Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Theory of creation of a typology of terminological
dictionaries
Mukhammadjon ERGASHEV
1
Kokand State Pedagogical Institute
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received August 2024
Received in revised form
10 September 2024
Accepted 25 September 2024
Available online
25 October 2024
This article addresses the problem of creating a typology of
terminological dictionaries, focusing on specific lexicographic
features that form the basis for their classification, description,
evaluation, and design. It also highlights key criteria for
distinguishing parameters and provides important information
on how to implement these criteria effectively.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss4
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
typology of dictionaries,
alphabet or ideology,
creation of terminological
dictionaries,
macro and microstructure of
vocabulary,
logical and philosophical
dictionaries,
special dictionaries,
orthographic and orthoepic
dictionaries.
Terminologik lu
g‘
atlar tipologiyasini yaratish nazariyasi
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
lu
g‘
atlar tipologiyasi,
alifbo yoki ideologiya,
terminologik lu
g‘
atlar
yaratish,
lu
g‘
atning makro va mikro
tuzilishi,
mantiqiy va falsafiy lu
g‘
atlar,
maxsus lu
g‘
atlar,
orfografik va orfoepik
lu
g‘
atlar.
Ushbu maqolada terminologik lu
g‘
atlar tipologiyasini
yaratish masalasi, tasniflash, tavsiflash, baholash va
loyihalashtirish uchun asos sifatida xizmat qiladigan ma
’
lum
leksikografik xususiyatlar, parametrlarni ajratishni k
о‘
zda
tutadigan muhim belgilar shuningdek, ularni qay tarzda amalga
oshirilishi haqidagi muhim ma
’
lumotlar berilgan.
1
PhD, Associate Professor, Kokand State Pedagogical Institute.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
131
Теория создания типологии терминологических
словарей
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
типология словарей,
алфавит или идеология,
создание
терминологических
словарей,
макро
-
и микроструктура
лексики,
логические и философские
словари,
специальные словари,
орфографические и
орфоэпические словари.
В данной статье рассматривается проблема создания
типологии терминологических словарей. Особое внимание
уделяется лексикографическим особенностям, которые
служат основой для их классификации, описания,
оценки и оформления. Также анализируются важные
признаки, обеспечивающие разделение параметров, и
предоставляется информация о способах их реализации с
учетом поставленных целей.
Terminografiya
–
bu maxsus ijtimoiy terminologik lu
g‘
atlar yaratish nazariyasi va
amaliyoti haqidagi fan b
o‘
libgina qolmay, u terminlar haqidagi fan b
o‘
lib, terminshunoslik
hamda lu
g‘
atlar yaratish san
’
ati sifatida leksikografiyani birlashtiruvchi murakkab soha
hamdir. Terminografiya terminologiya sohasida inson faoliyati bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan
muhim jihatlarni tasvirlaydi, ilmiy terminologiyani tizimlashtirish, tartibga solish va
birlashtirish kabi vazifalarni bajaradi.
Lu
g‘
atlar tipologiyasini yaratish tasniflash, tavsiflash, baholash va loyihalashtirish
uchun asos sifatida xizmat qiladigan ma
’
lum leksikografik xususiyatlar, parametrlarni
ajratishni k
о‘
zda tutadi. Bunday parametrlarni tanlash, lu
g‘
atlar yaratish texnologiyasini
rasmiylashtirish, biroz soddalashtirish ularning kompozitsion vositalarini unifikatsiyalash
imkonini beradi. Bunday unifikatsiya foydalanuvchilarga bir lu
g‘
atdan boshqasiga
о‘
tishni
osonlashtiradi va lu
g‘
atlarni tayyorlash, nashr etish jarayonini avtomatlashtirish
shartlaridan biri hisoblanadi, muallif
–
olimga, mutaxassisga lu
g‘
at tayyorlash jarayonini
yengillashtiradi va uning sifatini oshirish imkonini beradi.
Lu
g‘
atlar parametrlarining katta qismi, umuman olganda, lu
g‘
atshunoslikda
uchraydi. Taniqli tilshunos olim L.V. Sherba me
’
yoriylik, til lu
g‘
atining tavsiflanishi,
s
о‘
zlarni taqdim etish tamoyili (alifbo yoki ideologiya b
о‘
yicha), lu
g‘
atning maqsadi (izohli
yoki tarjima lu
g‘
ati), xronologik oriyentirlanish (tarixiy yoki tarixiy b
o‘
lmagan lu
g‘
at) kabi
me
’
zonlarni ta
’
kidlaydi [1,265-304]. Leksikografiya darsligi muallifi I. Zgusta ushbu
parametrlarga leksikaning ma
’
lum bir qatlamiga moslashish (shevaga xos s
o‘
zlar lu
g‘
ati,
kasb va noadabiy s
o‘
zlar lu
g‘
atlari haqida gap ketganda), ma
’
lum manbalarga asoslanish
(iqtibos va konkordanslar lu
g‘
atlari), tavsif birliklarini va tavsif darajasini tanlash
(qisqartmalar, idiomalar, maqol va matallar lu
g‘
atlari; orfografik va orfoepik lu
g‘
atlar)
kabilarni q
о‘
shdi. Keyinchalik yuqoridagi parametrlarga q
o‘
shimcha ravishda tematik
oriyentirlanish (sertarmoq, sohaviy va tor sohali lu
g‘
atlar), aniq mualliflarga
oriyentirlanish, muayyan foydalanuvchilar guruhlariga murojaat qilish, tavsif birliklarini
tanlash mezonlari, shuningdek, lu
g‘
at maqolasining tuzilishi va mazmuniga asoslangan
turli parametrlar q
о‘
shilishi mumkin.
S
о‘
nggi paytlarda lu
g‘
atlar tomonidan berilgan ma
’
lumotlarga asoslangan
leksikografik parametrlarni aniqlash va bunday parametrlar r
о‘
yxatini tuzish tendensiyasi
kuzatilmoqda. Shu bilan birga, umumiy shaklda leksikografik parametr deganda u yoki bu
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
132
tuzilmaviy elementni leksikografik izohlash usuli yoki tilning funksional hodisalari va
ularning ekstralingvistik muvofiqliklari tushuniladi. Maxsus leksikani bevosita tanlash
uning xilma-xilligi tufayli murakkablashadi. 1960-yillarda terminlardan tashqari
allaqachon maxsus nutqga mansub b
о‘
lgan bir qator boshqa leksik birliklarning mavjudligi
fakt bilan isbot qilingan, xususan, professional nutq, nomenklatura birliklari
–
nomenlar
va terminoidlar. Shuning uchun maxsus leksikaning taqsimlanishi uning tabaqalanishi
muammolari bilan bo
g‘
liq. Avvalo, bunda terminning asosiy maxsus leksik birlik sifatidagi
о‘
rnini hisobga olish kerak, chunki boshqa maxsus leksik birliklarning statusi odatda
termin bilan
о‘
zaro munosabati orqali aniqlanadi.
Terminologiyaning markaziy birligi b
о‘
lgan, terminning statusini k
о‘
rib chiqishda
–
birinchi navbatda, uning tilning asosiy birligi
–
s
о‘
z bilan munosabatiga e
’
tibor berish
kerak. Termin va s
о‘
z
о‘
rtasidagi munosabat uzoq vaqtdan beri terminologiyaning eng
muhim muammolaridan biri b
о‘
lgan va birinchi navbatda tadqiqotchilar e
’
tiborini tortadi,
chunki terminni terminologiyaning asosiy obyekti deb belgilamasdan, uning vazifalari
haqida gapirish mumkin emas, bunday ta
’
rif esa termin va s
о‘
z
о‘
rtasida
о‘
zaro majburiy
bo
g‘
lanishni
о‘
rnatilishini nazarda tutadi.
Terminni k
о‘
rib chiqishda uning terminlar tizimi bilan munosabatini va uning
terminologiyadagi
о‘rnini tahlil qilishdan ham boshlash mumkin, “chunki termin bu
tizimning elementi b
о‘lgani uchungina mavjud” yoki hatto fan tilidan biroz kengroq
–
(maxsus maqsadlar uchun yonaltirilgan til kabi) V.P. Danilenko va G. Pixtga k
о‘
ra, termin
birinchi navbatda leksik birliklarning umumiy sinfiga kiradi va uning maxsus lu
g‘
atga
mansubligi ikkinchi darajali,
о‘
ziga xos xususiyatdir va bu
о‘
ziga xoslik birinchi navbatda
umumiy q
о‘
llaniladigan leksika bilan
о‘
zaro munosabati va xususan oppozitsiyaciga
bo
g‘
liq.
Lu
g‘
at parametrlarining yanada batafsil va t
о‘
liq r
о‘
yxati, leksikografik ishni
avtomatlashtirish masalasi Y.N. Karaulov tomonidan ishlab chiqilgan [3, 96]. Ushbu r
о‘
yxat
68 ta qismni
o‘
z ichiga oladi. Lekin, leksikografik ma
’
lumot elementlarining eng uzun
r
о‘
yxati (168 pozitsiya) FOLIT-magnit tasmalarida informatsion va terminologik leksika
bilan almashish uchun m
о‘
ljallangan, kompyuterlarda ma
’
lumotlar banklari uchun
ishlatiladigan, leksik ma
’
lumotlarni shakllantiruvchi loyihalarni qamrab oladi. Albatta, bir
lu
g‘
at ichida bunday k
о‘
p parametrlarning amalga oshirilishi til birliklarini saralashga
qiyinchilik tu
g‘
diradi. Umuman olganda, turli xil lu
g‘
atlarni baholash va tavsif qilish uchun
mumkin b
о‘
lgan leksikografik parametrlarni t
о‘
liq inventarizatsiya qilish zarur. Ma
’
lum
b
o‘
lishicha, maxsus lu
g‘
atlarning parametrlari sifatida birinchi navbatda, ularning
kompozitsion xususiyatlarini va lu
g‘
at ma
’
lumotining elementlari t
о‘
plamini k
о‘
rib
chiqishga t
o‘g‘
ri keladi. Lu
g‘
at kompozitsiyasi deganda, lu
g‘
atning asosiy va yordamchi
qismlarining tarkibi va
o‘
rnini tanlash, tavsif birliklarining joylashuv tartibini aniqlash,
lu
g‘
at maqolalarining t
о‘
ldirilishi va rasmiylashtirilishi, lu
g‘
at muallifining
о‘
z
g‘
oyasiga
asoslangan holda tanlangan soha predmeti b
о‘
yicha maxsus leksika haqidagi turli xil
ma
’
lumotlarni boyitish imkonini berish tushuniladi. Lu
g‘
at tarkibining elementlarini
baholash va tavsiflashni osonlashtirish uchun ularni ikkita guruh parametrlarga b
о‘
lish
mumkin
–
makrokompozitsiya guruhi va mikrokompozitsiya guruhi. Ushbu b
о‘
linish
mutaxassislar tomonidan lu
g‘
atning makrotuzilmasi va mikrotuzilmasining differensial
belgilariga k
o‘
ra farqlanganligiga asoslanadi. Makrotuzilmaga lu
g‘
atning umumiy tuzilishi
masalalari va lu
g‘
atdagi bir qator leksik birliklarni berilish xususiyatlari kiritiladi.
Mikrotuzilma lu
g‘
at maqolalari formati va uning t
о‘
ldirilish tabiati muammolarini
о‘
z
ichiga oladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
133
200 ga yaqin ingliz va 100 rus tili terminologik lu
g‘
atlarining qiyosiy tahlili shuni
k
о‘
rsatadi, lu
g‘
at kompozitsiyasining t
о‘g‘
ri baholanishi, uning lu
g‘
at tuzuvchisining
muallif maqsadini tashkil etuvchi va haqiqiy kompozitsion parametrlarga nisbatan
dastlabki, tashqi parametrlar vazifasini bajaradigan aniqlovchi omillarini hisobga
olmasdan ta
’
minlash mumkin emas.
K
o‘
plab ingliz va rus tili terminologik lu
g‘
atlarining qiyosiy tahlili shuni k
о‘
rsatadiki,
lu
g‘
at kompozitsiyasining t
о‘g‘
ri baholanishi lu
g‘
at muallifining maqsadini belgilashda va
kompozitsion parametrlarga nisbatan dastlabki tashqi parametrlar vazifasini bajarishda
ayrim omillar hisobga olinishi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Lu
g‘
at tuzuvchining muallif maqsadi bilan bo
g‘
liq asosiy parametrlar sirasiga,
tasvirlanishi zarur b
о‘
lgan maxsus leksika qatlamini aniqlashni
–
lu
g‘
atning tematik,
hududiy, vaqt bilan bo
g‘
liq va boshqa predmet y
о‘
nalishlari, lu
g‘
atning maqsadini
aniqlovchi tarjima, darslik, ma
’
lumot, axborot lu
g‘
atlari kabi foydalanish doirasini,
lu
g‘
atning b
о‘
lajak foydalanuvchilari doirasini
–
о‘
quvchilarni, leksika tavsifi jihati va
darajasini
–
lu
g‘
atning tavsifiy y
о‘
nalishini, uning maxsus leksikani inventarizatsiya qilish
yoki normallashtirish vazifasini, lu
g‘
at hajmi va lu
g‘
atda ta
’
riflanadigan s
о‘
zlarni tanlash
tamoyillarini kiritish kerak. Makrokompozitsiya parametrlariga lu
g‘
atning quyidagi
xususiyatlarini kiritish tavsiya etiladi:
–
lu
g‘
atda s
о‘
zlarni taqdim etish tamoyili;
–
lu
g‘
atning asosiy qismlari tarkibi;
–
terminologik s
о‘
z birikmalarini va k
о‘
p ma
’
noli leksikani taqdim etilishi.
Mikrokompozitsiya parametrlariga lu
g‘
at maqolasiga kiritilgan leksikografik
ma
’
lumot elementlarini tanlash, joylashtirish va rasmiylashtirish k
о‘
rsatkichlari kiradi
[4,14-24].
Ushbu parametrlarni quyidagi guruhlarga umumlashtirish qulay b
о‘
ladi: r
о‘
yxatga
olish parametrlari (r
о‘
yxatga olish t
о‘g‘
risidagi ma
’
lumotlar, muayyan leksik birlik
haqidagi ma
’
lumotlarni yozib olish shartlari), rasmiy (ushbu leksik birlikning moddiy
shaklining xususiyatlari haqidagi ma
’
lumotlar), etimologik (terminning paydo b
о‘
lish va
rivojlanish bosqichlari haqidagi tavsiflar), atributiv (atributsiya haqidagi ma
’
lumotlar,
ushbu maxsus leksik birlikning ma
’
lum bir stilistik, tematik, hududiy va boshqa faoliyat
sohasiga kiritilganligi), izohlovchi (turli xil izohlash, termin ma
’
nosini talqin qilish
usullari), assotsiativ (ushbu terminning turli formal yoki semantik assotsiatsiyalarga
asoslangan holda boshqa terminlar bilan bo
g‘
liqlik k
о‘
rsatkichlari), pragmatik (terminning
holati va uning nutqda q
о‘
llanish pragmatik xususiyatlari k
о‘
rsatkichlari), illyustrativ
(termindan foydalanish xususiyatlarini o
g‘
zaki yoki grafik tasvirlash vositalari) vanihoyat,
mikrotuzilmaviy parametrlar (lu
g‘
at maqolasi tuzilishini, uning alohida elementlarining
joylashishini tavsiflovchi k
о‘
rsatkichlar, maqolaning alohida tuzilmaviy elementlarini
aniqlovchi rasmiy vositalar).
Ushbu maqolada tanlangan parametrlar
о‘
rtasidagi munosabatlarni
о‘
rganish
ularning boshqalariga ta
’
sir qilishi mumkinligini k
о‘
rsatdi, masalan, mavzu y
о‘
nalishi va
о‘
quvchi tanlash lu
g‘
atning taxminiy hajmi va uning makrotarkibini belgilab beradi va
mikrokompozitsiya elementlarini tanlashga ta
’
sir qiladi; s
о‘
zlarni joylashtirish tamoyilini
tanlash lu
g‘
atda k
о‘
p ma
’
noli termin, s
о‘
z birikmalar va boshqalarni ifodalash usullarini
belgilab beradi.
Lu
g‘
atlarni loyihalashtirishda ishlab chiqilgan va tartiblangan parametrlar tizimi
mavjudligi sababli yaratilayotgan lu
g‘
at turiga mos keladigan tizimlarni tanlash kerak
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
134
b
о‘
ladi va parametr tanlashning optimal ketma-ketligidan foydalanish mualliflarning
ishlarini osonlashtiradi va ularga
о‘
z ishlarini tashkil qilish imkonini beradi. Bunda
о‘
z-
о‘
zini nazorat qilishning samarali usullari paydo b
о‘
ladi va not
о‘g‘
ri qarorlar qabul
qilish kamayadi, tayyorlangan lu
g‘
atlarning sifatini oshirish va lu
g‘
atdan foydalanishni
yengillashtirish, ularni eng muhim va zarur xususiyatlarini tavsiflash va baholash
muallifga erkin tanlash imkoniyatlarini yaratadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Шерба Л. В. Опыт общей теории лексикографии // Шерба И. Б. Языковая
система и речевая деятельность. –
Л., 1974. –
С. 265–
304.
2.
Городецкий Б. Ю. Компьютеризация лексикографической деятельности //
Теория и практика научно
-
технической лексикографии. –
М., 1988. –
С. 231.
3.
Караулов Ю. Н. и др. Анализ металексикона словаря с помощью ЭВМ. –
М.,
1982.
–
С. 96.
4.
Лейчик В. М. К определению философских основ терминоведения //
Отраслевая терминология и её экстралингвистическая обусловленность. –
Воронеж, 1986. –
С. 14–
24.
