Navoiy hazratlari qalamiga mansub ushbu misralarda ham shunga
ishora qilinadi. Albatta, ushbu iboralar ilm
o‘
rganish, bilim egallash haqida ekanligi
kundek ravshan. Lekin keling boshqa tarafdan yondashishga harakat qilib k
o‘
raylik.
Bu dunyo yaralibdiki, hech narsaga tezlik va osonlik bilan erishilmagan. Shunday ekan
bilimga ham xuddi daryo sekinlik bilan paydo b
o‘
lgani kabi sabr bilan erishiladi. Ya
’
ni
qanoat qilish orqali erishiladi. Agar inson intilishdan t
o‘
xtasa, sabr qilmasa, shukronalik
keltirmasa hayotda k
o‘
p narsaga erisholmaydi. Shukronalik va qattiq mehnat barcha
muvaffaqiyatlarning garovidir.
“As we express our gratitude, we must never forget that the highest appreciation is not
to utter words, but to live by them.” –
John Fitzgerald Kennedy. “Biz o‘z minnatdorchiligimizni
izhor etar ekanmiz, hech qachon unutmasligimiz kerakki, eng yuqori tushuncha bu so‘zlarni
gapirish emas, balki ularga amal qilishdir. "Insonning minnatdorchiligi, gapirayotgan so‘zlari
real hayotida o‘z aksini topsagina minnatdorchilikning asl mohiyati namoyon bo‘ladi. Yuzaki
aytilgan gaplar, soatlab aytiladigan minnatdorlik haqidagi nutqlardan zarracha ham foyda
yo‘q va u qadrsizdir. Bu tushunchalarni inson hayot tarziga aylantirmog‘i lozim. Yuqorida
ham aytib o‘tilganidek, insonning nafaqat so‘zi, balki amali ham ezgu va yurakdan qilingan
bo‘lmog‘i lozimdir.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Xalq
–
tarix va madaniyatni, moddiy va ma
’
naviy boyliklarni yaratuvchi buyuk
kuch. Har bir xalq asrlar davomida katta hayotiy tajriba t
o‘
playdi. Shu tajribani vositalar
bilan kelajak avlodlarga meros qilib qoldiradi. Paremiyalar, ya
’
ni maqollar, matallar,
aforizmlar ana shunday bebaho merosimiz hisoblanadi. Jahonda hikmat durdonalari
yaratmagan, ularni asrlar osha dilida, tilida saqlab kelmayotgan biror xalq y
o‘
q.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
83
O‘
zbek tilida hikmatli iboralarni umumiy qilib, maqol deb atashadi. (
O‘
zbek xalq
maqollari.
–
T: 1981, 5-b.) Har bir maqol va matn xalq hukmi: ular biror narsani l
o‘
nda
qilib tasdiqlaydi yoki inkor qiladi, ya
’
ni haqiqatni ifodalaydi.
Maqollar guruhida urf-odat va marosim bilan bo
g‘
liq maqollar juda ham kam.
Bunday maqollar asosan t
o‘
y va aza marosimlari bilan bo
g‘
lanadi va odatda ular semantik
jihatdan farqlanadi. Masalan,
‘‘
T
o‘
yga borsang t
o‘
yib bor, yomonliging q
o‘
yib bor
’’
. Endi
ushbu maqolni tahlil qilib
o‘
tsak. Avvalo, ushbu maqol ikkita sodda gapdan tuzilgan
b
o‘
lib, b
o‘
laklarini ham alohida alohida k
o‘
rib chiqish lozim. Odatiy t
o‘
ylardan bizga
ma
’
lumki, dasturxon t
o‘
kin b
o‘
ladi va kelgan mehmonlar yaxshigina siylanadi. Ammo
insonda har xil iqtisodiy vaziyat b
o‘
lishi mumkin va har bir inson sharoitiga qarab t
o‘
y
qiladi. Shuning uchun, xalqimiz har ehtimolga qarshi ul-bul yeb olgin t
o‘
yga borishdan
oldin deyishadi. Lekin ushbu maqolning ikkinchi qismi ma
’no jihatdan eng “mag‘zi”
hisoblanadi. Inson har qancha yomon b
o‘
lmasin, illatlari, kamchiliklari qanchalik k
o‘
p
b
o‘
lmasin, kimningdur yaxshi kunida
o‘
zini ijobiy tutmo
g‘
i, ya
’
nikim yomonliklarini uyida
qoldirib ketmo
g‘
i lozim. Hatto shunday tadbirlarda ham, ba
’
zilarning
o‘
tgan ketganning
g‘
iybatini qilib, o
g‘
zidan har xil noj
o‘
ya gaplar chiqadigan holatlariga guvoh b
o‘
lganmiz.
“To‘
yning boshi boshlanguncha
” –
ushbu maqol ham xalq orasida juda keng
tarqalgan, ayniqsa, qishloq joylarda. Nega aynan qishloq joylarida? Bunga sabab esa
qishloq aholisini odatda uzoq yillar davomida bir hududda yashab kelayotgan odamlarni
tashkil etishi, ularning
o‘
zaro yaqinligi, k
o‘
p hollarda hatto qarindoshligidir. X
o‘
sh, unda
shahar joylarda qanday? K
o‘
pchilikka ma
’
lumki, shahar aholisini
o‘
qish yoki ish sababli
q
o‘
shni hududdan b
o‘
lgan odamlar tashkil qilishadi. Endi e
’
tiborni asosiy maqolga
qarataylik. X
o‘
sh maqolimizni aholining qanchalik bir-birlariga yaqinligiga nima aloqasi
bor? Aftidan, ahamiyati
g‘
oyatda katta. Ushbu maqol odatda biror bir shaxs t
o‘
yni
boshlashga biroz ch
o‘
chib turganda aytiladi va aksariyat hollarda bu ch
o‘
chish moddiy
qiyinchiliklarga borib taqaladi. Ana shunday paytlarda bizning oqibatli xalqimiz ushbu
maqol bilan bir-birini yupatadi. Buni tagida juda katta ma
’
no bor, ya
’
ni t
o‘
yni
boshlayverish lozimligi, yetmagan hollarda q
o‘
shnilar joni bilan yordam berishga
tayyorligiga ishora qilinadi. Ha, darhaqiqat, bu gap ba
’
zi hollarda shunchaki aytilayotdek
tuyulishi mumkin. Lekin q
o‘
shnilar kerak b
o‘
lsa
o‘
zlarining dasturxonidan olib b
o‘
lsa ham
qiyin vaziyatdagi q
o‘
shnisiga ulasha olishadi.
Yana shunday xalq maqollari borki, bularda asosiy ur
g‘
u yoshlarning bir-birlariga
t
o‘g‘
ri kelishiga qaratiladi. Masalan: teng-tengi bilan, tezak qopi bilan, yoki b
o‘
lmasa,
onasiga qarab qizini ol kabilardir.
O‘
z nomi bilan t
o‘
ydan keyingi hayotni turmush deb
q
o‘
yishibdi. Xalqimiz bejizga turmush
–
musht deb aytishmagan. Ertangi kunda har xil
moddiy yoki ma
’
naviy jihatlardagi nomutanosibliklar paydo b
o‘
lib, har xil
tushunmovchiliklar yuzaga kelmasligi, ba
’
zi hollarda buning natijasida bolalar yetim
qolmasligi uchun ham teng tengi bilan maqoli yuzaga kelgan va necha yillar
o‘
tsa hamki,
ahamiyatini y
o‘qotmay kelmoqda. Keyingi “Onasiga qarab qizini ol” maqoli hamma
zamonlarda ham juda aktual hisoblangan. Har bir sharqiy oilaga xos b
o‘
lgan
xususiyatlardan biri shundaki, oilada qiz bolaga onasi tarbiya beradi. Demak, qizning qay
darajada
o‘
zini tutishi, muomala qilishi onasi bergan tarbiyaga har tomonlama bo
g‘
liq.
Shundan kelib chiqadiki, onasiga qarab qiziga baho berish mumkin.
Bundan tashqari quyidagi maqollar ham t
o‘
y mavzusiga doir hisoblanadi. Bular:
“To‘
ying b
o‘
lsa, tomoshag
o‘y topilar”, “To‘
ydan oldin no
g‘ora qoqma”, “Kelinni kelganda
k
o‘
r, sepini yoyganda k
o‘r”, “Kuyovni payg‘ambarlar siylabdi”, “Umr savdosi –
qiyin savdo”,
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
84
“Er xotinning urushi –
doka r
o‘molning qurishi”, “Qizi bor uy bozor”
kabilar ham turli
o‘
rinlarda, turli vaziyatlarda q
o‘
llanilib, aynan t
o‘
y-tomosha mavzusini yanada ochib
berishga xizmat qiladi.
Bundan tashqari aza
–
ya
’
ni kimningdur vafoti munosabati bilan tashkil qilinadigan
tadbirlarda ham xalq tomonidan turli xil maqollar q
o‘
llaniladi. Bular ba
’
zida kimning
g‘
ami qanchalar qay
g‘
usi kattaligini ochib berish, kesatiq kabi ma
’
nolarda q
o‘
llaniladi.
“
Kimga t
o‘
y
–
kimga aza”, “Azaga borgan xotin o‘
z dardini aytib yi
g‘laydi”
kabilarni misol
keltirib
o‘
tsak b
o‘ladi. Aslini olganda aza marosimi “bayram” yoki
tadbir guruhiga
mansubdir. Unga ham aytilgan va aytilmagan odamlar tashrif buyurishadi. Keling ushbu
toifaga mansub b
o‘
lgan biror maqolni k
o‘rib, tahlil qilib chiqamiz. Misol tariqasida “Azaga
borgan xotin
o‘
z dardini aytib yi
g‘laydi” maqolini olsak. Nozik jins vakilalari bo‘
lmish
ayollarimiz odatda k
o‘
ngli b
o‘
sh b
o‘
lishadi va odatda yi
g‘
iga moyillik ularda k
o‘
proq
b
o‘
ladi. Hech kimga sir emaski, har birimizning jonimiz omonat. Bundan kelib chiqadiki,
har bir insonning kimidir albatta vafot etgan b
o‘
ladi. Ayollar esa
o‘
ta hissiyotga
beriluvchan b
o‘
lganliklari bois aza marosimlarida qarindoshlarini esga olishadi va albatta
yarasi yangilanadi, qay
g‘
usiga qay
g‘
u q
o‘
shiladi.
O‘zbek xalq maqollari ichida milliy qadriyatlarimizni ifoda etuvchi oila va qarindosh –
urug‘ haqidagi maqollar ham talaygina. Bularga ko‘plab misollar keltirib o‘tish mumkin.
“Yaxshi erga bersang qizni, silay
-silay sulton qilur, yomon erga bersang qizni, ura-ura ulton
qilur”, “Chiqqan qiz –
chig‘iriqdan tashqari”, “Bolalik uy bozor –
bolasiz uy mozor”
kabilarni
misol keltirish mumkin. Yuqorida sanab o‘tilgan maqollarning har biri alohida ahamiyatga
ega va o‘z o‘rnida dolzarb hisoblanadi. Ammo bularning ichida e’tiborli va dolzarb deb
hisoblangani bu
“Chiqqan qiz –
chig‘iriqdan tashqari”
maqolidir. Xo‘sh nega bunday? Avvalo
bu maqolning qay o‘rinda ishlatilishiga e’tibor qaratishimiz lozim. Hozirgi kunda, nafaqat
hozirgi kunda balki barcha zamonlarda ham oila qurgan ikki yosh juftlik o‘rtasida turli xil
bahs-
munozaralar bo‘lib turgan. Bu narsa qaysidir ma’noda turmushning ajralmas bir
bo‘lagidir. Ko‘pincha guvohi bo‘lamizki, shunday paytlarda qizlar o‘z ota uylariga ketib
qoladilar, yoki ketib qolish bilan qo‘rqitishga urinadilar. Shunday paytlarda ko‘pincha ota
-
onalarimiz yoshlarning turmushini saqlab qolish uchun aynan shu maqolni ishlatadilar va
unga amal qiladilar. Qizlariga endi u boshqa oila a’zosi ekanligini tushuntirib, turmush
o‘rtog‘i bilan har qanday holatda ham yarashish lozimligini uqtiradilar. Oilaning sirini ota
uyiga olib kelmasligi shartligi uqtiriladi. Bir so‘z bilan aytganda qondosh bo‘lsalarda endi
boshqa-
boshqa oila a’zolari ekanligi,
“Er xotinning urushi –
doka ro‘molning qurishi”
ekanligi
tushuntiladi. Albatta, guruch kurmaksiz bo‘lmaganligi kabi shu kabi vaziyatlarda faqat qizini
yonini olib, darrov ajrimgacha olib boradigan ota-
onalar ham yo‘q emas. Ular ayni vaziyatda
bilishmaydiki, farzandlarining kelajagiga jiddiy zarba berishayotganganliklarini. Aynan shu
kabi illatlar ajrashgan oilalar va yetim bolalar sonining oshishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘Y XATI
:
1.
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.
–
T.: “O‘zbekiston”, 2016. –
59 b.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston
Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni/Xalq so‘zi, 2017 yil.
8 fevral’. –№28(6722).
3.
Abduazizov A.A. O sostavnix chastyax kognitivnoy lingvistiki//Prepodovanie
yazika i literaturi.
–
T.: 2007.-
№3. –
B.34
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
85
4.
Abduazizov A.A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish.
–
T.: Sharq, 2010.
–
176b.
5.
Abu Nasr Farobiy.Fozil odamlar shahri.
–
Toshkent. : A. Qodiriy nomidagi xalq
merosi nashriyoti, 1993.
–
.... b.
6.
Askol’dov S.A. Konsept i slovo/Russkaya slovestnost’. Ot teorii slovestnosti k
strukture teksta. M.: Akademiya, 1997.
7.
Aynazarov
G.B.
Simmetrichnie
dvuxkomponentnie
frazeologizmi
v
karakalpakskom yazike. Nukus.: 2000.
8.
Arutyunova N.D. Metafora i diskurs//Teoriya metafori: Sbornik pod red. N.D.
Arutyunovoy i M.A. Jurinskoy.
–
M.: Progress, 19 90.
–
S 5-15.
9.
Yusupov, O. Y. (2020). ETYMOLOGICAL AND PRO-ETYMOLOGICAL DOUBLETS
IN ENGLISH.
Theoretical & Applied Science
, (2), 417-420.
10.
Sherzodovich, A. S., & Jamshedovich, B. F. THE MAIN FEATURES OF THE
TRANSLATION OF LITERARY TEXT.
Sciencepublish. org
,
16
.
