Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
The role of ethnotoponyms in the scientific heritage of
Tora Nafasov
Sarvinoz CHARIEVA
Karshi State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received June 2024
Received in revised form
10 June 2024
Accepted 25 July 2024
Available online
15 July 2024
This article presents opinions on the specific role of
ethnonyms in the formation of toponyms. In this regard,
attention was paid to the research conducted by scientists and
the specific characteristics of ethnotoponyms included in the
scientific heritage of Professor Tora Nafasov were analyzed.
Scientist “Annotated dictionary of toponyms of Uzbekistan”,
“Name of the village of Kashkadarya”, “Why is your village
called that?” books and articles on ethnotoponyms were
mentioned.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss4-pp304-308
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
ethnonym,
ethnonym,
ethnos,
nation,
clan,
nation,
tribe,
folk names,
ethnotoponyms,
ethnooikonyms,
ethnohydronym,
ethnooronyms,
ethnonymization,
ethnogenesis.
To‘ra Nafasov ilmiy merosida etnotoponimlarning o‘rni
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
etnonim,
etnonimiya,
etnos,
xalq,
urug‘,
qavm,
qabila,
xalq nomlari,
etnotoponimlar,
etnooykonimlar,
Ushbu maqolada etnonimlarning toponimlar hosil qilishdagi
o‘ziga xos o‘rni xususida fikr
-mulohazalar keltirilgan. Bu borada
olimlar olib borilgan tadqiqotlarga e’tibor qaratilib, professor
To‘ra Nafasovning ilmiy merosi tarkibidan joy olgan
etnotoponimlarning
o‘ziga
xos
xususiyatlariga
tahlilga
tortilgan. Olimning “O‘zbekiston toponimlarining izohli lug‘ati”,
“Qashqadaryo qishloqnomasi”, “Qishlog‘ingiz nega shunday
atalgan?” nomli kitoblari hamda etnotoponimlarga bag‘ishlangan
maqolalariga murojaat qilindi.
1
Doctoral student, Karshi State University Kashkadarya, Uzbekistan. E-mail: choriyevasarvinoz69@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
305
etnogidronim,
etnooronimlar,
etnonimlashuv,
etnogenez.
Роль этнотопонимов в научном наследии Тора Нафасова
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
этноним,
этнонимия,
этнос,
нация,
род,
нация,
племя,
народные имена,
этнотопонимы,
этноойконимы,
этногидроним,
этнооронимы,
этнонимизация,
этногенез.
В
данной
статье
представлены
мнения
об
специфической роли этнонимов в образовании топонимов.
В связи с этим было уделено внимание исследованиям,
проведенным
учеными,
и
проанализированы
специфические характеристики этнотопонимов, вошедших
в научное наследие профессора Торы Нафасова. Ученого
«Аннотированный словарь топонимов Узбекистана»,
«Название села Кашкадарья», «Почему ваше село так
называется?»
упоминались
книги
и
статьи
по
этнотопонимам.
Tilshunoslikda, xususan, onomastikada
etnonimlarni o‘rganish ham dolzarb
masalalardan biridir.
Etnonim
(etno... va oputa
–
ism, nom)
–
urug‘, qabila, elat, xalq,
millat va boshqalar xil etnik uyushmalar nomi.
Etnonimika
esa tilshunoslikning urug‘,
qabila, xalqlarning nomlarini
o‘rganuvchi bo‘limi. Biror tildagi etnonimlar majmui
etnonimiya
deb yuritiladi. Urugʻ, qabila, xalq nomi oʻzi tomonidan tanlangan yoki
oʻzgalar (koʻpincha qoʻshni etnoslar) tomonidan berilgan boʻlishi mumkin.
Etnonimlashuv
–
so‘zning etnonimga aylanishi. Etnonim etnosning oʻzi tomonidan
tanlangan boʻlsa –
avtoetnonim
: oʻzgalar tomonidan nomlangan boʻlsa –
allogen
(ekzogen) etnonim
deb yuritiladi.
Urugʻ –
bir ajdoddan tarqalib, umumiy bir nom bilan ataluvchi qon-qarindoshlik
jamoasi. Urug‘ kishilarning eng qadimgi birligi bo‘lib, qarindosh, avlod, bir necha ota
-
onadan tarqalgan avlod, kishilik jamiyatining ibtidoiy gala davridan keyingi bosqichi quyi
paleolitdan yuqori paleolitga o‘tish davriga to‘g‘ri keladi. Urug‘chilik qon
-
qarindoshchilikka asoslangan bo‘lib, har bir urug‘ odamlari bir
-
birlari bilan xo‘jalik va
ijtimoiy-
iqtisodiy jihatdan o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Bir ota
-bobodan, bir ajdoddan kelib
chiqqan kishilar
–
avlod, qarindosh, ajdod, bir ota-bobodan tarqalgan kishilar
–
urug‘,
ajdod. Kishilik jamiyatining ibtidoiy gala davridan keyingi bosqichidagi ona urug‘i –
ona
tomonidan qon-
qarindoshchilik rishtalari bilan bog‘langan qondosh qarindosh
-
urug‘lar
ittifoqi, ota urug‘i –
ota tomonidan qon-
qarindoshchilik rishtalari bilan bog‘langan qon
-
qarindosh-
urug‘lar ittifoqi
.
Urug‘lar qabilalarga bo‘lingan. Qashqadaryo qishloqlari orasida etnonimlar (urug‘,
qabila, qavm, xalq nomlari) asosida yuzaga kelgan toponimlar ham ko‘p uchraydi. Bunday
toponimlar etnotoponimlar deyiladi. O‘zbeklarning 92 urug‘i nomi ham etnonimlar
sifatida o‘ziga xos ahamiyatga ega. Ular toponim, oykonim, oronim, gidronim nomlariga
ko‘chish jarayoni ro‘y bergan. Turkiy xalqlar tarkibiga
barlos, qiyot, qushchi, qungʻirot,
uyshun, nayman, chimboy, qarluq, kenagas, doʻrmon, mangʻit, nukuz, uygʻur, xitoy,
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
306
toymas, qipchoq, tuman, ming, urug‘lar, qipchoqlar, mang‘itlar, yuzlar, qirqlar,
qo‘ng‘irotlar, naymanlar, quramalar, qanglilar, olchinlar, saroylar, kenagaslar,
do‘rmonlar, qatag‘onlar
va shu kabi turli qavmlar kirgani bizga ma’lum. Aholi istiqomat
qiladigan yashash maskanlariga ham shu urug‘
-qavmlar nomi borilgan. Natijada, toponim
sifatida tarixda qolgan.
Etnotoponimlarni o‘rganish va tadqiq etish muhim tarixiy manbaga ega bo‘lishni
ham ta’minlaydi hamda xalqimiz tarixi va etnogenezini o‘rganishda muhim manba bo‘la
oladi. Bu sohada turkiy tilshunoslik va yurtimizda N. Xanikov, A. Xoroshxin, V. Radlov,
N. Aristov, L. Budagov, D. Logofet, N. Muravyov, H. Vamberi, M. Galkin, K. Badis,
V. Bartold, L. Tolstova, S. Tolstov, A. Yakubovskiy, L. Oshanin, Yu. Sokolov, Ya.
G‘ulomov,
D. Karmisheva, S. Abramzon, S. Klyashtorniy, L. Gumilov, A. Volitova, V. Moshkova,
K. Kubakov, Yu. Zuyev, K. Zadixina, D. Yeremev, G. Karpov, S. Agadjanov, D. Aytmuradov,
T. Jdanko, A. Brenshtam, B. Ahmedov, A. Muhammadjonov, K. Shoniyozov, Z.
Do‘simov,
X.Doniyorov, A.Ishayev, A.Otajonova, M.Vahobov, Ya.G‘ulomov, M.Yo‘ldoshev, I.Jabborov,
M. Abduraxmonov, K. Marqayev va T. Nafasov kabi olimlar izlanish olib borganlar.
Ushbu maqolada To‘ra Nafasovning etnonim va etnotoponimlarga oid izlanishlari
xususida fikr yuritamiz.
Toponimist T. Nafasov tadqiqotlari davomida etnotoponimlarga alohida mehr
bilan yondoshgan va ularni batafsil izohlashga harakat qilgan. To‘plagan toponimlar
orasida urug‘, qabila, qavm, xalq nomlari –
etnonimlar asosida vujudga kelgan toponimlar
Urug‘
nomlari
Qipchoq
Mang‘it
Qo‘ng‘irot
Nayman
Qurama
Qirq
Yuz
Olchin
Saroy
Kenagas
Do'rmon
Qatag‘on
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
307
alohida o‘rinni egallaydi. Olimning birgina “O‘zbekiston toponimlarining izohli lug‘ati”
kitobida 725 ta toponim etnonimlardan tarkib topganligini izohlaydi. T. Nafasov har bir
toponim tarkibini izohlab, ular tarkibida etnonimlar mavjudligini asosli ravishda
isbotlagan. Aholi yashash maskanlarining ko‘pchiligi etnonimlar nomlari bilan atalib
ketganini ta’kidlagan.
T.Nafasov tadqiqotlarida 1500 ta etnotoponimni o‘rgangani ma’lum. “Qashqadaryo
qishloqnimasi”, “O‘zbekiston toponimlarining izohli lug‘ati” va “Qishlog‘ingiz nega
shunday atalgan?” nomli kitoblarida ularni izohlaganini ko‘rish mumkin.”Qishlog‘ingiz
nega shunday atalgan?” nomli kitobida esa
Baliqchi, Uychi, Kenagas, Qahramon,
Bag‘ish, Dukchi, Jilisuv, Jiliko‘l, Nurota, Qiz komponentli toponimlar, Qarshi, Boysun,
Beshqozoq, Obod, Olchin, Terak, Chaqar, Oq va qora komponentli joy nomlari,
Mo‘yon, Bo‘ynoq, Tarag‘ay. Sarkash, Langar,
-metan, -maton komponentli joy
nomlari, Norin, G‘ishmon, Sayram, Xisor, Ayoqchi, G‘o‘zabozori, Navkat, Kitob, Xaros,
Tezguzar, Sardoba
kabi toponimlarning tarkibida etnonimlar yotganligini izohlar,
tarixiy ma’lumotlar, afsonalar bilan izohlagan. T.Nafasovning “Etnotoponimlar” nomli
maqolasida ham yuqorida sanab
o‘tilgan toponim (oykonim)larni batafsil izohlagani bilan
ham qimmatli ahamiyatga ega.
Bundan tashqari T. Nafasovning “O‘zbekiston toponimlarining izohli lug‘ati”
kitobida Qashqadaryo va Surxondaryo viloyati hududlarida uchraydigan quyidagi
etnotoponimlar nomlarini ham uchratish mumkin: Avoqli (8), Avg‘ona Kerayit (9),
Avg‘oni (10), Ayronchi (11), Alako‘ylak, Alato‘n, Alaqarg‘a, Aladayqishloq (12), Allot.
Almati (13), Arlot (15), Arslonboyi (16),Arg‘un, (17), Achchi (19), Baydoqchi, Baymoqli
(21), Bakka , Baliqchi (22), Balxi (24), Balqan qaychili (25), Barlos,Barlosguzar,
Barlosto‘p, Barlosqishloq (26), Barmoq, Bamoqqo‘nish (27), Batosh, Batoshariq,
Batoshko‘cha, Batoshoq, Batoshto‘rg‘ay, Baxmal, Baxshivoyi, Baqirchi, (28), Bag‘ish,
Bag‘ishtepa (29), Beglamish,
Ushbu toponimlar etimologiyasiga e’tibor qaratsak, umumturkiy va o‘zbek xalqiga
tegishli va umumturkiy bo‘lmagan etnonimlar asosida yuzaga kelgan etnotoponimlarga
ajratish mumkin. Masalan, Qoraqalpoq (q.), Qipchoq (shahar nomi), Sariq (shahar nomi),
Boysun (tuman nomi), Koson (tuman nomi), Qirg‘iz (q.), Nayman (q.), Chiroqchi (q.),
Ayoqchi (q.), Beshqozoq (q.), Boyqozoq (q.), Avoqli (q.), Qoraxitoy (q.) va boshqa
toponimlarni umumturkiy etnotoponimlar deyish mumkin.
Bundan tashqari etnotoponimlar tarkibidagi qo‘shimchalarni T. Nafasov formant
etnotoponim yasovchilar deyish mumkin. Ularning ko‘p qismi hozirda joy nomi hosil
qilmaydi. Shuning uchun tarixiy formantlar deyiladi. Bugungi kunda ham faol
qo‘llanayotgan shakllar zamonaviy formantlar hisoblanadi.
Tarixiy formantlar
Zamonaviy formantlar
-di//-ti, -jin, -r, -s// -z, -t//-d, -boy, -chi//-ji, -
chin//-tin,-ch//-j, -q//-oq, -qu//-
g‘u –
man//-
mon, -n, -
g‘a //
-
g‘i,
-yon//-on
-li, -chi, -lik//-lik, -ma, -v(-uv)
–
lar
Nomshunos olim K.
Marqayev to‘g‘ri ta’kidlagandek,
“etnonimlar o‘zbek tili
leksikasining vaqt o‘tishi bilan unutilishga yuz tutayotgan qatlamlaridan
biridir.Chunki qabila, urug‘ va uning shaxobchalari nomini, shajaralarini biladigan
keksa avlod vakillariu o‘tib bormoqda va ular bilan xalqimiz tarixining qimmatli
guvohi bo‘lgan etnonimlar ham, ular haqidagui ma’lumotlar ham unutilishga yuz
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
308
tutmoqda. Shu sababli etnonimlarni fan uchun to‘plab qolish va ularni ilmiy
-lisoniy
tadqiq qilish dolzarb vazifalardan biridir
”.
Bu borada professor T. Nafasovning
tadqiqotlari tahsinga sazovordir. Olimning bu boradagi izlanishlari tilshunoslik,
onomastika, geografiya va tarix fanlari uchun ham birdek qimmatli manba bo‘la oladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Bo‘riyev O., Rahmonov F. Etnologiya atamalarining qomusiy lug‘ati. –
T., 2021.
–
B. 250-252
2.
Марқаев К. Ўзбек тили этнонимларининг лисоний таҳлили. Номзодлик
диссертацияси. –
Тошкент: 2006.
Б.320.
3.
Мирзаев Н. Этнографическая лексика узбекского языка (на материлы
узбекских говоров Кашкадарьинской области). АКД. –
Ташкент: Наука, 1971. –
32 с.
4.
Мирзаев Н. Ўзбек этнографизмларининг изоҳли луғати. –
Тошкент:
Фан,.1991. Б. 120.
5.
Нафасов Т. Ўзбекистон топонимларининг изоҳли луғати. –
Тошкент:
Ўқитувчи,1988. –
Б.288 .
6.
Нафасов
Т.
Ўзбекистон
топонимларининг
изоҳли
луғати
(Ўзбекистонининг жанубий районлари). –
Т.: Ўқитувчи, 1988. Б.220.
7.
Нафасов Т. Қишлоғингиз нега шундай аталган? –
Т.: Фан, 1989. Б.132.
8.
Нафасов Т. Ўзбек номномаси. –
Қарши: Насаф, 1993. Б.245.
9.
Нафасов
Т.
Ўзбек
уруғ
ва
қабилаларининг
номланишида
тамғаларнинг роли // Ўзбек тили ва адабиёти. 2006. –
Т.:
-
№2.
10.
Qorayev S. Etnonimika. -Toshkent. 1979.
11.
Qorayev.S. Geografik nomlar ma’nosini bilasizmi? –
Toshkent. 1970.
