Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Aspects of the natural and social ecology of communicative
behavior in the speech of a lawyer
Shakhlo KUCHIMOVA
1
Tashkent State University of Uzbek Language and Literature named after Alisher Navoi
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received September 2024
Received in revised form
10 October 2024
Accepted 25 October 2024
Available online
25 November 2024
The functionalization of communicative behavior in a
lawyer's speech is intricately connected to both natural and
social ecology, as these ecosystems significantly influence the
professional discourse of lawyers. Changes in education, society,
and the environment are embedded within the social framework
in which lawyers operate. Consequently, addressing societal
issues, customs, and cultural norms is essential. A lawyer's
speech goes beyond ensuring legal precision; it also strives to
promote justice, respect, and mutual understanding within
society. This article examines the reciprocal relationship
between natural and social ecology and highlights their
importance and impact on the communicative practices of
lawyers.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss5
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
legal discourse,
communication behavior,
social environment,
Information-communicative
function,
Regulatory-communicative
function,
Affective-communicative
function.
Юрист нутқида мулоқот хулқи функциоллашувининг
табиий ва ижтимоий экология билан боғлиқ
қирралари
АННОТАЦИЯ
Калит сўзлар:
юридик нутқ,
мулоқот хулқи,
ижтимоий муҳит,
ахборий-коммуникатив
функция,
регулятив-коммуникатив
функция,
аффектив – коммуникатив
функция.
Юрист нутқидаги мулоқот хулқининг функциоллашуви
табиий ва ижтимоий экология билан ўзаро боғлиқдир,
чунки уларнинг ҳар бири юристнинг профессионалашган
нутқига таъсир кўрсатади. Табиий экологиянинг таълимда,
жамиятда ва муҳитдаги ўзгаришларга боғлиқ қоидалар
юристлар учун ижтимоий муҳит билан интеграцияланади.
Бу эса ҳар бир жамиятдаги муаммоларни, урф-одатларни ва
маданиятни ҳисобга олишни талаб қилади. Юристнинг
1
Doctoral student, Tashkent State University of Uzbek Language and Literature named after Alisher Navoi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
126
нутқи фақатгина қонуний аниқликни таъминлаш билан
чегараланмай, балки жамиятда адолатни, ҳурматни ва ўзаро
тушунишни ҳам кўзлайди. Ушбу мақолада табиий ва
ижтимоий экологиянинг ўзаро таъсири юрист нутқида
тутган ўрни ва аҳамияти кўриб чиқилади.
Аспекты
природной
и
социальной
экологии
коммуникативного поведения в речи юриста
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
правовой дискурс,
коммуникативное
поведение,
социальная среда,
Информационно-
коммуникативная
функция,
Регулятивно-
коммуникативная
функция,
Аффективно-
коммуникативная
функция.
Функционализация
общения
юриста
в
профессиональной речи тесно связана с природной и
социальной экологией, поскольку каждая из этих экосистем
оказывает влияние на его язык и стиль общения. Правила,
формирующиеся под воздействием изменений в системе
образования, общественных отношениях и окружающей
среде, органично интегрируются в социальную среду, в
которой действует юрист. Это требует учета культурных
особенностей, обычаев и проблем каждого конкретного
общества. Речь юриста выходит за рамки обеспечения
юридической точности: она направлена на достижение
справедливости, уважения и взаимопонимания в обществе.
В статье анализируются взаимосвязь природной и
социальной экологии и их роль в формировании
профессиональной речи юриста.
Мулоқот психологик жиҳатдан бир-бирлари билан боғлиқ бўлган одамлар
ўртасида у ёки бу воситалар орқали мақсадга мувофиқ, бевосита ёки билвосита
алоқани ўрнатиш ва сақлаб туриш жараёнидир [1]. Масаларн, қуйидаги мисолда
мулоқот инсон ҳаётида қанчалик катта аҳамиятга эга эканлигини ҳам кўришимиз
мумкин. 1938 йил Ричар Бард ўз хоҳиши билан Антарктида музликларида 6 ой
танҳо қолади. Бир томондан у тажриба натижаларига қизиқса, иккинчи томондан,
кундалик ҳаётнинг ғала-ғовурларидан бироз дам олишни истаган эди. Кейинчалик
у мазкур даврни қуйидаги сўзлар билан эслайди: “Бу ердаги ҳаётим давомида бора-
бора ҳар бир ҳаракатим, ҳар бир ишим тобора мазмунсиз, мантиқсиз, мақсадсиз
бўлиб бораётгандай эди. Хавф-хатарлардан қўрқмайдиган одам бўлсам-да, негадир
бу ерда томнинг босиб қолишидан, ўчоқдаги ўт ўчиб қолишидан хавфсирай
бошладим. Овқатланишимда мунтазамлик йўқолди, ювинмай қўйдим…”. Яна бир
мисол, тарихда японларда Маритао исмли инсоннинг ўзини ўзи такомиллаштириш
тизими мавжуд бўлган. У шундай тизимларнинг энг оғири ва мураккаби
ҳисобланган. Ваҳоланки, бунда инсон ҳеч қандай жисмоний азобларга дучор
бўлмайди. Фақатгина бир ҳафтага ғорга кириб кетиб, у ерда танҳо қолади. Бу ерда у
ҳатто ўзи билан ҳам гаплашиши мумкин бўлмайди. Синовдан ўтганлар кейинчалик
ҳар қандай учрашув ва суҳбатни хурсандчилик билан қарши оладилар. Қизиғи
шундаки, уларда кўпроқ гапириш эҳтиёжи эмас, балки тинглаш эҳтиёжи кучаяр
экан.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
127
Б.Ф. Ломов таклиф этган таснифга кўра, мулоқотнинг қуйидаги функциялари
мавжуд. Мулоқот функциялари деганда, мулоқотнинг инсон ижтимоий ҳаётида
бажарадиган вазифалари тушунилади. Мулоқот функциялари хилма-хил бўлиб, энг
кенг тарқалган таснифга кўра улар қуйидагилардан иборат [2]:
1. Ахборий-коммуникатив функция – ахборот алмашинувини таъминлаш
вазифаси. Ахборот алмашинуви турли белгилар тизимлари орқали амалга
оширилади. Одатда, вербал ва новербал коммуникация фарқланади. Ўз навбатида,
новербал коммуникация бир неча шаклдан иборат:
– кинетика (имо-ишоралар, мимика, пантомимика);
– паралингвистика (овоз вокализациялари, паузалар);
– проксемика (масофа ва вақт меъёрлари);
– визуал алоқа (кўзлар орқали контакт);
– такесика (жисмоний контакт).
2. Регулятив-коммуникатив функция – суҳбатдошлар хулқ-атворининг
регуляция қилинишини таъминлаш вазифаси. Индивидлар мулоқот жараёнида
вербал, жисмоний, новербал йўллар билан бир-бирининг мотивларига,
мақсадларига, қарор қабул қилишига таъсир ўтказиши бирор ҳаракатга ундаши ва
ҳаракатини назорат қилиши, бир-бирининг хулқ-атворига стимуллаштирувчи ва
коррекцияловчи тарзда таъсир кўрсатиши мумкин.
3. Аффектив-коммуникатив функция – инсон эмоционал соҳасининг
регуляция қилинишини таъминлаш вазифаси. Мулоқот инсон эмоционал
ҳолатларининг энг муҳим детерминантасидир. Чунки турли-туман эмоционал
ҳолатлар мулоқот жараёнида пайдо бўлади ва ўзгаради.
Мулоқотнинг юрист фаолиятида қуйидаги турлари мавжуд:
a) бевосита – юқорида таъкидлаб ўтилгандек, бевосита мулоқот “юзма-юз”
суҳбат алоқа воситаси бўлиб, унинг ҳар бир иштирокчиси идрок этади, алоқа
қилади ва ҳамма мавжуд воситаларни кенг қўллайди;
б) билвосита – билвосита мулоқот ҳам алоқа воситаси бўлиб, унда шахслар,
алоқа воситалари ва механизмлар иштирок этади;
в) ролли – ролли мулоқот ижтимоий роллар орқали амалга оширилади.
Бундай ҳолатда одамлар муайян ижтимоий ролларни бажарувчиси сифатида
мулоқотга киришадилар. Масалан, терговчи ва жабрланувчи ўртасидаги мулоқот
ролли ҳисобланади;
г) мазмунли – индивиднинг бошқа шахсга ўз ҳолати, кайфияти, хоҳишини
имо-ишора ёки бирор ҳаракат орқали билдириши мазмунли мулоқот деб аталади;
д) расмий –давлат ва жамият мафаатини кўзлаган ҳамда қайд этиладиган
мулоқот туридир. Масалан, тергов жараёнидаги сўроқ қилиш.
e) норасмий – шахслараро ўзаро мулоқот жараёнида ўзини қизиқтирган у ёки
бу маълумотга эга бўлиш норасмий мулоқот ҳисобланади [3].
Юрист фаолиятида мулоқот, айниқса, бевосита мулоқот ўзига хос муҳим роль
ўйнайди. Сабаби токар темир билан, зоотехник ҳайвонлар билан ишласа, ҳуқуқни
муҳофаза қилиш идоралари ходимлари, шу жумладан профилактика
инспекторлари, терговчилар, тезкор ходимлар шахслар, аҳоли, гувоҳ, жабрланувчи,
гумон қилинувчи, айбланувчи ва жиноят жараёнининг бошқа иштирокчилари
билан ишлайди. Мулоқот жараёнида уларнинг ҳар бири ўзига хос дунёқараш ва
муомалага эгa.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
128
Мулоқот мураккаб жараён бўлганлиги учун ҳам айрим олинган мулоқот
шаклини таҳлил қилганимизда унда жуда хилма-хил кўринишлар, компонентлар ва
қисмлар борлигини аниқладик. Г.М. Андреева мулоқотнинг қуйидаги психологик
тузилишини таклиф этади [1]:
1) мулоқотнинг коммуникатив томони;
2) мулоқотнинг интерактив томони;
3) мулоқотнинг перцептив томони.
Ҳар бир томонини батафсил кўриб чиқамиз.
Н. Сирлиев, Р.Х. Душанов, И.Х. Калонов: “мулоқотнинг коммуникатив томони –
маълумотлар алмашинуви жараёни бўлиб, биргаликдаги фаолият давомида одамлар
турли фикрлар, ўй-хаёллар, ҳис-туйғу ва кечинмалар билан ўртоқлашадилар”, – деб
таъкидлайлар ва инсонлараро коммуникация шунчаки ахборот алмашинувидан
иборат эмас, сабаби мулоқот жараёнида ахборот нафақат узатилади, балки
шакллантирилади, аниқлаштирилади, ривожлантирилади – дейилади [1]. Демак,
инсон мулоқоти шунчаки ахборот алмашинувидан иборат жараён эмас.
Коммуникатордан чиқаётган ахборот икки хил бўлиши мумкин:
1. Ундовчи ахборот буйруқ, маслаҳат, илтимос ва ҳоказоларда намоён бўлади.
Ундан кўзланган мақсад реципиентни бирор ҳаракатга рағбатлантиришдан иборат.
Рағбатлантириш уч хил бўлиши мумкин:
1) фаоллаштириш (бирор ҳаракатни қилишга ундаш);
2) интердикциялаш (бирор ҳаракатни қилишдан тўхтатиш);
3) беқарорлаштириш (бирор ҳаракатдаги мувозанатни бузиш).
2. Констатацияловчи ахборот маълумот тарзида ифодаланади. Бу турдаги
ахборот турли таълимий тизимлардан ўрин олган бўлиб, хулқ-атворни ўзгартириш
учун бевосита таъсир кўрсатмайди (лекин билвосита таъсир кўрсатиш мақсади ҳам
бўлади).
Мулоқот жараёнида бир-бирларини тушунишга ҳаракат қиладилар. Бу
жараён қуйидаги механизмлар орқали амалга ошади:
Идентификация
– инсоннинг ўзини хаёлан суҳбатдоши ўрнига қўйиши
орқали унинг фикрлари ва тасаввурларини тушунишга интилиши;
Эмпатия
– инсоннинг ўзини хаёлан суҳбатдоши ўрнига қўйиши орқали унинг
кечинмалари ва ҳиссиётларини тушунишга интилиши;
Рефлексия
– инсоннинг суҳбатдоши томонидан қандай идрок этилаётгани ва
тушунилаётганини англашга интилиши;
Стериотипизация
– инсоннинг суҳбатдошини тушунишга интилиши йўлида
муайян шаблонлардан фойдаланиши [3].
Мулоқот жараёнида инсонлар бир-бирларини идрок қилишда аттракция
(ингл. attract – жалб этмоқ) жараёни юз беради, яъни идрок этилаётган шахсга
нисбатан “ёқтириш ҳисси” пайдо бўлади. Аттракция субъектнинг объектга
нисбатан хиссий муносабатини билдиради.
Мулоқот иштирокчилари бир-бирларини ўзаро тушунишлари учун
мулоқотга киришган иштирокчининг мулоқотни қандай амалга оширганлиги
муҳим аҳамиятга эга.
Шахслараро идрок этиш
қонуниятлари ва мулоқотда ўзаро
таъсир этиш жараёнларини инобатга олиш терговчилар фаолиятида, айниқса,
шоҳидлар, гувоҳлар, жабрланувчиларнинг кўрсатувларини, шунингдек, ўз
идрокларини баҳолаш чоғида катта аҳамият касб этади.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
129
Н. Сирлиев шахслараро идрок эффектларини 4 турга ажратиб тавсифлайди:
1) шахслараро идрок эффектларидан бири – бошқа шахс ҳақидаги умумий
тасаввурнинг унинг шахсига хос хислатларни идрок этиш ва баҳолаш таъсирида
намоён бўладиган “ореол эффекти” бўлиб, агар умумий тасаввур яхши бўлса, унинг
ижобий хислатлари ортиқча баҳоланади, салбий хислатлари эса сезилмайди ёки
аксинча. Масалан, ички ишлар органлари ходимлари “рецедив” жиноятчининг
тузалиш томон ташлаган дастлабки қадамларини кўриши мумкин ва, табиийки, уни
бу ишда қўллаб-қувватлай бошлайди.
2) изчиллик эффекти – маълумотлар зиддиятли бўлган тақдирда инсон
қиёфасини ва у тўғрисидаги тасаввурни шакллантиришга биринчи навбатда келиб
тушган маълумотлар энг кўп таъсир кўрсатишида намоён бўлади. Агар бу таниш
одамга дахлдор бўлса, аксинча, яъни энг охиргилари кўп таъсир кўрсатади.
3) “стереотиплаштириш эффекти” идрок этилаётган кишини муайян ижтимоий
гуруҳга хос хислатлар унга ҳам хос деб баҳолашда намоён бўлади. Ҳар биримизда
муайян ижтимоий стереотиплар – ўқитувчи, ҳарбий киши, жиноятчи каби ижтимоий
гуруҳларнинг стереотиплари мавжуд. Муайян гуруҳ вакилига дуч келганда, биз
олдиндан ушбу гуруҳ кишиларига хос муайян хислатларни унга ҳам хос деб қабул
қиламиз. Кўпинча бундай стереотипдан халос бўлиш жуда қийин бўлади.
4) ижтимоий идрок этиш эффектлари ижтимоий майл (установка) билан
чамбарчас боғлиқ бўлиб, унинг пайдо бўлишига олиб келади. Ижтимоий майлнинг
ўзи инсоннинг бошқа одамни идрок этишга ичидан тайёр бўлиши сифатида
таърифланиши мумкин. Нотаниш киши ҳақида таассуротнинг шаклланишида
майлнинг аҳамияти, айниқса, катта [1].
Шундай қилиб, юридик соҳа вакиллари ўз фаолиятларида шахслараро идрок
этиш хусусиятларини инобатга олишлари, ижтимоий идрок эффектларининг
салбий таъсирларини йўқ қилишга, ўзида ва тергов қилинаётган воқеага дахлдор
шахсларда ижтимоий майлнинг пайдо бўлишига йўл қўймасликлари жуда муҳим
[4]. Масалан, терговчи таниб олувчини таниб олишга тайёрлаш чоғида “Ҳозир сизни
тунаган жиноятчини таниб олишингиз керак” каби иборалардан қочиши лозим.
Бундай иборалар жиноятчини идрок этишга майллик юзага келишига олиб келади,
агар таниб олинаётган шахснинг қиёфаси “жиноятчи” стереотипига мос келмаса, бу
таниб олиш натижаларининг нотўғри чиқишига олиб келиши мумкин. Бундай
ҳолларда “Ҳозир сиз кўрсатилган шахслар орасида сизнинг пул солинган
ҳамёнингизни тортиб олган одамни таниб олишингиз керак” каби нейтрал
иборалардан фойдаланиш керак. Бу майлнинг салбий таъсири имкониятини
камайтиради
[5].
Хулоса ўрнида шуни айтиш жоизки, мулоқот – одамларнинг биргаликдаги
фаолиятлари эҳтиёжларидан келиб чиқадиган турли фаолликлари мобайнида бир-
бирлари билан ўзаро муносабатларга киришиш жараёнидир. Шундай экан,
муносабатларга киришиш жараёнида одамларнинг муомала маданияти, мулоқот
техникаси ҳамда бу борада юқори самарадорликка эришиш ҳозирги янги
қурилаётган демократик жамиятда муҳим омиллардан ҳисобланади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.
Сирлиев Б. Н., Калонов И. Х. Ижтимоий психология: Маърузалар курси
/Сирлиев Б.Н, Душанов Р.Х., Калонов И.Х.; масъул муҳаррир Икрамов Ш. Т. – Тошкент:
Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2018. – 40 б.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
130
2.
Ломов, Б.Ф. Проблема общения в психологии/Б.Ф. Ломов. – [Электронный ресурс].
-https://www.pidruchniki.com/15010922/psihologiya/lomov_problema_obscheniya_psihologi
3.
Sirliyev B.N.Ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyatida kasbiy muomala: O‘quv
qo‘llanma/ Sirliyev B.N., Farfiyev Y.A., Tursunova O.A. – Тoshkent: O‘zbekiston
Respublikasi IIV Akademiyasi, 2016. -10 б.
4.
Кучимова Ш.Н. Юридик нутқнинг умумназарий асослари. Хорижий
лингвистика ва лингводидактика журнали мақолалар тўплами, 2024. -224 б.
5.
Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар идоралари ходимларининг касбий-
психологик тренинги. – Тошкент, 2002. – 75-80 б.
