Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
PR technologies in electoral processes and their legal
foundations
Jamshid NAMOZOV
Uzbekistan University of Journalism and Mass Communications
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received June 2024
Received in revised form
10 July 2024
Accepted 25 July 2024
Available online
25 August 2024
This article provides a detailed analysis of the role of PR
(public relations) in electoral processes. Special attention is
given to the study of international experience, which is based on
the opinions and scientific works of international scholars. PR
technologies are increasingly being used by both governments
and political parties to influence public opinion through various
strategies. Social media platforms play a crucial role in election
campaigns, allowing candidates to reach a wider audience and
disseminate their messages. However, there are concerns about
government control over the online space and the potential for
disinformation campaigns to manipulate voters. The article
presents specific examples, and each point is scientifically
grounded, which enhances the scholarly value of the work.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss2
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
elections,
democracy,
PR,
congress,
political parties.
Saylov jarayonlaridagi pr texnologiyalari va uning
huquqiy asoslari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
saylov,
demokratiya,
PR,
kongress,
siyosiy partiyalar.
Mazkur maqolada saylovlardagi PR (jamoatchilik bilan
aloqalar sohasi) batafsil o‘rganildi. Ayniqsa xalqaro tajribaning
o‘rganilganligi xalqaro olimlarning fikrlari va ilmiy ishlariga
asoslanganligi bilan yanada ahamiyatli. Saylovlarda ham
hukumat, ham siyosiy partiyalar jamoatchilik fikriga taʼsir
oʻtkazish uchun turli strategiyalarni qoʻllagan holda PR
texnologiyalaridan foydalanish tobora ommalashib bormoqda.
Ijtimoiy media platformalari nomzodlarga kengroq auditoriyani
qamrab olish va o‘z xabarlarini tar
qatish imkonini beruvchi
saylovoldi
tashviqotida
muhim
rol
o‘ynaydi.
Biroq,
1
Researcher, Uzbekistan University of Journalism and Mass Communications. E-mail: j.namozov@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
2 (2024) / ISSN 2181-3701
188
hukumatning onlayn makon ustidan nazorati va saylovchilarni
manipulyatsiya qilish uchun noto‘g‘ri ma’lumot tarqatish
kampaniyalari ehtimoli bilan bog‘liq xavotirlar mavjud. Mazkur
maqolada bu borada aniq misollar keltirilganligi, fikrlarning har
biri ilmiy asosga ega ekanligi maqolaning ilmiyligini oshirgan
deyishimiz mumkin.
PR-
технологии в избирательных процессах и их
правовые основы
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
выборы,
демократия,
PR,
конгресс,
политические партии
.
В данной статье подробно изучается роль PR (сфера
связей с общественностью) в избирательных процессах.
Особое значение придается изучению международного
опыта, основанного на мнениях и научных трудах
зарубежных исследователей. PR
-
технологии становятся все
более популярными среди как правительства, так и
политических
партий,
стремящихся
повлиять
на
общественное мнение с помощью различных стратегий.
Социальные медиа играют важную роль в предвыборной
агитации, предоставляя кандидатам возможность охватить
более широкую аудиторию и распространять свои
сообщения. Однако существуют опасения по поводу контроля
государства
над
интернет
-
пространством
и
риска
дезинформационных
кампаний,
направленных
на
манипулирование избирателями. В статье приведены
конкретные примеры и научно обоснованные утверждения,
что значительно усиливает ее научную ценность.
Saylovlar demokratik jamiyatlarning tamal toshini tashkil etib, fuqarolar irodasini
ifodalash va siyosiy hokimiyatni taqsimlashning asosiy mexanizmi bo‘lib xizmat qiladi.
Yillar davomida texnologik taraqqiyot saylov jarayonlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
U jamiyatlarning saylovlarni o‘tkazish va boshqarish usullarini o‘zgartirdi.
Saylov jarayonlarida jamoatchilik bilan aloqalar (PR) jamoatchilik fikri va
saylovchilarning xulq-
atvorini shakllantirish hamda ularga ta’sir qilish uchun siyosiy
subyektlar tomonidan qo‘llaniladigan strategik aloqa amaliyotini anglatadi. Bunga
saylovoldi tashviqoti xabarlari, ommaviy axborot vositalari bilan aloqalar va saylovchilar
bilan muloqot qilish tashabbuslari kabi qator tadbirlar kiradi. Nazariyotchi olimlar
Lilleker va Negrine saylovoldi PRni “siyosiy jarayon doirasidagi siyosiy shaxsni idrok
etishga ta’sir qilish uchun aloqa strategiyalari va usullaridan foydalanish” deb
ta’riflaydilar
[1]
. Saylov kontekstida PR ko‘lami kommunikatsiya texnologiyalarining
rivojlanishi bilan sezilarli darajada rivojlanib, zamonaviy siyosiy kampaniyalarning
muhim tarkibiy qismiga aylandi.
Siyosat va saylovlardagi jamoatchilik munosabatlarining tarixiy evolyutsiyasini
XX asr boshlarida kuzatish mumkin. Birinchi jahon urushida tashviqot usullaridan
foydalanish, Edvard Bernays tomonidan batafsil bayon qilinganidek, zamonaviy PR
amaliyotining asosini yaratdi [2]. Umuman olganda, saylovoldi tashviqotlarda PR
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
2 (2024) / ISSN 2181-3701
189
texnologiyalaridan
foydalanish
“1930
-
yillarda
Ruzvelt
maʼmuriyatining
radioeshittirishlardan siyosiy arboblarning saylovchilar bilan muloqot qilish uslubida
sezilarli oʻzgarishlar boʻldi”, deb yozgan edi M.
Kern [3].
Saylovchilarning omma sifatidagi kayfiyati demokratik jarayonlarning asosini
belgilab berish qudratiga ega deyishimiz mumkin.
Televideniyening paydo bo‘lishi bilan
siyosiy maydonda undan foydalanishga bo‘lgan urinishlar ko‘paydi. Xususan, bunga misol
sifatida 1960-
yilgi AQSh prezidentlik saylovlaridagi teledebatlarning ta’siri aytishimiz
mumkin. AQShdagi saylovlarni tubdan o‘rgangan N.
Drakkman 2003-
yildayoq “televizion
imidj”ning siyosiy maydonga katta ta’sirini tariflab bergan edi
[4].
Raqamli asrga o‘tish saylov PRida eng transformativ o‘zgarishlarni keltirib
chiqardi. Raqamli vositalar va ijtimoiy media platformalarining integratsiyasi nafaqat
siyosiy kampaniyalarning qamrovini kengaytirdi, balki yangi muammolar va
murakkabliklarni ham keltirib chiqardi. Saylov jarayonlarida PRning rivojlanayotgan
manzarasi uning tarixiy konteksti va hozirgi amaliyotini har tomonlama tushunishni
talab qiladi. An’anaviy ommaviy axborot vositalaridan raqamli platformalarga o‘tishni
o‘rganib, ushbu bo‘lim saylov natijalariga va siyosiy muloqotning o‘zgaruvchan
dinamikasiga ta’sir qilishda PRdan strategik foydalanish haqida tushuncha berishga
qaratilgan.
Saylov kampaniyalarida jamoatchilik bilan aloqalar manzarasi yangi
texnologiyalarning paydo bo‘lishi bilan keskin o‘zgardi. Ijtimoiy media platformalari,
ma’lumotlar tahlili va maqsadli reklamani o‘z ichiga olgan ushbu texnologiyalar
zamonaviy siyosiy kampaniyaning ajralmas vositalariga aylandi.
Ijtimoiy tarmoqlar siyosiy muloqotning kuchli kanali sifatida paydo bo‘lib, siyosiy
nomzodlar va partiyalar uchun bevosita saylovchilar bilan muloqot qilish uchun misli
ko‘rilmagan imkoniyatlarni taqdim etadi. Sara Enli va Elli Skogerbø
tomonidan
o‘tkazilgan tadqiqotga ko‘ra, Facebook va Twitter kabi ijtimoiy media platformalari
nafaqat siyosiy xabarlar qamrovini oshirdi, balki siyosiy muloqotning yanada interaktiv
va shaxsiylashtirilgan shaklini ham paydo qildi [5].
2018-
yilda Braziliyada bo‘lib o‘tadigan prezidentlik
saylovlarida ijtimoiy
tarmoqlarning roli nihoyatda katta bo‘lgan. O‘ng qanot nomzodi Jair Bolsonaro
saylovchilar bilan muloqot qilish va o‘z kampaniyasini targ‘ib qilish uchun ijtimoiy media
platformalaridan samarali foydalangan. Bolsonaro jamoasi Facebook, Twitter va
WhatsApp kabi platformalardan saylovoldi kampaniya xabarlarini almashish, maʼlumot
tarqatish va saylovchilar bilan bevosita bogʻlanish uchun foydalangan. Ayniqsa,
WhatsApp keng qo‘llaniladigan Braziliyada aloqa vositasi sifatida muhim rol o‘ynadi.
Ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish Bolsonaroga an’anaviy media kanallarini chetlab
o‘tishga, o‘z xabarini to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri jamoatchilikka yetkazishga va barcha
ma’lumotlarni siyosiy maydonga safarbar qilishga imkon berdi. Ushbu raqamli
kampaniya strategiyasi uning g‘alabasida muhim rol o‘ynadi. Bolsonaroning 2018
-yilgi
Braziliya prezidentlik saylovidagi muvaffaqiyati global miqyosda siyosiy natijalarni
shakllantirishda ijtimoiy media ta’siri kuchayib borayotganini isbotlab berdi.
Ma’lumotlar tahlili zamonaviy saylov PR strategiyalarida hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Katta hajmdagi ma’lumotlarni to‘plash, tahlil qilish va ulardan foydalanish qobiliyati
siyosiy kampaniyalarga o‘z xabarlarini moslashtirish va potentsial tarafdorlarni yanada
samaraliroq aniqlash imkonini beradi. Buning yorqin misoli 2012-yilgi Obamaning qayta
saylanish kampaniyasi bo‘lib, unda saylovchilarni nishonga olish va saylovoldi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
2 (2024) / ISSN 2181-3701
190
kampaniyani optimallashtirish uchun murakkab ma’lumotlarni tahlil qilish usullari
qo‘llanilgan. Saylov kampaniyasini boshqarishga ma’lumotlarga asoslangan ushbu
yondashuv shundan so‘ng siyosiy kampaniyada standart amaliyotga aylandi
[6].
“Maqsadli reklama” bu saylov jarayonlarini o‘zgartirgan PR texnologiyalarining
yana bir jihati hisoblanadi. Bu elektoratning muayyan qatlamlariga ularning demografik,
psixografik va xulq-
atvori ma’lumotlari asosida shaxsiylashtirilgan siyosiy reklamalarni
yetkazib berishni o‘z ichiga oladi. M.
Magin N. Podschuveit, J. Habler va U. Russmann kabi
olimlar ta’kidlaganidek, maqsadli reklama siyosiy kampaniyalarga mo‘ljallangan
auditoriya bilan yanada samarali muloqot qilish imkonini beradi [7]. Saylov jarayonlarida
ushbu texnologiyalardan foydalanish muammolardan holi emas. Maxfiylik, ma’lumotlar
xavfsizligi va noto‘g‘ri ma’lumotlar potentsialiga oid xavotirlar siyosiy kampaniyalarda
raqamli vositalardan foydalanishda tartibga solish va axloqiy ko‘rsatmalar zarurligi
haqida munozaralarni keltirib chiqardi. Biroq, saylovchilarning ishonchiga erishish va
ularga ta’sir o‘tkazishda ushbu PR texnologiyalarining samaradorligi ularni zamonaviy
saylov strategiyalarida ajralmas vositaga aylantirishda davom etmoqda.
Ijtimoiy
media
platformalari
shaxsiy
ma’lumotlarni
to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri
siyosatchilarga sotadi degan fikr to‘liq to‘g‘ri emas. Biroq, ijtimoiy media platformalari
reklama beruvchilarga, jumladan, siyosiy kampaniyalarga foydalanuvchilarning
qiziqishlari, xatti-
harakatlari va boshqa ma’lumotlar nuqtalari asosida ma'lum
demografiyaga erishish imkonini beruvchi maqsadli reklama algoritmlaridan
foydalanadi. Ijtimoiy media platformalari odatda individual foydalanuvchi ma’lumotlarini
to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri tranzaksiya usulida sotmaydi. Buning o‘rniga, reklama beruvchilar,
jumladan, siyosiy kampaniyalar, maqsadli reklamalarni yaratishi va o‘zlari erishmoqchi
bo‘lgan auditoriya xususiyatlarini belgilashlari mumkin bo‘ladi. Keyin ijtimoiy media
platformasi algoritmi ushbu reklamalarni belgilangan mezonlarga mos keladigan
foydalanuvchilarga ko‘rsatadi. Bu jarayon odatda avtomatlashtirilgan bo‘lib,
foydalanuvchining shaxsiy ma’lumotlarini to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri sotishni o‘z ichiga olmaydi.
Ammo har qanday holatda ham aniqlangan axborotni siyosatchilar katta mablag‘ evaziga
sotib olishlari, so‘ngra saylovchilarga xuddiki ularning o‘zlari ilgari surganday saylovoldi
tashviqotlarini ilgari surishlari mumkin bo‘ladi.
Jamoatchilik bilan aloqalar (PR) texnologiyalarining saylov jarayonlariga ta’siri
bor, degan savol, albatta, o‘rinlidir. Saylov jarayonlariga jamoatchilik bilan aloqalar
texnologiyalarining integratsiyalashuvi saylovoldi tashviqoti strategiyalari va
saylovchilarni jalb qilish dinamikasini sezilarli darajada o‘zgartirdi. Bu transformatsiya,
birinchi navbatda, raqamli platformalar evolyutsiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, ular siyosiy
xabarlar qanday tarqatilishi va saylovchilarning aniq moyillik ko‘rsatganlarinigina
“target”ga (nishon) olinishga imkon yaratdi. Saylovoldi kampaniya strategiyalarining
o‘zgarishi ma’lumotlarga asoslangan yondashuvlarga o‘tishda yaqqol namoyon bo‘ladi.
Siyosiy kampaniyalar endi jamoatchilik fikrini o‘lchash, saylovchilarning xatti
-
harakatlarini kuzatish va muloqot strategiyalarini optimallashtirish uchun ko‘p jihatdan
tahlil vositalariga tayanmoqdalar. Ushbu PR usullari an’anaviy, keng qamrovli saylovoldi
kampaniya strategiyalaridan voz kechishga undash bilan bir qatorda, siyosiy muloqotda
aniqlik va shaxsiylashtirishning yangi davrini yaratmoqda.
Saylovchilar xulq-
atvori va jamoatchilik fikriga ta’sir etishda jamoatchilik bilan
aloqalar texnologiyalarining samaradorligi keng ko‘
lamli tadqiqotlar mavzusidir.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, maqsadli raqamli PR texnologiyalari saylovchilar fikri va
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
2 (2024) / ISSN 2181-3701
191
saylov natijalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, 2012
-yilda Robert Bond,
Kristofer Fariss, Jeyson Jons, Adam Kramer, Kameron Marlou, Jaime Settle va Jeyms
Fauler kabi tadqiqotchi olimlar tomonidan olib borilgan izlanishlar ko‘rsatadiki, ijtimoiy
media xabarlari millionlab odamlarning siyosiy o‘zini namoyon qilishiga, ma’lumot
qidirishiga va haqiqiy ovoz berish xatti-
harakatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatgan
[8]. Xuddi
shunday, Joshua Kalla va David Brukman shaxsiylashtirilgan matnli xabarlar zamonaviy
saylov strategiyalarida to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri va shaxsiylashtirilgan muloqotning kuchini
ko‘rsatib, saylovchilarni samarali safarbar etishi mumkinligini aniqlagandi
[9]. Ular 49 ta
sohada tajribalariga asoslanib shu fikrlarini bildirganlar.
PR texnologiyalarining saylov jarayonlariga ta’siri bir xilda ijobiy deya olmaymiz.
Bunday texnologiyalarning axloqiy oqibatlari, jumladan, shaxsiy hayotga tajovuz qilish va
noto‘g‘ri ma’lumotni tarqatish potentsiali xavfini ham yuzaga keltiradi. Raqamli davrda
adolatli va shaffof saylov jarayonlarini ta’minlash muammolarini ta’kidlab, jamoatchilik
fikrini manipulyatsiya qilishda algoritmlar va avtomatlashtirilgan ijtimoiy media
akkauntlarining rolini oshirib yuborishi mumkin. Zamonaviy PR texnologiyalari o‘z
navbatida saylovlardagi nomzodlarga imkoniyatlar bilan, saylovchilarga zarar ham
keltirishi mumkin.
Jamoatchilik bilan aloqalar texnologiyalari saylovchilarning ishonchiga erishish va
ularga ta’sir qilish uchun siyosiy kampaniyalarga yangi vositalarni taqdim etgan bo‘lsa
-
da, ular murakkab axloqiy va tartibga solish muammolarini ham keltirib chiqardi. Ushbu
texnologiyalarning doimiy evolyutsiyasi va ularning saylov jarayonlariga ta’siri siyosiy
strategiyalar va me’yoriy
-huquqiy bazalarni doimiy tahlil qilish va moslashtirishni talab
qiladi.
Saylov jarayonlarida jamoatchilik bilan aloqalar texnologiyalaridan foydalanishda
huquqiy va axloqiy asoslar, albatta, tartibga solinishi lozim. Buning asosiy sababi saylov
jarayonlariga ilg‘or jamoatchilik bilan aloqalar texnologiyalarining kiritilishi diqqat bilan
ko‘rib chiqilishi kerak bo‘lgan bir qator huquqiy va axloqiy muammolarni keltirib
chiqaradi. Ushbu texnologiyalardan foydalanishni tartibga soluvchi huquqiy asoslar
ko‘pincha raqamli vositalarning tez evolyutsiyasiga moslashish uchun kurash olib boradi,
bu esa murakkab tartibga solish muhitini keltirib chiqaradi.
Asosiy huquqiy masalalardan biri ma’lumotlarning maxfiyligi va xavfsizligini
tartibga solishdir. Siyosiy kampaniyalar orqali saylovchilar ma’lumotlarini keng qamrovli
to‘plash va tahlil qilish shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish bilan bog‘liq jiddiy
tashvishlarni keltirib chiqaradi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining
yangi tahrirdagi 31-
moddasida “Har kim yozishmalari, telefon orqali so‘zlashuvlari,
pochta, elektron va boshqa xabarlari sir saqlanishi huquqiga ega.”, deyiladi, ya’ni
mamlakatimizda ijtimoiy platformalar shaxsiy ma’lumotlarini uchinchi shaxsga berishga
huquqli emaslar [10]. 2018-
yilda joriy etilgan Yevropa Ittifoqining Maʼlumotlarni himoya
qilish boʻyicha ham umumiy reglamenti (GDPR) bu borada muhim huquqiy asos boʻlib
xizmat qiladi, maʼlumotlarni himoya qilish uchun qatʼiy standartlarni belgilaydi va
qoidabuzarliklar uchun ogʻir jazolarni belgilaydi
[11].
Axloqiy tashvishlar, ayniqsa noto‘g‘ri ma’lumotlar va jamoatchilik fikrini
manipulyatsiya qilish kontekstida ham muhim ahamiyatga ega. Siyosiy reklamada mikro-
targeting usullaridan foydalanish “aks
-
sado kameralari” yoki “filtr pufakchalari”ning
yaratilishiga olib kelishi mumkin, bu yerda saylovchilar faqat o‘zlarining mavjud e’tiqodlarini
mustahkamlovchi ma’lumotlarga duch kelishadi. Xo‘sh, “Echo kameralar” (Echo chamber) va
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
2 (2024) / ISSN 2181-3701
192
“filtr pufakchalari” (filter bubbles) nima? Bu odamlarning, xususan, ijtimoiy media va onlayn
platformalarda ma’lumotni iste’mol qilish usullari bilan bog‘liq hodisalarni tavsiflash uchun
ishlatiladigan atamalar hisoblanib, “echo kameralari” –
bu odamlar birinchi navbatda
o‘zlarining mavjud qarashlarini mustahkamlaydigan va kuchaytiradigan ma’lumotlar hamda
fikrlarga duchor bo‘ladigan vaziyatni; “filtr pufakchasi” esa onlayn platformalarda
algoritmlar tomonidan yaratilgan shaxsiylashtirilgan axborot ekotizimlariga ishora qiladi,
tarkibni shaxslarga ularning o‘tmishdagi xatti
-harakatlari, afzalliklari va onlayn faoliyati
asosida moslashtirishini anglatadi.
Bu hodisa, E. Pariser tomonidan muhokama qilinganidek, turli nuqtai nazarlarga
ta’sir qilishni cheklash va yolg‘on ma’lumotlarning tarqalishini osonlashtirish orqali
demokratik jarayonga xavf tug‘diradi
[12]. Bundan tashqari, siyosiy kampaniyada
avtomatlashtirilgan botlar va algoritmlardan foydalanishning axloqiy oqibatlari siyosiy
manipulyatsiya sodir bo‘lganidan keyin nihoyatda xavfli qarorga aylanishi mumkin.
Saylov jarayonlarida PR texnologiyalarining afzalliklaridan foydalanish, huquqiy va
axloqiy standartlarni himoya qilish o‘rtasidagi muvozanat murakkab muammodir.
Hukumatlar va nazorat qiluvchi organlarga nafaqat shaxs huquqlarini himoya qilish,
balki saylov jarayonining yaxlitligini saqlashga qaratilgan siyosatni ishlab chiqish vazifasi
yuklatilgan. Bu esa ushbu texnologiyalarning imkoniyatlari va ularning jamiyatga
potentsial ta’sirini chuqur tushunishni talab qiladi.
Jamoatchilik bilan aloqalar (PR) texnologiyalari siyosiy kampaniyalar uchun kuchli
vositalarni taklif qilsa-da, ulardan foydalanish huquqiy va axloqiy muammolarni hal
qilish uchun ehtiyotkorlik bilan tartibga solinishi kerak. Siyosatchilar, texnologlar va
fuqarolik jamiyati o‘rtasidagi doimiy suhbat innovatsiyalarni qo‘llab
-quvvatlaydigan va
demokratik qadriyatlarni himoya qiluvchi tartibga solish muhitini shakllantirishda juda
muhimdir.
Turli yurisdiktsiyalarda jamoatchilik bilan aloqalar texnologiyalariga huquqiy va
tartibga solish yondashuvlar farq qiladi. Saylov jarayonlarida jamoatchilik bilan aloqalar
texnologiyalaridan foydalanishni tartibga soluvchi huquqiy va me’yoriy bazalar turli
yurisdiksiyalarda sezilarli darajada farqlanadi va bu texnologiyalardan foydalanish
uslubiga ta’sir qiladi. Yevropa Ittifoqida ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha umumiy
reglament (GDPR) ma’lumotlar maxfiyligi va himoyasiga kompleks yondashuvni ifodalaydi.
GDPRning ma’lumotlarni qayta ishlash va rozilik berish bo‘yicha qat’iy qoidalari maqsadli
va aloqa maqsadlarida shaxsiy ma’lumotlardan foydalanadigan siyosiy kampaniyalarga
chuqur ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, reglament ma’lumotlarni qayta ishlash uchun aniq
rozilikni talab qiladi, bu nomaqbul siyosiy muloqot doirasini sezilarli darajada cheklaydi.
Bundan farqli o‘laroq, Amerika Qo‘shma Shtatlarida PR texnologiyalaridan foydalanishni
shakllantiradigan davlatga xos qonunlar va federal ko‘rsatmalar bilan ko‘proq
markazlashmagan yondashuv mavjud. AQShda ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha
yagona qonunning yo‘qligi “ma’lumotlardan foydalanishda ko‘proq moslashuvchanlikni
ta’minlabgina qolmasdan, balki siyosiy kampaniyalar harakatlanishi kerak bo‘lgan qoidalar
to‘plamini yaratadi”, deb yozadi V.
MakGeveran [13].
Ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha qat’iy qonunlarga ega yurisdiktsiyalarda
siyosiy kampaniyalar yanada shaffof va rozilikka asoslangan muloqot strategiyalarini
ishlab chiqishni talab qiladi. Bu ko‘pincha maqsadli raqamli reklamadan farqli o‘laroq,
organik ijtimoiy media ishtirokiga va siyosiy saylovoldi kampaniyasining an’anaviy
shakllariga ko‘proq e’tibor qaratishga olib keladi. Aksincha, qoidalar qat’iy bo‘lmagan
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
2 (2024) / ISSN 2181-3701
193
mamlakatlarda, saylovoldi kampaniyalar xabarlarni moslashtirish va saylovchilarning
muayyan segmentlariga ta’sir qilish uchun ma’lumotlar tahlili va mikro
-targetlashdan
yanada agressivroq foydalanishlarini kuzatishimiz mumkin.
Bunga bir qator misollarni keltirishimiz mumkin:
Birinchi misol: Siyosiy kampaniyalarda tajovuzkor ma’lumotlar tahlili va mikro
-
targetingning yorqin misollaridan biri “Cambridge Analytica” va uning 2016
-yilgi
Qo‘shma Shtatlar prezidentlik saylovlarida ishtirok etishidir. Shuni ta’kidlash kerakki,
“Cambridge Analytica” bahs
-munozaralarga aralashgan va huquqiy oqibatlarga duch
kelgan bo‘lsa
-
da, ko‘pincha ma’lumotlar tahlilidan saylovchilarning muayyan
segmentlariga ta’sir qilish uchun qanday foydalanish mumkinligiga misol sifatida
keltiriladi. “Cambridge Analytica” Britaniyaning siyosiy konsalting firmasi boʻlib,
Facebook foydalanuvchilarining shaxsiy maʼlumotlarini ularning roziligisiz yigʻish va
ulardan foydalanish usullarini tekshirib koʻrdi. Firma shaxsiylashtirilgan siyosiy xabarlar
bilan saylovchilarni “nishon”ga olish uchun ma’lumotlar tahlili va psixologik profildan
foydalanganligini da'vo qildi. Ular saylov kampaniyalarida, jumladan, 2016-yilgi AQSh
prezidentlik saylovlarida va Buyuk Britaniyadagi Brexit referendumida qatnashgan.
Ikkinchi misol: Kristofer Uayli “Mindf*ck: Cambridge Analytica and the Plot to
Break America” kitobida AQSh Kongressi saylov paytida saylovchilarga ta’sir qilish uchun
firma ma’lumotlar tahlili va mikro
-targetlashdan qanday foydalangani haqida dalillar
keltirdi.
Shuni ta’kidlash kerakki, “Cambridge Analytica” harakatlari bilan bog‘liq axloqiy va
huquqiy muammolar ma’lumotlarning maxfiyligi, raqamli manipulyatsiya va raqamli
davrda siyosiy kampaniyalarni tartibga solish bo‘yicha kengroq muhokamalarni keltirib
chiqardi. Bu voqea tekshiruvni kuchaytirdi va siyosiy kontekstda ma’lumotlardan
foydalanishda shaffoflikni talab qildi.
Bundan tashqari, noto‘g‘ri ma’lumotlar va onlayn siyosiy reklama shaffofligiga
qarshi kurashning tartibga soluvchi yondashuvi ham farq qiladi. Ba'zi mamlakatlar,
masalan, Shvetsiya, o‘z
-
o‘zini tartibga solish, platformalar va kampaniyalar mas'uliyatini
ta’kidlaydi, boshqalari, Singapur kabi, qonuniy siyosiy muloqotga ta’sir qilishi mumkin
bo‘lgan soxta yangiliklarga qarshi kurashish uchun qat’iy qonunlarni amalga oshirdi.
Xulosa qilib aytganda, turli huquqiy va me’yoriy
-huquqiy bazalarning qiyosiy tahlili shuni
ko‘rsatadiki, saylov jarayonlarida PR texnologiyalarni boshqarishda yagona yondashuv
mavjud emas. Huquqiy javoblarning xilma-xilligi turli xil madaniy va siyosiy qadriyatlarni
aks ettiradi va har bir yondashuv siyosiy kampaniyalarni o‘tkazish hamda saylov
jarayonlarining yaxlitligi uchun o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi.
Saylov jarayonlarida jamoatchilik bilan aloqalar texnologiyalari integratsiyasining
muammolari va istiqboldagi tendentsiyalarini ham ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq
keladi. Jamoatchilik bilan aloqalar texnologiyalarining saylov jarayonlariga
integratsiyalashuvi o‘zgaruvchan bo‘lsa
-
da, hal qilinishi kerak bo‘lgan bir qator
muammolarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, ushbu sohadagi kelajakdagi
tendentsiyalar va potentsial o‘zgarishlarni bashorat qilish siyosiy kommunikatsiyaning
rivojlanayotgan landshaftiga moslashish va unga tayyorgarlik ko‘rish uchun juda
muhimdir.
Hozirgi kunda qator qiyinchiliklar va to‘siqlar sohada mavjudligicha qolmoqda.
Ular quyidagilardan iborat deyishimiz mumkin:
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
2 (2024) / ISSN 2181-3701
194
➢
Ma’lumotlarning maxfiyligi va xavfsizligi:
Eng muhim muammolardan biri PR
texnologiyalari orqali to‘plangan ma’lumotlarning maxfiyligi va xavfsizligini
ta’minlashdir. “Cambridge Analytica” janjali saylovchilar ma’lumotlaridan noto‘g‘ri
foydalanish uchun zaiflik va potentsialni ta’kidlaydi.
➢
Noto‘g‘ri ma’lumotlar va manipulyatsiya:
Soxta yangiliklar va onlayn
dezinformatsiya saylovoldi kampaniyalarining kuchayishi saylov jarayonlarini adolatli va
shaffof o‘tkazish uchun jiddiy muammo tug‘diradi. Noto‘g‘ri ma’lumotlarning tarqalishi
saylovchilarning fikriga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi va demokratik institutlarga ishonchni
susaytirishi mumkin.
➢
Raqamli bo‘linish:
Raqamli texnologiya va internetga ega bo‘lgan va mavjud
bo‘lmaganlar o‘rtasidagi tafovutni nazarda tutuvchi raqamli oraliq siyosiy
ma’lumotlardan tengsiz foydalanishga va raqamli saylov jarayonlarida ishtirok etishga
olib kelishi mumkin. Ushbu nomutanosiblik raqamli saylov kampaniyalarining
inklyuzivligi va reprezentativligi haqida tashvish uyg‘otadi.
Kelajakdagi tendentsiyalarni alohida ko‘rib chiqish lozim.
Ular quyidagilardan
iborat:
Tartibga solish va nazoratni kuchaytirish:
Ushbu muammolarga javoban,
saylov jarayonlarida PR texnologiyalarini tartibga solish va nazoratni kuchaytirish
mumkin. Bunga ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha yanada keng qamrovli qonunlar,
onlayn siyosiy reklama uchun qattiqroq ko‘rsatmalar va noto‘g‘ri ma’lumotlarga qarshi
kurashish choralari bo‘lishi mumkin.
Shaxsiylashtirish texnikasidagi yutuqlar:
Siyosiy kampaniyada sun’iy
intellekt va “machine learning”dan foydalanishi o‘sishi kutilmoqda, bu esa saylovchilarni
“nishon”ga olish va xabarlarni optimallashtirishda yanada murakkab shaxsiylashtirish
usullariga olib keladi.
Axloqiy muammolarga e’tibor qaratish:
Siyosiy partiyalar va nomzodlar PR
texnologiyalaridan foydalanishda shaffoflik va javobgarlikning yuqori standartlariga ega
bo‘lishi bilan axloqiy tashviqot amaliyotiga ko‘proq e’tibor berilishi mumkin.
Rivojlanayotgan texnologiyalar integratsiyasi:
Kelajakda xavfsiz ovoz berish
jarayonlari uchun blokcheyn, interaktiv kampaniya uchun kengaytirilgan reallik (VR) va
real vaqt rejimida saylovchilarning kayfiyatini tahlil qilish uchun ilg‘or tahlillar kabi
rivojlanayotgan texnologiyalar integratsiyasini ko‘rishi mumkin bo‘ladi.
Jamoatchilik bilan aloqalar (PR) texnologiyalari saylovchilarni jalb qilish va saylov
kampaniyalarini o‘tkazishning innovatsion usullarini taklif qilsa
-da, ular hal qilinishi
kerak bo‘lgan muhim muammolarni ham keltirib chiqaradi. Saylov jarayonlarida ushbu
texnologiyalarning kelajagi tartibga soluvchi javoblar, texnologik yutuqlar va axloqiy
mulohazalar kombinatsiyasi bilan shakllantirilishi mumkin.
Saylov jarayonlarida jamoatchilik bilan aloqalar texnologiyalarining real hayotiy
oqibatlarini tushunish uchun ushbu texnologiyalar saylov natijalarini shakllantirishda hal
qiluvchi rol o‘ynagan aniq misollarni ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir.
1-tadqiqot
misoli 2008-yilgi AQSh prezidentlik saylovlari hisoblandi. 2008-yilgi
AQSh prezidentlik saylovlari ko‘pincha raqamli ommaviy axborot vositalaridan siyosiy
kampaniya uchun foydalanishda muhim voqea sifatida tilga olinadi. Barak Obamaning
saylovoldi tashviqoti kengroq elektorat, xususan, yosh saylovchilar bilan muloqot qilish
va tarafdorlarni safarbar qilish uchun ijtimoiy media va ma’lumotlar tahlili kuchidan
samarali foydalandi. M.MakFarland Obama jamoasi Facebook va Twitter (hozirgi X) kabi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
2 (2024) / ISSN 2181-3701
195
platformalardan nafaqat targ‘ibot uchun, balki mablag‘ yig‘ish va ko‘ngillilarni
muvofiqlashtirish uchun qanday foydalangani, raqamli kampaniyada yangi standart
o‘rnatishi haqida tahlillar olib
brogan [14].
A. Hendricks va E.
Denton kabi olimlarning fikriga ko‘ra, bu yondashuv raqamli
platformalardan nafaqat ma’lumotni tarqatish, balki tarafdorlar o‘rtasida hamjamiyat va
faollik hissini rivojlantirish uchun asos bo‘ldi
[15]. Saylovoldi kampaniyaning ushbu
platformalarda saylovchilar bilan muloqot qilish, o‘zaro muloqot qilish, munosabat va
ishtirok etish uchun maydonni ta’minlash qobiliyati kuchli, ommaviy qo‘llab
-quvvatlash
bazasini yaratishda muhim rol o‘ynadi.
Obama jamoasi elektoratni segmentlarga bo‘lish va xabarlarni ma'lum demografik
guruhlarga moslashtirish uchun ma’lumotlarni yig‘ishning murakkab usullaridan
foydalangan. Yana bir AQSHlik olim D.
Kreiss ta’kidlaganidek, bu siyosiy kampaniyada
bunday texnologiyaning birinchi yirik qo‘llanilishidan biri bo‘lib, saylov siyosatida ilgari
ko‘rilmagan shaxsiylashtirish va targetga olish imkonini beradi
[16]
. Ma’lumotlarga
asoslangan ushbu yondashuv kampaniyaga resurslarni samarali taqsimlash, saylovchilar
bilan aloqa qilish harakatlarini shaxsiylashtirish va xabarlar ta’sirini maksimal darajada
oshirish imkonini berdi.
2-tadqiqot
“Brexit” referendumini yana bir muhim misol sifatida tanladim.
2016-
yilda “Brexit” referendumi bo‘lib, unda jamoatchilik fikrini o‘zgartirish uchun
jamoatchilik bilan aloqalar texnologiyalaridan foydalanilgan. “Brexit”ni tashkillashtirgan
siyosiy kampaniya saylovchilarning muayyan segmentlarining ishonchiga erishish va
ularga ta’sir qilish uchun maqsadli ijtimoiy media reklamasi hamda ma’lumotlar
tahlilidan samarali foydalandi. D.Kammings, referendum tashkilotchilaridan biri, o‘z
xabarlarini tarqatish uchun maqsadli raqamli reklamalardan foydalanish strategiyasini
va uning kampaniya muvaffaqiyatida o‘ynagan muhim rolini batafsil bayon qilgandi
[17].
Olingan saboqlar va oqibatlari masalaning eng ahamiyatli jihati hisoblanadi. Ushbu
amaliy tadqiqotlar bir nechta asosiy saboqlarni beradi:
1)
Ijtimoiy medianing safarbarlikdagi kuchi:
Ijtimoiy media platformalari,
ayniqsa, yosh demografik guruhlar orasida siyosiy safarbarlik va faollik uchun kuchli
vosita bo‘lishi mumkin.
2)
Maqsadli tashviqot uchun ma’lumotlar tahlili:
Maqsadli xabarlar uchun
ma’lumotlar tahlilidan samarali foydalanish saylovchilarning xatti
-harakati va qaror
qabul qilishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
3)
Axloqiy va huquqiy asoslarga ehtiyoj:
Bu misollar, shuningdek, saylov
jarayonlarida raqamli texnologiyalardan foydalanishni tartibga solish, adolat va
oshkoralikni ta’minlash uchun mustahkam axloqiy va huquqiy asoslar zarurligini
ta’kidlaydi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, saylov jarayonlariga jamoatchilik bilan aloqalar
texnologiyalarining integratsiyalashuvi ulkan salohiyat va muhim muammolarni
ko‘rsatdi. Ushbu texnologiyalar siyosiy faollik va saylovchilarni safarbar qilish uchun
yangi yo‘llarni taklif qilsa
-
da, ular ma’lumotlarning maxfiyligi, noto‘g‘ri ma’lumotlar va
kampaniyalarning axloqiy o‘tkazilishiga oid muhim savollarni ham keltirib chiqaradi.
Siyosiy muloqot uchun texnologik yutuqlardan foydalanish va mustahkam huquqiy
hamda axloqiy kafolatlarni ta’minlash o‘rtasida muvozanatni saqlash zarur. Bu
muvozanat nafaqat saylov jarayonlarining yaxlitligi, balki demokratik institutlarga
bo‘lgan jamoatchilik ishonchini saqlash uchun ham zarurdir.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
2 (2024) / ISSN 2181-3701
196
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Lilleker, D. G., & Negrine, R. Professionalization: Of what? Since when?
By whom? Harvard International Journal of Press/Politics, 7(4), 2002. 289-b.
2.
Bernays, E. L. Propaganda. Horace Liveright. 1928. 140-b.
3.
Kern, M. 30-Second Politics: Political Advertising in the Eighties. Praeger. 1989.
116-b.
4.
Druckman, J. N. The power of television images: The first Kennedy-Nixon debate
revisited. Journal of Politics, 65(2), 2003. 566-b.
5.
Enli, G. S., & Skogerbø, E. Personalized campaigns in party
-centred politics:
Twitter and Facebook as arenas for political communication. Information.
6.
Issenberg, S. The Victory Lab: The Secret Science of Winning Campaigns. Crown
Publishing Group. 2012.
7.
Magin, M., Podschuweit, N., Haßler, J., & Russmann, U. (2017). Campaigning in
the fourth age of political communication: A multi-method study on the use of Facebook
by German and Austrian parties in the 2013 national elections. New Media & Society,
19(9), 1494-1511.
8.
Bond, R. M., Fariss, C. J., Jones, J. J., Kramer, A. D. I., Marlow, C., Settle, J. E., &
Fowler, J. H. A 61-million-person experiment in social influence and political
mobilization. Nature, 489(7415), 2012. 295-298-bb.
9.
Kalla, J. L., & Broockman, D. E. The minimal persuasive effects of campaign
contact in general elections: Evidence from 49 field experiments. American Political
Science Review, 112(1), 2018. 148-166-bb.
10.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 31
-modda: https://constitution.uz/
oz/clause/index#section7
11.
Voigt, P., & Von dem Bussche, A. The EU General Data Protection Regulation
(GDPR). Springer International Publishing. 2017. 33-b.
12.
Pariser, E. The Filter Bubble: What the Internet Is Hiding from You. Penguin
Press. 2011.
13.
McGeveran, W. Privacy and data protection law. University Casebook Series.
Foundation Press. 2016. 46-49-bb.
14.
McFarland, M. Barack Obama and the Facebook Election. U.S. News & World
Report. 2009. 202-b.
15.
Hendricks, J. A., & Denton, R. E. Communicator-in-Chief: How Barack Obama
Used New Media Technology to Win the White House. Lexington Books. 2010.
16.
Kreiss, D. Taking Our Country Back: The Crafting of Networked Politics from
Howard Dean to Barack Obama. Oxford University Press. 2012. 321-b.
17.
Cummings, D. On the referendum #21: Branching histories of the
2016 referendum and ‘the frogs before the storm’. Dominic Cummings's Blog. 2017.
