Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Functional-semantic category of the concept Anger in the
language system
Dilafruz UBAIDULLAEVA
Bukhara State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received August 2024
Received in revised form
10 September 2024
Accepted 25 September 2024
Available online
25 October 2024
It has become increasingly necessary to examine the feeling
of anger through an additional, functional approach
–
one that
complements previous perspectives by emphasizing the "study
of the language system's functioning in speech activity." This
article aims to elucidate the functional and semantic properties
of the Anger category.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss4
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
semantic field,
functional-semantic,
category,
emotion,
Anger.
Til
tizimidagi g‘azab konseptining funksional
-semantik
kategoriyasi
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
semantik maydon,
funksional-semantik,
kategoriya,
emotsiya,
Anger.
Bugungi kunga kelib, g‘azab tuyg‘usini avvalgilariga zid
bo‘lmagan, ammo nutq faoliyatida til tizimining ishlashini
o‘rganishni o‘z ichiga olgan qo‘shimcha, funksional yondashuv
nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish zarurati paydo bo‘ldi.
Ushbu
maqolaning diqqati Anger kategoriyasini funksional-semantik
xossalarini izohlab berishga qaratilgan.
Функционально
-
семантическая категория концепта
гнев в языковой системе
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
семантическое поле,
функционально
-
На сегодняшний день возникает необходимость
рассматривать
чувство
гнева
с
точки
зрения
дополнительного, функционального подхода. Этот подход
1
Doctoral student (PhD), Bukhara State University.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
132
семантическая,
категория,
эмоция,
Anger.
не противоречит предыдущим, но предполагает изучение
функционирования
языковой
системы
в
речевой
деятельности. В данной статье основное внимание
уделяется объяснению функционально
-
семантических
свойств категории Anger.
KIRISH
Zamonaviy tilshunoslikda funksionalizm birlamchi xususiyatga ega bo
‘
lib, ushbu
yo
‘
nalish til va uning vositalari bevosita til tizimining harakatdagi mexanizmlarini
o
‘
rganishga imkon beradi. Funksional yondashuv dinamik tadqiqotlar va til sistemasining
aloqa hamda bilish vositasi sifatida ishlashi bilan bog‘liq. Shuning uchun biz ushbu
yo‘nalishni kognitiv fanning asosiy oqimiga integratsiyalashuvi sifatida qarashimiz
maqsadga muvofiqdir. Integratsiyalashgan yondashuv ko‘pincha quyidagicha taqdim
etiladi: birinchidan, lingvistik shakllarning ma’nolari orqali funksional
-semantik
(konseptual) maydon o‘rnatiladi, so‘ngra ma’lum bir sohaga tegishli lingvistik vositalar
bilan ifodalangan ma’nolar semasiologik jihatdan tekshiriladi. Ikki funksional
-semantik
yo‘nalish doirasida tilning alohida tuzilishi sifatida “funksiya” tushunchasi va funksional
grammatika uchun asosiy tushunchalar bo‘lgan funksional
-semantik maydon nazariyasi
alohida ahamiyatga ega [1]. Funksional-
semantik maydon, ma’lum bir semantik
kategoriyaga asoslanib, ularning funksiyalarining umumiyligi asosida o‘zaro ta’sir
qiluvchi, ma’lum bir tilning ko‘p qatlamli vositalari tizimidir. Aspektuallik, vaqtinchalik,
garov, lokativlik va boshqalarning funksional-semantik maydoni lingvistik
kategoriyalarning tiplarini ifodalaydi. Funksional-semantik maydon nafaqat manba tizim
sifatida grammatik birliklar, sinflar va kategoriyalarni, balki ularning bir xil semantik
kategoriyaga aloqador muhit elementlarini ham qamrab oladi.
Zamonaviy ingliz tilida ANGER inson mavjudligi paradigmasining parametrlaridan
biri funksional-semantik kategoriya sifatida ifodalanishi mumkin, uning ifoda vositasi
umumiy semantik funksiyani bajaradigan ko‘p darajali (leksik, sintaktik) lingvistik
vositalar
–
g‘azablangan holatni ifodalay olishidir.
ADABIYOTLAR TAHLILI
S.D. Katsnelson tilning funksional mohiyati haqida yozgan va til tuzilishining
funksiyalari hamda umumiy prinsiplari hamma joyda bir xil ekanligini,odamlarning
umumiy tabiatiga mos kelishini ta’kidlagan. Tilga funksional yondashish tilning asosiy
funksiyasiga aloqa vositasi sifatida kirmasdan mumkin emas [2]
. Uning fikriga ko‘ra, til
nafaqat fikrni ifoda etish maqsadlariga xizmat qiladigan belgilar tizimigina emas, balki
shu bilan birga fikrni shakllantirish maqsadlariga xizmat qiladigan o‘ziga xos belgilar
tizimidir.
A.V.
Bondarko funksional yondashuvning o‘ziga xos xususiyatlarini “obyekt uning
funksiyalari, ishlash naqshlari, atrof-
muhit bilan aloqasi nuqtai nazaridan o‘rganiladi” deb
biladi. Til birligining funksiyasi deganda til tizimida unga xos bo‘lgan ma’lum bir maqsadni
bajarish va nutqda tegishli ishlash qobiliyati tushuniladi; shu bilan birga, funksiya ishlash
natijasidir, ya’ni amalga oshirilgan maqsad, nutqda erishilgan maqsad [3].
G.A. Zolotova funksional sintaksis va kommunikativ grammatika masalalarini
ishlab chiqishda muhim hissa qo‘shdi, M.V.
Vsevolodova funksional-kommunikativ
sintaksis jihatlarini ishlab chiqadi. Ushbu yondashuv tilni aloqa vositasi sifatida
o‘rganishga imkon beradi, chunki kommunikativ funksiya yetakchi hisoblanadi. “Tilning
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
133
har bir elementi nutqda, matnda amalga oshirish uchun mavjud bo‘lib, ularning har
birining xususiyati ma’no va shakldan tashqari, uning vazifasi yoki aloqa qurishda
ishtirok etish usulidir”
[4].
Aksari qarashlarda g‘azab asosiy emotsiya sifatida talqin etiladi. tug‘ma va
universal mimika ifodalashlar bunday farqlashning asoslari hisoblanadi.
Boshqa tilshunoslarning fikriga ko‘ra, g‘azab ikkinchi darajali, intellektual tuyg‘u
sifatida qaraladi, vaziyatni intellektual baholash orqali mavzu uchun kerakli yoki
istalmagan deb hisoblanadi [5].
Boshqa nuqtai nazarga ko‘ra, g‘azab kimningdir xatti
-harakatlarini salbiy
baholashdan kelib chiqadigan ijtimoiy tuyg‘u sifatida aniqlanadi
[6].
G‘azab tuyg‘usini aniqlashning eng keng tarqalgan omili insonning ehtiyojlari,
istaklari va maqsadlarini qondirish / qondirmaslikdir. Shu bilan birga, olimlar ushbu
hissiyotning turli tomonlarini ta’kidlab, uni уetakchi, vaziyatli, umidsizlik, kurash tuyg‘usi
sifatida tavsiflaydilar.
TАDQIQОT MЕTОDОLОGIYASI
Mavzuni yoritishda tаvsiflаsh, qiyoslаsh, tаsniflаsh, mоdеllаshtirish hаmdа
diffеrеnsiаl
-
sеmаntik mеtоdlаrdаn fоydаlаnildi.
TАHLIL VА NАTIJАLАR
G‘azab insonni qoniqtirishga to‘sqinlik qiladigan to‘siqni yengib o‘tishga
undaydigan va ba’zi shaxsiy ehtiyojlardan norozilik oqibatida paydo bo‘ladigan
yetakchi
tuyg‘u hisoblanadi.
G‘azabning sabablari
turlicha. Ularni quyidagi sarlavhalar ostida umumlashtirish
mumkin: g‘azabga olib keladigan shaxsiy sabablar (xato, adolatsizlik yoki noloyiq
xafagarchilik, muvaffaqiyatsizlik hissi, o‘zidan umidsizlik, o‘zini qoralash, o‘z
yetishmovchiligini his qilish, adolatsiz dunyo tuzilishi hissi, o‘ylamasdan, toshma,
impulsiv harakatlar, og‘riq, azob, uzoq muddatli qayg‘u va hokazo.) va g‘azabning shaxsiy
bo‘lmagan sabablari(erkinlikni cheklash
-jismoniy yoki psixologik erkinlik hissi, bezovta
qiluvchi stimulyatsiya: yoqimsiz hodisalar, yomon hidlar va boshqalar, boshqa odamlar
tomonidan o‘z xohishiga qarshi qilingan harakatlar, noqonuniy yoki axloqsiz harakatlar
va boshqalar.
Funksional-
semantik toifadagi g‘azab semantik maydonining yadroga yaqin
birliklari nominatsiyalar ta’riflarida identifikator so‘zining ustuvorligi mezonlarini
hisobga olgan holda aniqlandi, bu ularni g‘azab tuyg‘usi sifatida talqin qilishning
noaniqligini, stilistik betarafligini, tuzilishdagi oddiy so‘z bilan ifodalanishini belgilaydi;
>
rage
–
violent and uncontrolled anger
[7]
;
furious anger
[8]
;
>
wrath
–
great anger;
very great anger;
violent vengeful anger;
strong, stern, or
fierce anger;
>
fury
–
a feeling of very strong anger that usually does not last very long
,
violent
anger
[7]
;
Kategoriya periferiyasi haqida shuni yodda tutish kerakki, prototipdan farq
qiladigan subyektlar, agar ular ba’zi jihatdan prototipga o‘xshash bo‘lsa, toifaning
periferik birliklari sifatida tasniflanishi mumkin. Funksional-semantik toifadagi
g‘azabning barcha nominativ a’zolari o‘rtasidagi o‘xshashlik shundan iboratki, ularning
ta’riflarida identifikator mavjud g‘azab, aks holda ba’zi birliklar ma’lum farqlarga ega,
bu ularni periferik deb aniqlash uchun asos bo‘lib, toifaning semantik makonining yaqin
yoki uzoq atrofiga moyil bo‘ladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
134
Yaqin Periferiya birliklariga ilgari aniqlangan mezonlarga to‘liq javob bermaydigan
nominatsiyalar kiradi. Shunday qilib, g‘azablanish tarkibidagi oddiy so‘z emas, chunki
uning morfemik tarkibida bog‘liq ildiz indign
–
va morfema-
ation qo‘shimchasi mavjud.
G‘azablanish fe’lining hosilasi sifatida g‘azablanish so‘zi ham oddiy tuzilishga ega emas.
Shu bilan birga, ularni yaqin Periferiya birliklari sifatida tasniflash imkoniyati ushbu
g‘azab belgilarining ta’riflarida g‘azab identifikatorining ustuvorligi bilan tasdiqlanadi:
>
indignation
—
anger
about an unfair situation or about someone’s unfair
behaviour
;
anger aroused by something unjust, unworthy, or mean
[9]
;
exasperation
–
extreme anger
[10].
Uzoq Periferiya birliklari choler, ire, temper, passion, animosity kabi leksemalar
bilan ifodalanadi. Ularning uzoq zonaning periferik birliklari sifatida taqsimlanishiga
asoslangan mezonlarga quyidagilar kiradi:
1) nominatsiyaning kamdan-kam ishlatilishini yoki uning boshqa funksional
uslublarda ishlatilishini ko‘rsatadigan stilistik yorliq: she’riyatda, rasmiy biznesda yoki
baland ovozli registrlarda, xuddi shunday:
>
choler
(old use, or poet., liter.)
–
anger
;
>
ire
(poet or formal)
–
anger;
(liter.) an intense anger, often with an evident display
of feeling;
choler and ire,
now rare except in poetic or highly rhetorical language
[11];
2) talqinning noaniqligi: g‘azab hissi bilan bir qatorda, nominatsiyalar ta’riflarida
identifikatsiya qiluvchi so‘zning asosiy, ustuvor bo‘lmagan pozitsiyasi ko‘rsatganidek,
boshqa his-
tuyg‘ularni belgilash. Uzoq periferiyaga esa quyidagi leksemalar kiradi:
>
temper
–
irritation, anger
;
>
animosity
–
strong, often active, dislike, opposition or anger
;
>
passion
–
strong feeling or enthusiasm, especially of love, hate or anger
;
a very
powerful feeling, for example of sexual attraction, love, hate, anger or other emotion
[12].
Buni to‘liqroq quyidagi 1
-
sxemada ham ko‘rsa bo‘ladi:
Sxema 1
ANGER funksional-semantik kategoriyaning semantik maydoni
Chlore, ire,
temper, passion,
animosity
Indignation,
exasperation
Wrath, fury,
rage
Angry
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
135
XULOSA
Yuqorida tavsiflangan ish bosqichi bizga sinonimiyaning paradigmatik
munosabatlari bilan birlashtirilgan g‘azab tuyg‘usining ma’lum bir (o‘n ikki)
nominatsiyasining qiymatlari to‘plami bo‘lgan funksional
-
semantik toifadagi g‘azabning
semantik makonini belgilashga imkon berdi. O‘rganilayotgan toifadagi semantik
maydonning yadro birligi prototipik holati tufayli g‘azab belgisi bilan ifodalanadi. Eng
yaqin periferik birlikka tuzilishi jihatidan murakkabroq va yaqin atrofni ta’kidlash
mezonlariga javob beradigan so‘zlar kiradi. Ta’riflari identifikator so‘zining ikkilamchi
tabiatini ko‘rsatadigan va stilistik belgilarni o‘z ichiga olgan nominatsiyalar prototipning
uzoq muhitini tashkil qiladi. Uzoq periferiyadagi ba’zi birliklarning joylashuvining
nisbiyligi tufayli uning chegaralarining xiralashganligini ta’kidlash kerak.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Matveeva, A. S. Zamonaviy tilshunoslikdagi funktsional-semantik yo'nalishlar /
A. S. Matveeva.
—
Matn: darhol // Yosh olim. - 2014. - No 11 (70). - B. 342-344.
—
URL:
https://moluch.ru/archive/70/12062/ (kirish sanasi: 28.05.2024).
2.
Кацнельсон С.Д. Категории языка и мышления. Москва: Языки славянской
культуры, 2001. 23
-
24 с.
3.
Бондарко А.В. Введение. Основания функциональной грамматики. 1987.
URL: http://iling.spb.ru/grammar/bondarko_1987.pdf (дата обращения 28.05.2017)
4.
Золотова Г.А. Очерк функционального синтаксиса русского языка. Москва:
УРСС, 2005. 352 с.
5.
Апресян, В.Ю. Семантические типы эмоциональных метафор / В.Ю.
Апресян // Эмоции в языке и речи: сб. науч, статей / под ред. И
.
А
.
Шаронова
. -
М
.:
РГГУ
, 2005. -
С
. 9-30.
6.
Elster, J. Strong feelings: emotion, addiction, and human behavior / J. Elster. -
Cambridge: «А Bradford book», 1999.
- 252 p.
7.
Webster’s School Dictionary.
-USA: Meriam-Webster, 1980.- 1167
р
.
8.
Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English / A.S. Hornby.
-
Oxford: Oxford Univ. Press, 1974. - 1055 p.
9.
The New Merriam - Webster Dictionary (1989).
10.
Standard Dictionary of the English Language (1963).
11.
Funk & Wagnails Standard Handbook of Synonyms, Antonyms and
Prepositions (1947).
12.
Cambridge International Dictionary of English (1995).
