Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Potentials of developing pragmatic competence in the
process of teaching English as a foreign language
Dinara SADIROVA
Tashkent State Pedagogical University named after Nizami
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received July 2024
Received in revised form
10 August 2024
Accepted 25 August 2024
Available online
25 September 2024
Pragmatic competence is an integral element of
communicative competence. This article begins by clarifying the
definition of pragmatic competence, referencing the perspectives
and details provided by various linguists. Additionally, the
importance of developing language learners' pragmatic
competence for effective communication is discussed. The
necessity and appropriateness of teaching pragmatic competence
during foreign language instruction are demonstrated through
examples. Hypotheses are also proposed.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss3
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
foreign language,
pragmatic competence,
communicative competence,
pragmatic failure.
Ingliz tilini chet tili sifatida o‘qitish jarayonida pragmatik
kompetensiyani rivojlantirish imkoniyatlari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
chet tili,
pragmatik kompetensiya,
kommunikativ
kompetensiya,
pragmatik
muvaffaqiyatsizlik.
Pragmatik kompetensiya kommunikativ kompetensiyaning
ajralmas elementidir. Ushbu maqolada boshqa tilshunoslarning
tarif va tafsilotlariga murojaat qilish orqali pragmatik
kompetensiya ta’rifini aniqlashtirishdan boshlanadi. Bundan
tashqari,
til
o‘rganuvchilarning
muloqotda
pragmatik
kompetensiyasini rivojlantirishning ahamiyatini muhokama
qilinadi va chet tilini o‘qitish jaray
onida pragmatik
kompetensiyani o‘rgatish zarurati va maqsadga muvofiqligini
misollar bilan ko‘rsatib beriladi. Natijada maqolada ingliz tilini
chet tili sifatida o‘qitishda pragmatik kompetensiyani
rivojlantirish uchun ba’zi taxminiy yondashuvlar taklif qi
lindi.
1
Tashkent State Pedagogical University named after Nizami E-mail: dinarasadikovna096@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
3 (2024) / ISSN 2181-3701
129
Возможности
развития
прагматической
компетентности в процессе обучения английскому
языку как иностранному
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
иностранный язык,
прагматическая
компетентность,
коммуникативная
компетентность,
прагматический провал.
Прагматическая
компетентность
является
неотъемлемым
элементом
коммуникативной
компетентности. Статья начинается с разъяснения
определения прагматической компетентности с отсылкой к
оценкам и исследованиям различных лингвистов. Также
обсуждается
важность
развития
прагматической
компетентности у изучающих язык в контексте общения, а
на примерах показаны необходимость и целесообразность
её преподавания в процессе обучения иностранному языку.
KIRISH
“Pragmatika so‘zlovchi (yoki yozuvchi) tomonidan bildirilgan va tinglovchi (yoki
o‘quvchi) tomonidan talqin qilingan ma’noni o‘rganish bilan shug‘ullanadi” [1]. “Journal of
Pragmatics” 1977 yilda Gollandiyada birinchi marta nashr etilganidan beri pragmatik
a
tilshunoslar va o‘qituvchilarning e’tiborini tobora ko‘proq jalb qilmoqda. Odamlar tilni
qanday tushunish va undan foydalanishni ko‘rsatadigan tilshunoslikning boshqa kichik
fanlaridan farqli pragmatika tildan qanday to‘g‘ri foydalanish haqida ko‘proq ma’lumot
berishini anglamoqdalar.
Bugungi kunda ijtimoiy iqtisodiyot va dunyo muhitining rivojlanishi bilan chet tilini
o‘rganuvchilar faqat lug‘at va grammatika qoidalari kabi til bilimlari bilan
kifoyalanmaydilar.
Buning o‘rniga, ular o‘zlarining til kompetensiyalarini, eng muhimi,
pragmatik kompetensiyani rivojlantirishga intilishadi, shunda ular tildan muloqotda
foydalana oladilar. Shuning uchun bir qator tilshunoslar va pragmatikaga qiziquvchilar
pragmatik nazariyalarni amaliyotga tatbiq eta boshlaydilar; masalan, ular til
o‘rganuvchilarning pragmatik kompetensiyasini qanday targ‘ib qilish bo‘yicha tadqiqot
olib borishni boshlaydilar.
MUHOKAMALAR VA METODOLOGIYA
2. Pragmatik kompetensiyaning ta’rifi
. Til o‘rganish pragmatik kompetensiyani
rivojlantirish jarayonidir. Turli olimlarning pragmatik kompetensiya ta’rifi bo‘yicha turli
fikrlari mavjud. Ziran ulardan ba’zilarini Pragmatika va Ingliz tilini o‘rganishga kiritdi [2].
Hymes (1972) birinchi bo‘lib 1960
-yillarda Norm Xomskiy tomonidan taklif qilingan
kompetensiya tushunchasini kengaytirdi va keyin to‘rt komponentdan iborat bo‘lgan
kommunikativ kompetensiya atamasini ilgari surdi: imkoniyat, amalga oshirish, maqsadga
muvofiqlik va ishlash. Umuman olganda, birinchi komponent lingvistik kompetensiyaga
teng, qolgan uchta komponent esa pragmatik kompetensiyaga bo‘ysunadi, degan xulosaga
kelinadi.
Leech (1983) birinchi bo‘lib pragmalingvistika va sotsiopragmatikani ajratib
ko‘rsatdi, pragmatik kompetensiya pragmalingvistik kompetensiya va sotsiopragmatik
kompetensiyaning ikki qismiga bo‘linadi. Birinchisi, ma’lum bir muloqotni amalga oshirish
uchun
to‘g‘ri grammatika va tegishli til shaklidan foydalanishning pragmatik
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
3 (2024) / ISSN 2181-3701
130
kompetensiyasi bo‘lsa, ikkinchisi esa so‘zlovchidan to‘g‘ri muloqotga erishish uchun tildan
foydalanishning ijtimoiy qoidalariga rioya qilishni talab qiladi.
1990 yilda Baxman lingvistik kompetensiya haqida batafsilroq ma’lumot berdi (1
-
jadvalga qarang). Uning ifodalashida, pragmatik kompetensiyaning ikki qismiga kelsak,
inlokatsion kompetensiya kommunikativ harakatni tushunish va uni qanday amalga
oshirishni bilish kompetensiyasini anglatadi; ijtimoiy-madaniy kompetensiya esa tildan
muayyan kontekstda to‘g‘ri foydalanish malakasini bildiradi. Xulosa qilib aytganda,
pragmatik kompetensiya - bu muvaffaqiyatli muloqotga erishish uchun muayyan
kontekstda tilni to‘g‘ri va mos ravishda tushunish va ishlatish qobiliyatidir.
3. Pragmatik kompetensiyani rivojlantirishning ahamiyati
Chet tilini o‘rganishdan maqsad uni muloqotda qo‘llash, ya’ni ingliz tilini o‘rganish
ingliz tilini o‘rganuvchilarning kommunikativ kompetensiyasini rivojlantirishdir.
Pragmatik kompetensiya kommunikativ kompetensiyaning muhim elementi bo‘lganligi
sababli;
ingliz tilini o‘rganishda muhim bo‘lishi kerak.
Jadval 1.
Baxmanning lingvistik kompetensiya ifodalanishi.
Til kompetensiyasi
Tashkiliy kompetensiya
Pragmatik kompetensiya
Grammatik kompetensiya
Nutq kompetensiya
Illyuksion kompetensiya
Ijtimoiy-madaniy kompetensiya
3.1. Til shakli va til funksiyasi
o‘rtasidagi munosabat
An’anaga ko‘ra, o‘qituvchilar asosan til shakli va grammatik qoidalarni o‘rgatishadi,
lekin til funksiyasi va tildan foydalanishni e’tiborsiz qoldiradilar. Ko‘pgina o‘qituvchilar til
shakli va grammatik qoidalarini o‘rganish bilan chet tilini o‘rganuvchilar asta
-sekin til
funksiyasini amalga oshiradilar va tildan foydalanish malakasiga ega bo‘ladilar, deb
ishonishgan. Biroq, so‘nggi tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, pragmatik kompetensiya
grammatik kompetensiya bilan o‘z
-
o‘zidan rivojlana olmaydi [3]. Boshqacha qilib
aytganda, til shakli va til funksiyasi yoki tildan foydalanish o‘rtasida katta tafovut mavjud.
Nazariy jihatdan, agar til shakli har doim til funksiyasi bilan mos kelsa, muloqot
to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri va tushunarli bo‘ladi. Ammo til shakli va til funksiyasi o‘rtasidagi haqiqiy
munosabatlar ierarxikdir. Turli kontekstlar tufayli bitta til shakli turli xil til funksiyalarini
bajarishi mumkin va bitta til funksiyasi turli til shakllarida uzatilishi mumkin. Masalan,
“Eshik ochiq” iborasi turli vaziyatlarda quyidagi funksiyalarga ega:
1) “eshik ochiq” faktini ko‘rsatish yoki tushuntirish;
2) Eshituvchiga chiqib ketganda eshikni yopishni eslatish;
3) Eshituvchini eshikni yopmaganligi uchun tanbeh berish;
4) Xonada sovuq ekanligini taklif qilish va tinglovchidan eshikni yopishni so‘rash.
Boshqa tomondan, tinglovchidan eshikni yopishni so‘rashning til funksiyasini
amalga oshirish uchun so‘zlovchi turli xil tanlovlarga ega:
1) Eshik!
2) Eshikni yoping, iltimos.
3) Iltimos, eshikni yopasizmi?
4) Eshikni yopishga qarshimisiz?
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
3 (2024) / ISSN 2181-3701
131
5) Bu yerda sovuq.
Ushbu oddiy misol til shaklining til funksiyasidan farq qilishini ko‘rsatishga xizmat
qiladi. Muvaffaqiyatli muloqotga erishish uchun til shakli va til funksiyasi o‘rtasidagi
iyerarxik munosabatlarni bilish va ilg‘or pragmatik kompetensiyani o‘z ichiga olg
an
tegishli til shaklidan foydalanish kerak.
3.2. Grammatik qoidalar va tildan foydalanish qoidalari o‘rtasidagi bog‘liqlik
Kishilar o`z ona tilidan o`zaro muloqot qilishda foydalanar ekan, ular tilning rasmiy
qoidalariga, ya`ni grammatik qoidalarga ham, tilning funksional qoidalariga, ya`ni tildan
foydalanish qoidalariga ham mos keladi. Ammo chet tilini o‘rganuvchilarga kelsak
, ular
qoidalardan birini yoki hatto ikkalasini ham buzishi mumkin. Bu chet tillarini o‘rganishda
muhim jihatni ko‘rsatadi, ya’ni grammatik qoidalarni ham, tildan foydalanish qoidalarini
ham bilishimiz va ularni amaliyotda qo‘llashimiz kerak.
E’tiborga loyiq narsa shundaki, ba’zi grammatik jihatdan to‘g‘ri jumlalar pragmatik
prinsiplarda deyarli qabul qilinmaydi; ba’zi gaplar esa grammatik bo‘lmasa ham, ma’lum
kontekstda qimmatlidir.
a)
(Xitoy maktabi direktori amerikalik o‘qituvchini xodimlar va barcha talabalarga
tanishtirdi) Xonimlar va janoblar, men sizlarga juda chiroyli qiz Miss Braunni
tanishtirganimdan xursandman. U AQShdan kelgan juda yaxshi o‘qituvchi…
-(A Chinese
principle introduced an American teacher to the staff and all the students) Ladies and
gentlemen, I’m delighted to introduce to you a very pretty girl, Miss Brown. She is a very
good teacher from the USA…)
b) Men buni juda yaxshi qila olmayman.-
(I can’t do it very good.)
a) variantdagi jumlada maktab direktori grammatik jihatdan to‘g‘ri jumlani aytadi,
ammo bu amerikalik o‘qituvchini noqulay va xijolatli ahvolda qoldirdi. Sababi Birinchidan,
“qiz” g‘arb madaniyatida balog‘at yoshidagi ayollar uchun ishlatiladigan atamadir
, shuning
uchun 18 yoshdan oshgan ayollarni “ayol” yoki “xonim” deb chaqirilishi nazarda tutilgan,
ikkinchidan, g‘arb madaniyatida,o‘zaro tanishtirish uni shaxs sifatida ko‘rinishiga emas,
balki obyektiv ravishda tanishtirishga sifatlangan. Aksincha, b)variantda jumla
grammatik noto‘g‘ri tuzilgan , lekin ma’lum bir kontekstda qabul qilinadi.
Bu misollar shuni ko‘rsatadiki, real muloqotda tildan muayyan kontekstda to‘g‘ri
foydalanish grammatik to‘g‘rilikdan ko‘ra muhimroqdir. Shuningdek, u muloqotda
pragmatik kompetensiya muhimligini ko‘rsatadi.
NATIJALAR VA XULOSA
“Pragmatik muvaffaqiyatsizlik tildan foydalanish, iboralar va jumlalarni yaratishda
ishlash xatolarini anglatmaydi. Buning o‘rniga, bu nutqning noto‘g‘riligi, yoki noto‘g‘ri
gapirish usuli yoki birdiomatik til ifodalari tufayli yuzaga keladi, bu esa istalgan mazmunga
erishishni imkonsiz qiladi. [4]. Tomas “Madaniyatlararo pragmatik qobiliyatsizlik” asarida
nutqiy muloqot jarayonida, agar ma’ruzachi standart grammatik kodlash sxemasiga ko‘ra
iboralar va jumlalarni tuza olmasa, u eng ko‘p yomon gapirgan deb
hisoblanishini
mumkinligini ta’kidlaydi, lekin agar u muloqot jarayonida pragmatik talablarga
bo‘ysunmasa, pragmatik prinsiplarga rioya qilinmagan holatda, u “o‘zini yomon tutadigan”
yoki nosamimiy, yolg‘on va insofsiz odam sifatida baholanishi mumkin. Bu
yerda biz
pragmatik muvaffaqiyatsizlik shaxslararo muloqotga katta zarar yetkazishini mumkinligi,
shuning uchun biz uni yengish uchun zaruriy choralar ko‘rishimiz kerak.
4. Pragmatik kompetensiyani o‘rgatishning zaruriyati va maqsadga
muvofiqligi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
3 (2024) / ISSN 2181-3701
132
Pragmatik kompetensiyani targ‘ib qilish muhimligini muhokama qilgandan so‘ng,
bizning miyamizda yana bir nechta savollar paydo bo‘ladi: pragmatik kompetensiyani
lug‘at boyligi va grammatik bilimlarni boshqarish bilan tabiiy ravishda rivojlantirish
mumkinmi
yoki pragmatik kompetensiyani o‘rgatish kerakmi? Va pragmatik
kompetensiyani o‘rgatish mumkinmi?
Ba’zi pragmatik bilimlarning universalligi tufayli chet tilini o‘rganuvchilar o‘z ona
tilidan nutqni tashkil etishda ba’zi tamoyillarni keltirib chiqarishi mumkin; ular o‘z
niyatlarini bilvosita ifodalashlari mumkin; yoki ular bilvosita ma’nolarni tushunis
h uchun
kontekstdan foydalanishlari mumkin va hokazo. Biroq, pedagogik psixologlar chet tilini
o‘rganuvchilar barcha foydali bilim va strategiyalarni chet tilini o‘rganishga o‘tkazishga
qodir emasligini aniqladilar. Ular kontekst yordamida nutq yoki muhokama, bahs
jarayonini tom ma’noda tushunish va erkin xulosa chiqarish ehtimoli ko‘proq.
Pragmatik kompetensiyani o‘rgatishning maqsadga muvofiqligiga kelsak, chet tilini
o‘rganuvchilarning til o‘rgatishda pragmatik kompetensiyasini rivojlantirishga qaratilgan
katta sa’y
-
harakatlar amalga oshirildi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, prag
matik
kompetensiyani o‘rgatish pragmatik ongni oshirishdan boshlanishi kerak, so‘ngra
kundalik til o‘rgatishda ko‘proq pragmatik bilimlarni o‘z ichiga olishi va til
o‘rganuvchilarga muloqotda pragmatik bilimlardan foydalanish uchun imkon qadar
ko‘proq imko
niyat yaratishi kerak.
5. Ingliz tilini chet tili sifatida o‘qitishda pragmatik kompetensiyani
rivojlantirishning ba’zi taxminiy yondashuvlari.
Pragmatik kompetensiyani rivojlantirish muhimligini va ingliz tilini o‘qitish
jarayonida pragmatik kompetensiyani o‘rgatish imkoniyatlarini tushungan holda,ushbu
qismda ingliz tilini chet tili sifatida o‘qitishda pragmatik kompetensiyani rivojlantirish
uch
un ba’zi taxminiy yondashuvlarni taqdim etishga harakat qilamiz.
5.1. Pragmatik xabardorlikni oshirish
Pragmatik kompetensiyani rag‘batlantirish chet tilini o‘rganuvchilarning ham,
o‘qituvchilarning ham pragmatik xabardorligini oshirishdan boshlanishi kerak. Bardovi
-
Xarlig pragmatik xabardorlik sinfdagi ta’limning maqsadlaridan biri bo‘lishi kerakligini
ta’kidladi. Til o‘rganuvchilar ham, o‘qituvchilar ham pragmatik kompetensiyaning
muhimligini anglab yetsalar va o‘zlarining pragmatik kompetensiyalarini rivojlantirishda
faol bo‘lishsa, ular ingliz tilini o‘qitish va o‘qitish jarayonida ma’lum bir yaxshilanis
hlarni
amalga oshirishlari mumkin, shuningdek, ularning pragmatik hamda kommunikativ
kompetensiyasini oshirish mumkin bo‘ladi.
5.2. Amaliyotda pragmatik kompetensiyani rivojlantirish
Birinchidan, ingliz tilini o‘rganish va o‘qitishda til shakli va til funksiyasini
farqlashimiz kerak. O‘qituvchilar o‘quvchilarga faqat katta hajmdagi lug‘at va
grammatikani o‘rgatish bilan kifoyalanmasligi kerak; Buning o‘rniga ular o‘quvchilarga til
bili
mlaridan foydalanish imkoniyatlarini ta’minlash uchun ba’zi vaziyatlarni ishlab
chiqishlari kerak. Talabalar esa o‘rganganlarini, lingvistik yoki pragmatik bilimlarini
amalda qo‘llash uchun barcha imkoniyatlardan foydalanishlari kerak.
Ikkinchidan, ingliz tilini o‘rgatishda o‘qituvchilar kontekstga e’tibor qaratishlari
kerak. U nimani o‘rgatishidan qat'i nazar, u kontekstni hisobga olishi kerak. Oldingi
muhokamada biz bir xil gapning turli kontekstlarda turli ma’no va vazifalarni bajaris
hi
mumkinligini ko‘rdik. O‘qituvchilar talabalarga tildan foydalanishda kontekstning muhim
rolini tushunishlariga yordam berishlari kerak.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
3 (2024) / ISSN 2181-3701
133
Uchinchidan, o‘qituvchilar o‘quvchilarda ingliz tilini o‘qitishda madaniyatning
farqlanishiga nisbatan sezgirlikni rivojlantirishlari kerak. Turli madaniyatga ega bo‘lgan
odamlar, hatto bir xil so‘zni ham turlicha tushunishlari mumkin edi. “Odamlar muloqot
da
o‘xshash ma’noga ega bo‘lishlari mumkin, ular o‘xshash tajribalarni boshdan kechirgan
yoki oldindan bila oladilar” [8]. Belgilangan til madaniyatini to‘g‘ri tushunmagan holda,
chet tilini o‘rganuvchilar chet tilini noto‘g‘ri tushunishlari yoki noto‘g‘ri
ishlatishlari
mumkin. Shunday qilib, o‘qituvchilarning mas'uliyati talabalarda ingliz tilini o‘qitishda
madaniyatning farqlanishiga nisbatan sezgirlikni rivojlantirishdir, bu esa talabalarga
ularning pragmatik kompetensiyasini rivojlantirishga yordam beradi.
XULOSALAR
Ushbu maqola chet tilini o‘rganuvchilarning pragmatik kompetensiyasini
rivojlantirishning dolzarb masalasini muhokama qilishga bag‘ishlangan. Pragmatik
kompetensiya ta’rifidan chet tilini o‘rganishning muhim maqsadi bo‘lgan kommunikativ
kompetensiyaning ha
l qiluvchi qismi sifatida pragmatik kompetensiyani o‘z ichiga olinishi
ta’kidlanib o‘tildi. Keyin muloqotda pragmatik kompetensiyani rivojlantirishning
ahamiyati, chet tilini o‘qitish jarayonida pragmatik kompetensiyani o‘rgatishning zarurligi
va maqsadga
muvofiqligi muhokama qilindi. Nihoyat, til o‘qituvchilari va talabalarga
o‘zlarining pragmatik kompetensiyalarini rivojlantirishga yordam berish uchun ba’zi
taxminiy yondashuvlarni ilgari surildi. Shu sababli, maqola o‘quvchilarning e’tiborini
ushbu masala
ga qaratdi va til o‘rganuvchilarga ularning pragmatik kompetensiyasini
rivojlantirishga yordam berishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Yule, G. (2000) Pragmatika. Shanxay xorijiy tillar ta’limi matbuoti, Shanxay, 3.
2.
U,Z.R. (1997) Pragmatika va ingliz tilini o‘rganish. Shanxay xorijiy tillar ta’limi
matbuoti, Shanxay, 199-201.
3.
Hong, G. (1991) Ingliz tilining pragmatik kompetensiyasi va chet tillarini
oʻqitishning maʼrifiyligi boʻyicha tadqiqot. Chet tillarni o‘qitish va tadqiqotlar, 4, 56
-60.
4.
U, Z.R. (1997) Pragmatika va ingliz tilini o‘rganish. Shanxay xorijiy tillar ta’limi
matbuoti, Shanxay, 205-206.
5.
Tomas, J. (1983) Madaniyatlararo pragmatik muvaffaqiyatsizlik. Amaliy
tilshunoslik, 4, 91-112. https://doi.org/10.1093/applin/4.2.91
6.
Uayt, R. (1993) Iltimos, ayting: ingliz tilidagi o‘zaro ta’sirdagi pragmalingvistik
muvaffaqiyatsizlik. ELTJournal, 47, 193-202. https://doi.org/10.1093/elt/47.3.193
7.
Bardovi-
Harlig, K. va Dörnyei, Z. (1998) Til o‘rganuvchilar pragmatik buzilishlarni
tan oladimi? Yo‘riqnomali L2 o‘rganishda pragmatik va grammatik xabardorlik. TESOL
Har chorak, 32, 233-262. https://doi.org/10.2307/3587583
8.
Samovar, L.A., va boshqalar. (2000) Madaniyatlar o‘rtasidagi aloqa. 3
-nashr, Chet
tillarni o‘qitish va tadqiqot nashriyoti, Pekin, 124
-129.
