Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
A linguopsychological study of patriarchal society's
influence on gender roles
Maftuna MADRAKHIMOVA
1
Urgench State University named after Abu Rayhan Biruni
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2025
Received in revised form
10 April 2025
Accepted 2 May 2025
Available online
25 June 2025
This article defines the concept of gender and provides a
brief overview of what the field of genderology studies, its
connections with other disciplines, and the history of its
development. Additionally, the influence of patriarchal society
on gender roles is concisely and clearly illustrated through
examples from literary works and Uzbek folk proverbs. The
emotional experiences and psychological states of female and
male characters are explored from a linguopsychological
perspective.
2181-3701
/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss6
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
gender,
sociolinguistics,
linguo-psychology,
patriarchal society,
gender stereotypes,
psychological roles,
male speech,
female speech.
Patriarxal
jamiyatning
gender
rollarga
ta’sirini
lingvopsixologik jihatdan o‘rganish
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlare
:
gender,
sotsiolingvistika,
lingvopsixologiya,
patriarxal jamiyat,
gender stereotiplar,
psixologik rollar,
erkak nutqi,
ayol nutqi.
Ushbu maqolada gender tushunchasiga ta’rif berilib,
genderologiya fani nimani tadqiq etishi, uning qaysi sohalar
bilan aloqasi borligin, mazkur soha rivojlanish tarixi haqida
qisqacha ma’lumot berib o‘tilgan.
Shuningdek, patriarxal
jamiyatning gender rolla
rga ta’siri adabiy asarlar, o‘zbek xalq
maqollari misolida qisqa va aniq keltirilgan. Ayol va erkak
obrazlarining hissiy kechinmalari hamda ruhiy holati
lingvopsixologik tomondan ochib berilgan.
1
PhD student, Urgench State University named after Abu Rayhan Biruni.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
94
Лингвопсихологическое
изучение
влияния
патриархального общества на гендерные роли
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
гендер, социолингвистика,
лингвопсихология,
патриархальное общество,
гендерные стереотипы,
психологические роли,
мужская речь,
женская речь.
В данной статье даётся определение понятия гендера,
а также раскрывается, что изучает наука гендерология,
с какими областями знаний она связана и кратко изложена
история
её
развития.
Также
кратко
и
чётко
проанализировано влияние патриархального общества на
гендерные роли на примерах литературных произведений
и
узбекских
народных
пословиц.
Эмоциональные
переживания и психическое состояние женских и мужских
образов раскрыты с лингвопсихологической точки зрения.
KIRISH
Til bu jamiyatning aks sadosi, psixologik tafakkur, madaniyat va ijtimoiy
normalarning ifodasidir. Gender rollari esa aynan til orqali avloddan-avlodga uzatiladi.
Patriarxal jamiyatlarda til ayol va erkaklarning ijtimoiy pozitsiyasini mustahkamlovchi
asosi
y vositaga aylanadi. Lingvopsixologiya shunday jarayonlarni o‘rganadi: odamning til
tanlovi, nutq ohangi, so‘z birikmalari orqasida qanday psixologik holat, ijtimoiy bosim
yoki madaniy identitet yotganini aniqlaydi. Ushbu maqolada patriarxal ijtimoiy tuzumda
erkak va ayol obrazlarining til orqali qanday shakllanishi, ularning o‘zini anglash va ifoda
etishdagi lingvopsixologik farqlari tahlil qilinadi.
ASOSIY QISM
Gender tushunchasi haqida gap ketar ekan, avvalo ushbu terminning o‘ziga
alohida to‘xtalib o‘tsak. Gender tushunchasi birinchi bor 1934
-yilda amerikalik
olim Margaret Mead tomonidan kiritilgan bo‘lib, uning
“Sex and Temperament in
Three Primitive Societies
”
kitobida biologik jinsni ijtimoiy jinsdan farqlash g‘oyasini ilgari
surgan. (1) Keyinchalik bu izlanish
gender munosabatlarini, jamiyatda erkak va ayol
o‘rtasidagi tenglik va farqlarning sabablarini o‘rganadigan fan
-
ya’ni Genderologiya
tashkil topishiga
ilk qadamlardan biri bo‘ldi. U
sotsiologiya
,
psixologiya
,
tilshunoslik
,
adabiyotshunoslik
,
madaniyatshunoslik
kabi sohalar bilan uzviy bog‘liq.
Genderologiya fan sifatida 1960
–
1970-
yillarda G‘arb sotsiologiyasida shakllana
boshlagan. Feministik harakatlar, ayollar huquqlari uchun kurashlar natijasida genderga oid
tadqiqotlar mustaqil ilmiy yo‘nalishga aylandi. “Gender” tushunchasi
- bu shunchaki biologik
jinsni emas, balki
jamiyat tomonidan erkak va ayolga yuklangan ijtimoiy, madaniy,
psixologik rollar
majmuasini anglatadi. Gender tushunchasi orqali insonning
ijtimoiy
identiteti
, o‘zini jamiyatda qanday tutishi, qanday kutishlar ostida yashashi va bu kutishlarga
qanday moslashishi tushuniladi. Biologik jins tug‘ilishda aniqlanadi, gender esa
ijtimoiy
konstruksiya
dir
–u tarbiya, madaniyat, din, til va an’analar orqali shakllanadi.
Genderni tilshunoslik bilan bogʻlagan yana bir olim daniyalik tilshunos Yens Otto
Yaspersen edi. Olim 1925-
yilda ayollar tili va erkaklar tili oʻrtasidagi farqlarni “Language:
I
ts Nature, Development and Origin” (Til: uning tabiati, rivojlanishi va yaralishi) nomli
kitobida batafsil yoritib berdi. Kitobda tilning jamiyatdagi roli, til tarixi, bolalar tili, chet
tilining ta’siri haqida batafsil yoritgan va shu bilan birga kitobnin
g butun bir bobi ayollar
va erkaklar tili oʻrtasidagi farqlarga bagʻishlangan. Olim ikki jins tili orasidagi farqlarni
fonetik jihatdan koʻrsata olmaganiga qaramasdan, soʻz boyligi, soʻz tanlashdagi jinslararo
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
95
farqlarni o‘zining bir qator tajribalari bilan
asoslab bergan. Tilshunos tilning ayollar
tomonidan qoʻllanishiga koʻpincha salbiy baho bergan. Yaspersen ta’kidlashicha,
ayollarning boʻrttirishga moyilligi tufayli ular koʻproq kuchaytiruvchi soʻzlardan
foydalanishadi va sintaksisga kelsak, ayollar koʻp
incha jumlalarni tugatmasliklarini
ta’kidlaydi, uning fikricha, bu nomukammal fikrlashdan kelib chiqadi: chunki ular oʻzlari
xohlagan narsani oʻylamasdan gapira boshlaydilar.
(2)
Shundan keyin bir qator rus tadqiqotchilari, shu jumladan; A.V. Kirilina, A.N. Telia,
M.S. Kolesnikova, I.I. Xaleeva, O.S. Kamenskaya, M.D. Gorodnikova, Robin Tolmach
Laffoflar ham tilda gender yondashuvga ahamiyat qaratishgan. Masalan A.V. Kirilina
genderga quyidagicha ta’rif bergan va bizning fikrimizcha, ushbu tarif gender
tush
unchasi mohiyatini toʻliq ochib bergan:
“Zamonaviy ma’noda gender individual biologiyaning natijasi yoki u yoki bu turdagi
shaxs boʻlishga moyillik emas. Aytishimiz mumkinki, bu umuman individual xususiyat emas,
balki har bir inson bir qismi boʻlgan jamiyat tomonidan oʻrnatilgan tartibdir. Gender
shaxsni ma’lum bir tarixiy bosqichda ma’lum bir jamiyatda qabul qilingan erkaklik yoki
ayollikning ijtimoiy va madaniy jihatdan aniqlangan modeliga “singdirish” jarayonini ham,
natijasini ham aks ettiradi. Shunday
qilib, konseptual nuqtai nazardan, gender “jinsning
tabiiy dominantini emas, balki ijtimoiy-
madaniylik”ni ta’kidlaydi
(3).
O‘zbek izlanuvchilari ham gender masalalarga alohida e’tibor qaratgan, jumladan,
M.Xudoyberganov gender stereotiplarini o‘rgangan.
Jamiyatda mavjud bo‘lgan
gender
stereotiplari
–
bu erkak va ayollarga nisbatan oldindan shakllangan, odatda bir
tomonlama yoki cheklovchi tasavvurlardir. Masalan:
•
“Erkak yig‘lamaydi.”
•
“Ayol boshqaruvchi bo‘la olmaydi.”
•
“Ayol go‘zalligi bilan baholanadi, erkak esa kuchi bilan.”
Bu stereotiplar insonning o‘zini anglashiga, til orqali o‘z fikrini erkin bildirishiga,
shuningdek, ijtimoiy o‘zini tutishiga ta’sir qiladi. (4)
Jamiyatda shaxsning o‘zini anglashida til muhim vosita sanaladi. Til orqali shaxs o‘z
ij
timoiy rolini ifodalaydi, o‘zligini anglaydi va unga mos ravishda psixologik portretini
shakllantiradi. Ayniqsa, gender rollar va patriarxal stereotiplar hukmron bo‘lgan muhitda
til va psixologiya o‘rtasidagi bog‘liqlik aniqroq namoyon bo‘ladi. Patriarxal
jamiyatda
erkak obrazining shakllanishi
–
bu ijtimoiy ongda tarixiy, madaniy va psixologik jihatdan
mustahkamlangan tasavvurlar asosida yuzaga kelgan murakkab jarayondir. (5)
Patriarxal tizimning ta’siri alohida ahamiyatga ega, chunki bu erkaklar ustunlik
qiladigan ijtimoiy tizim bo‘lib, unda erkaklar yetakchi, hukmron, kuchli, aqlan ustun, ruhiyati
barqaror deb hisoblanadi. Bunday stereotiplar ijtimoiy ongga chuqur singib ketg
an bo‘lib, til
va muloqot vositalarida ham o‘z aksini topadi. Masalan, o‘zbek tilida ishlatiladigan “Erkak
yig‘lamaydi”, “Erkak gapidan qaytmaydi”, “Erkak bo‘lsa, shunday bo‘l!” kabi maqollar
shaxsga jamiyat tomonidan yuklatilgan talab va kutilmalarni ifod
alaydi. Ayollar bo‘lsa
mehribon, sabrli, itoatkor bo‘lishi kerak
doim muloyim, yumshoq muomala qilishi,
kechirishga tayyor bo‘lishi kutiladi.
Ayolning asosiy vazifasi
–
ona bo‘lish va uy ishlarini
bajarish
. Bu stereotiplar o‘zbek maqollarida ham o‘z aksini
topadi;
Misol (maqol):
“Ayol sabr bilan uyni tutar.” (6)
Mazkur yondashuv bevosita lingvopsixologiyaning asosiy yo‘nalishiga to‘g‘ri
keladi, ya’ni
jamiyatdagi psixik omillar va tilning o‘zaro ta’siri orqali insoniy
identitet shakllanishi
.
Patriarxal qadri
yatlar shaxs psixikasiga ta’sir qilgani kabi,
ularning
nutqdagi ifodasi
lingvopsixologik jihatdan o‘rganilishi lozim.
Lingvopsixologiya
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
96
insonning til orqali o‘z ichki dunyosini qanday aks ettirishi, ijtimoiy
-madaniy kontekstda
o‘zini qanday identifikatsiya
qilishi bilan shug‘ullanadi. Patriarxal jamiyatda erkaklar
o‘zini “ideal erkak” modeli asosida anglashga va shu modelga moslashishga harakat
qiladi. Bu holat erkaklarning nutqida irodalilik, qat’iylik, hissiyotlarni yashirish kabi til
birliklari orqali ifodalanadi. (6)
Masalan, erkaklar orasida “yumshoq”, “nozik”, “mayin” kabi so‘zlardan qochish, o‘z
fikrini ko‘proq buyruq ohangida yoki lo‘nda tarzda bildirish holatlari kuzatiladi. Bu holat
tilni o‘rganish orqali shaxs psixologiyasini va ijtimoiy bosimni anglash imkonini beradi.
Erkak obrazining shakllanishida adabiyot, ommaviy mad
aniyat va xalq og‘zaki ijodi
muhim o‘rin tutadi. O‘zbek adabiyotida, ayniqsa folklorda, erkaklar doim kuchli, jasur,
jasoratli, boshqaruvchi sifatida tasvirlanadi. Bunday tasvirlar bolalikdan ongga
singdiriladi va natijada erkaklar bu idealga mos kelishga urinadi, bu esa ularning
psixologik bosim ostida qolishiga olib keladi.
Misol uchun, “Alpomish” eposida Alpomish jasorat, sadoqat va kuch timsoli sifatida
tasvirlanadi. Bu obrazlar jamiyatda erkakdan nimani kutishlari haqida aniq
lingvopsixologik model yaratadi (7).
Ayol va erkak obrazlarining lingvopsixologik jihatlari tahliliy qarama-
qarshiliklar shuni ko‘rsatadi
-ki:
Ayol nutqi: emotsional, o‘zini fido qilishga tayyor, lekin ezilgan
“Mehrobdan chayon” romanidagi Zebi obrazini
tahlil qiladigan bo‘lsak, uning
nutqi va ruhiy holatida ijtimoiy bosim, ayollik hissiyotlari, ichki ezilish va bo‘ysunuv
motivlari yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Misol (roman matnidan):
“...Men endi baxtsizman, otamni yodga olib, qop
-
qora tunlarda yig‘layman...”
Bu satr Zebi nutqida hissiyot, ichki iztirob va o‘z taqdiriga taslim bo‘lish psixologiyasini
ochib beradi. (8)
Zebi ko‘p hollarda
o‘zini emas, boshqalarning hukmini ustuvor ko‘radi
, bu ayol
obraziga patriarxal jamiyat tomonidan yuklatilgan “sabrli, irodasiz” rolni aks ettiradi.
Erkak nutqi: nazorat, buyruq, hisni bostirish
Asardagi erkak obrazlar (Muhsinbek, Xoliqbek) asosan
nutq orqali nazoratni
ifoda etuvchi
, o‘z emotsiyasini yashiruvchi va o‘zini jamiyatda muhim deb biluvchi
shaxslardir.
Misol (Muhsinbek):
“Sen kimsan menga ‘yo‘q’ deyishga?! Ayol kishi bunga jur’at qilmasin!”
Bu gap
orqali erkak obrazi ijtimoiy jihatdan ustun, buyruq beruvchi, ayolni tobe sifatida
ko‘ruvchi pozitsiyani egallaydi. (8)
Muhsinbekning nutqi:
•
Imperativ (buyruq-ohang)
•
So‘z tanlashda keskinlik
•
Hisni ifoda etmaydi
Ayol obrazlarida nutq ko
‘
pincha ichki mojaroga asoslanadi: ular jamiyat talabiga
moslashish va o
‘
z istaklarini yashirish o
‘
rtasida bo
‘
ladi. Bu esa lingvopsixologik
zo
‘
riqishga olib keladi. Zebi
–
sevgi va ijtimoiy majburiyat o
‘
rtasida eziladi, bu uning
nutqida o
‘
zini ayblov, past baholash, sukut va ko
‘
z yoshlari orqali namoyon bo
‘
ladi.
Erkak obrazlari esa his-tuyg
‘
ularni yashirish orqali o
‘
zlarini
“
erkaklik
”
me
’
yorida
tutishga harakat qiladi. Bu esa ularni ham ichki ijtimoiy ziddiyatlarga olib keladi.
Xoliqbek misolida, tashqaridan qat
’
iyatli tuyulsa-da, ichki ruhiy parokandalik namoyon
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
97
bo
‘
ladi. Shuni aytish joiz-ki ayol va erkaklarning nutqidagi tafovutlarni
ixtiyoriy emas
,
balki
jamiyat bosimi ta
’
sirida shakllangan psixologik til akti
sifatida tahlil qilishgan.
Bu holat lingvopsixologiyada “
kontekstual til va psixologik moslashuv
” deb ataladi. (9)
Ayol va erkak tilidagi tafovutlar nafaqat grammatik darajada, balki psixologik
holatda ham namoyon bo‘ladi. Ayollar jamiyatda til orqali o‘z his
-
tuyg‘ularini ifoda
etishda nisbatan erkinroq bo‘lishsa
-
da, ular ko‘pincha “ortiqcha gapiradi”, “nizo
chiqaradi” kabi stereotiplarga duch keladi.
Erkaklar esa til vositasida ichki dunyosini erkin ifoda eta olmaydi. Bu esa stress,
depressiya va kommunikativ nosog‘lomlikka olib keladi. Gender rollar erkak va ayolning
tilidagi natural rivojlanishni to‘sib qo‘yadi. (10)
XULOSA
Gender
–
bu biologik emas, balki ijtimoiy, madaniy va psixologik konstruksiyadir.
Genderologiya fani bu konstruksiyaning qanday shakllanishini, qanday ijtimoiy,
tilshunoslik va madaniy omillar orqali mustahkamlanishini tahlil qiladi. O‘zbek tilida
gender stereotipl
ari ko‘p yillik patriarxal madaniyat ta’sirida shakllangan bo‘lib, ular
shaxsning til orqali o‘zini anglashiga, jamiyatdagi o‘rnini belgilashiga ta’sir etadi. Bu
jarayonni chuqurroq o‘rganish tilshunoslik va psixologiya kesishmasida muhim ilmiy
yondashuvdi
r. “Mehrobdan chayon” romani misolida erkak va ayol obrazlarining
lingvopsixologik tahlili
shuni ko‘rsatadiki, patriarxal tuzum insonning faqat ijtimoiy
emas, balki ruhiy, til orqali namoyon bo‘ladigan ichki holatini ham shakllantiradi.
Erkaklar
–
nutq orq
ali o‘z ustuvorligini ko‘rsatishga majbur; ayollar esa –
muloyimlik,
shubha va itoat orqali ijtimoiy mezonlarga moslashishga majbur bo‘ladi. Til bu yerda
ruhiy muvofiqlashuv vositasi
sifatida xizmat qiladi. Shu bois gender stereotiplarini
yo‘qotish faqat i
jtimoiy emas, balki lingvopsixologik tahlil orqali amalga oshirilishi
mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Margaret Mead. Sex and Temperament in Three Primitive Societies, 1934
2.
Jespersen O. Language: Its Nature, Development and Origin.
–
London: Allen and
Unwin, 1922.
–
443 p.
3.
Кирилина А.В. Гендер: Лингвистические аспекты. –
Москва: Институт
социологии РАН, 1999. –
189 c.
4.
Xudoyberganov M. O‘zbek tilida gender lingvistikasi va stereotiplar.
2021.
5.
Fairclough, N. Language and Power. London: Longman, 1989.
6.
Qodirova X. Maqollar tarkibida gender stereotiplar.
–
Tilshunoslik yangiliklari. 2020.
7.
Bahodir Sarimsoqov. “Alpomish –
o‘zbek xalq qahramonlik eposi”, Fan
nashriyoti, 1999.
8.
Қодирий
А. Меҳробдан чayon. –
Тошкент: Ғафур Ғулом нашriyоти. 1929
9.
Jo‘
rayev Sh. Til va jamiyat: Gender yondashuv.
–
O‘zbek tili va adabiyoti.
2019.
10.
Tannen, D. You Just Don’t Understand: Women and Men in Conversation.
New
York: Ballantine, 1990.
11.
http/dis.natlib.uz/ru
12.
http/ziyonet.uz
