Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
The impact of reflection on developing students' problem-
solving skills in Chemistry
Shаxnoza
SHODMANOVA
Tashkent Pediatric Medical Institute
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received January 2024
Received in revised form
10 January 2024
Accepted 25 February 2024
Available online
25 May 2024
This article analyzes the possibility of using a reflective
approach to developing students' problem-solving skills in
chemistry. It is based on the mechanism of developing students’
problem-solving skills and the importance of using a reflective
approach to their mastery.
2181-3663
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss2-pp79-84
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
reflection,
goal-based reflection,
playful reflection,
interrogative reflection,
one-word method,
unfinished sentence method,
thermometer method,
problem-solving mechanism.
Oʻquvchilarda kimyodan masalalar yechish koʻnikmalarini
shakllantirishda refleksiyaning oʻrni
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
refleksiya,
maqsadga asoslangan
refleksiya,
oʻyinli refleksiya,
soʻrovli refleksiya,
bir soʻz usuli,
tugallanmagan jumla usuli,
termometr usuli,
masala yechish mexanizmi.
Mazkur maqolada oʻquvchilarning kimyodan masalalar
yechish koʻnikmalarini shakllantirishda refleksiv yondashuvdan
foydalanish imkoniyatlari tahliliy bayon etilgan. Unda
oʻquvchilarda masalalar yechish koʻnikmalarini shakllantirish
mexanizmi va ularni oʻzlashtirishda refleksiv yondashuvdan
foydalanishning ahamiyati asoslangan.
1
PhD, teacher, Academic Lyceum, Tashkent Pediatric Medical Institute. E-mail: shshaxnozastudy@mail.ru
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
80
Роль рефлексии в формировании навыков решения
задач по химии у учеников
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
рефлексия,
целенаправленная
рефлексия,
игровая рефлексия,
вопросительная
рефлексия, метод одного
слова,
метод неполного
предложения,
метод термометра,
механизм решения задачи.
В
данной
статье
анализируется
возможность
использования рефлексивного подхода к формированию у
учащихся навыков решения задач по химии. В его основе
лежит механизм формирования у учащихся навыков
решения задач и значение использования рефлексивного
подхода в их усвоении.
KIRISH
Refleksiya soʻzi lotincha refleksio –
“orqaga qaytish” soʻzidan kelib chiqqan.
Lugʻatlarda refleksiya insonning ichki holati, oʻzini oʻzi bilishi haqida fikr yuritishi deb
ta’riflanadi. Refleksiyani introspeksiya (ichkariga nazar solish) sifatida ham talqin
qilinadi. Zamonaviy pedagogikada refleksiya faoliyati va ularning natijalarini oʻz
-
oʻzini
tahlil qilish deb tushuniladi.
ADABIYOTLAR SHARHI
Refleksiyaning bunday kengaytirilgan ta’rifi Bobrova О.А. [1] ishlarida oʻz aksini
topgan. Tadqiqotining nazariy ahamiyati shundan iboratki, uning natijalari umumiy
pedagogika nazariyasiga hissa qoʻshadi: oʻsmirlarning refleksiv qobiliyatlari haqidagi
gʻoyalari kengaytiriladi; oʻsmirlarning refleksiv koʻnikmalarining tarkibiy qismlari
aniqlanadi, tavsiflanadi va nazariy jihatdan asoslanadi, ularning yetuklik mezonlari va
koʻrsatkichlari aniqlanadi. Model nazariy jihatdan asoslab berilgan va boshlangʻich
maktab ta’lim jarayonida oʻsmirlarning refleksiv koʻnikmalarini shakllantirish dasturi
ishlab chiqilgan boʻlib, u uch bosqichni oʻz ichiga olgan: jamoaviy, guruhli, individual.
Oʻsmirlarning refleksiv koʻnikmalarini muvaffaqiyatli shakllantirishning pedagogik
shartlari ochib berilgan, ularning mazmuni yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda
boyitilgan [1].
I.N.
Semenov monografiyasida ta’limni modernizatsiya qilishning innovatsion
yondashuvlaridan birini taqdim etadi, bu uning aks ettiruvchi va psixologik yordamini
rivojlantirishga qaratilgan. Ushbu fundamental yondashuvni yaratishdan oldin aks
ettirish psixologiyasi tarixini oʻrganish va uning bir qator yaratuvchilari
personologiyasini tahlil qilish, shuningdek, fikrlash va ijodkorlikning refleksiv
rivojlanishini nazariy va eksperimental oʻrganish talab etiladi
[2].
MAZMUNI
Maqsadlarga asoslanib, refleksiyaning quyidagi turlari ajratiladi:
1. Kayfiyat va ruhiy holat boʻyicha refleksiya.
2. Faoliyat boʻyicha refleksiya.
3. Oʻquv materialining mazmuni boʻyicha refleksiya.
Oʻyin, soʻrov, refleksiya daraxti mevalaridan foydalanish.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
81
Oʻquvchilarning materialni oʻzlashtirganlik darajasini va darsdagi faoliyatini
mustaqil ravishda, yetarli darajada xolis, toʻgʻri baholashga oʻrgatish asosiy
maqsadlardan biri hisoblanadi. Bu borada kimyo darslarida quyidagi texnikalardan
foydalanish mumkin:
“Bir soʻz” refleksiya texnikasi juda samarali natija koʻrsatadi. Oʻquvchilar quyidagi
12 ta soʻzdan 3 ta soʻzni tanlashlari kerak boʻladi, ular aynan shu soʻzlar orqali darsdagi
holat va muhitni qisqa hamda aniq ifodalashlari talab etiladi: 1) Achchiqlanish 2) Gʻazab
3) Quvonch 4) Befarqlik 5) Qoniqish 6) Ilhom 7) Zerikish 8) Bezovtalik 9) Tinchlik
10) Ishonch 11) Ishonchsizlik (ikkilanish) 12) Rohatlanish
“Termometr” refleksiya texnikasidan foydalanish mumkin. Oʻquvchilardan
qogʻozga
-
12 dan +12 gacha boʻlgan shkalani chizish va dars boshida hamda oxirida
ularning ruhiy holatini shkalalar orqali ifodalash soʻraladi. 0 dan past, 0 dan yuqori,
-12,
+12 yoki 0 ga teng ball olgan oʻquvchilarni qoʻllarini koʻtarishlarini soʻrash orqali
aniqlanadi.
Oʻqituvchi uchun nafaqat dars oxirida oʻquvchining ruhiy holatini, kayfiyatini bilish
va tushunish, balki dars ular uchun qanchalik samarali boʻlganligini aniqlash ham
muhimdir.
Oʻquvchilar oʻzlarining darsdagi faolligini, bilimlarni taqdim etish shakllarining
foydaliligi va qiziqarliligini, darsning jozibadorligini va jamoaviy faoliyatini baholashlari
kerak. Shu maqsadda quyidagi jumlalarga oʻquvchilar musbat va manfiy ishoralar orqali
oʻzlarining munosabatlarini bildiradi: “Men juda koʻp yangi narsalarni oʻrgandim”, “Bu
menga hayotda kerak boʻladi”, “Dars davomida koʻp oʻylashga toʻgʻri keldi”, “Dars
davomida yuzaga kelgan barcha savollarga javob oldim”, “Men dars davomida astoydil
harakat qildim va darsda koʻzlangan maqsadga erishdim”. Oʻqituvchi soʻralgan savollarga
beshta plyus berganlardan qoʻllarini koʻtarishni soʻraydi, keyin toʻrtta va keyin uchta
plyuslilarni aniqlaydi.
Refleksiya dars oxiridagi fikrlash uni umumlashtirish, nimalar oʻrganilganligini va
qanday ishlanganini muhokama qilish imkonini beradi
–
ya’ni, har bir kishi dars boshida
qoʻyilgan maqsadlarga erishishda qoʻshgan hissasini, faolligini, darsning samaradorligini,
tanlangan faoliyat shakllarining qiziqarliligini va foydaliligini baholaydi. Buning uchun
oʻquvchilarga “Tugallanmagan jumla” refleksiya texnikasi taklif etiladi. Oʻquvchilar
doskada, ekranda berilgan jumlani toʻldirishlari kerak:
1.
Bugun ... bilib oldim
2.
... qiziq
boʻldi
3.
... qiyin
boʻldi
4.
Men ... topshiriqlarni bajardim
5.
Men ... tushundim
6.
Endi men
… qila olaman
7.
Men ... his qildim
8.
Men ... erishdim
9.
Men …
oʻrgandim
10.
Menda
…
yaxshi natija berdi
11.
Men ... qila oldim
12.
Men …
sinab koʻraman
13.
Meni ... hayron qoldirdi
14.
Dars menga hayot uchun kerakli ... saboqni berdi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
82
15.
Men …
xohlardim
Yoki ushbu shaklni taklif qilish mumkin:
1. Dars davomida men … ishladim; faol / passiv
2. Darsdagi ishimdan …; qoniqdim /qoniqmadim
3. Menga dars … tuyuldi; qisqa / uzun
4. Darsda men …; charchamadim / charchadim
5. Mening kayfiyatim …;
yaxshilandi / yomonlashdi
6. Dars materiali men uchun … boʻldi; tushunarli / tushunarsiz
7. Menga uy vazifasi … koʻrindi; oson / qiyin
Anketa shaklida refleksiya
dars oxirida oʻz
-
oʻzini tahlil qilish, darsga sifat va
miqdoriy baho berish imkonini beradi. Ba’zi fikrlarni oʻzgartirish va toʻldirish mumkin,
bu darsning qaysi elementlariga alohida e’tibor qaratilishiga bogʻliq. Oʻquvchilardan
javoblarini asoslab berishlarini soʻrash mumkin.
Darsda ruhiy holat va kayfiyat haqidagi ma’lumotlarni oʻquvchilar
ning
darsdan qoniqish koʻrsatkichi orqali bilib olish mumkin. Dars tugashiga 3
-5 daqiqa
qolganda har bir oʻquvchi dars davomida boshdan kechirgan holatni qayd etadi.
Qoniqish indeksi:
•
0 dan 0,4 gacha (0,4 kirmaydi)
–
past;
•
0,4 dan 0,6 gacha (0,6 kirmaydi)
–
me’yorga yaqin;
•
0,6 va undan yuqori
–
yuqori.
Kimyo darslarida o
ʻ
quvchilarning intellektual refleksiv ko
ʻ
nikmalarini
shakllantirish, ularning qonuniyatlar, nazariyalar, formulalar mohiyatini anglashlari,
masalalarni yechishda vujudga keladigan qiyinchiliklarning sabablarini mulohaza
qilishlari uchun ham imkon beradi. Kimyoviy masalalarni yechish jarayoni bir biri bilan
uzviy mantiqiy ravishda bog
ʻ
langan bir qancha jarayonlarni o
ʻ
z ichiga oladi. Masala
shartini tushunib yetgandan so
ʻ
ng ham, ushbu algoritmni amalga oshirish uchun o
ʻ
zaro
zanjirli bog
ʻ
langan quyidagi amallarni bajarishga doir bilim va ko
ʻ
nikmalar talab etiladi.
Kerakli formulani qo
ʻ
llash yoki proporsiyani amalga oshirish, uchun reaksiya
tenglamalarini yozish va tenglash, buning uchun esa moddalar formulasini bilish, modda
formulasini to
ʻ
g
ʻ
ri yozish uchun element belgisi va valentligini bilish, nisbiy molekulyar
massalarni hisoblash kabi amallarni bajarish talab etiladi. Ushbu jarayonlarning qaysidir
bosqichida qilingan birgina xato masala javobini noto
ʻ
g
ʻ
ri chiqishiga sabab bo
ʻ
ladi.
Bu holat o
ʻ
quvchilarda kimyoviy masalalarni yechishga bo
ʻ
lgan ishonchsizligini oshiradi.
Kimyoviy masalalarni yechish bosqichlarini birma-bir tahlil qilishga va aynan qaysi
bosqichda o
ʻ
quvchida ko
ʻ
proq qiyinchiliklar kuzatilayotganligini aniqlashga yordam
beruvchi so
ʻ
rovnomalar bu muammoni nisbatan qisqa vaqtga hal qilishga, aynan
muammo mavjud bosqichga ko
ʻ
proq e
’
tibor qaratish, shu jarayonni alohida mashq qilish
orqali qiyinchiliklarni bartaraf etish imkonini yaratadi.
Element formulalarini bilaman. Ha; Yoʻq.
Element
valentligini yodlaganman. Ha; Yoʻq.
Modda formulasini toʻgʻri yozaman. Ha; Yoʻq.
Reaksiya mahsulotlarini va tenglamasini yozolaman. Ha; Yoʻq.
Reaksiya tenglamasini tenglay olaman. Ha; Yoʻq.
Toʻgʻri proporsiya tuza olaman. Ha; Yoʻq.
Kerakli matematik formulani qoʻllay olaman. Ha; Yoʻq.
Matematik hisoblarni toʻgʻri bajaraman. Ha; Yoʻq.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
83
Formuladan kerakli kattalikni keltirib chiqara olaman. Ha; Yoʻq.
Masala shartini oson anglayman va aytib berolaman. Ha; Yoʻq.
Masalani yechish yoʻlini aniqlay olaman. Ha; Yoʻq.
Birgalikda yechilgan masalani, qayta oʻzim yecha olaman. Ha; Yoʻq.
Oʻxshash masalani mustaqil yecha olaman. Ha; Yoʻq.
Oʻxshash masala shartini tuzishim mumkin. Ha; Yoʻq.
Masalalar yechish layoqatini toʻgʻri tahlil qilish uchun quyidagi asosiy bosqichlarga
e’tibor qaratish maqsadga muvofiq.
Birinchi bosqich.
Avvalo masala shartini toʻliq tushunish va bu borada tizimli
mulohaza yuritish uchun masala shartini qisqa koʻrinishda ifodalash talab etiladi.
Masalaning qisqa koʻrinishda ifodalash mobaynida
qanday kattaliklar berilgan va
noma’lum boʻlgan komponentlar aniqlashadi. Shu bilan birga mazkur ma’lumotlar
asosida qanday qilib yechimga borish yoʻli oydinlashadi.
Ikkinchi bosqich.
Masalani yechish usuli (oddiy proporsiya, matematik tenglama
tuzish, formulalar asosida hisoblash) belgilab olinadi.
Uchinchi bosqich.
Toʻgʻri yoʻnalishni belgilab olishning oʻzi, toʻgʻri yechimga
borish uchun yetarli boʻlmaydi. Turli fizikaviy, kimyoviy kattaliklar birliklarini va ularni
qoʻllash qoidalarini bilish, matematik hisoblashlar orqali natija olinganidan keyin ham,
shartga koʻra birliklarni qayta taqqoslab chiqish talab etiladi.
1-rasm. Masala yechish mexanizmi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
84
Oʻquvchilarning ushbu bosqichlar asosida oʻz imkoniyatlarini baholab, tahlil
qilishlari, koʻproq qaysi bosqichda xatoliklarga yoʻl qoʻyganligini bilib olishlari mumkin.
Bu ularga qisqa vaqt ichida, ongli ravishda, tegishli mashqlarni bajarish orqali oʻz
xatoliklarini bartaraf etish imkonini beradi.
XULOSA
Shunday qilib, darsda refleksiya
oʻquvchilar va oʻqituvchilarning birgalikdagi
faoliyati boʻlib, bu har bir oʻquvchining shaxsiyatiga e’tibor qaratgan holda oʻquv
jarayonini takomillashtirishga imkon beradi. Sinfdagi refleksiv faoliyat shunchaki
maqsad emas, balki oʻquvchini hayotga, oʻzini oʻzi anglashga tayyorlovchi, mustaqillik, oʻz
harakatlari va natijalarini baholash qobiliyati, raqobatbardoshlik kabi shaxsning muhim
fazilatlarini rivojlantirishga tayyorgarlikdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Боброва О.А.
Формирование рефлексивных умений подростков в
образовательном процессе школы: Автореф. дис... кандидат психологических наук.
–Воронеж: 2019.
-
24 с.
2.
Лефевр В.А. Рефлексия. М.: Когито
-
Центр, 2003.
3.
Семенов И.Н. Рефлексивная психология инновационного образования.
Монография. МКМ. 2013.
-
173 с.
4.
Кучкаров, М. А. (2022, December). КИМЁВИЙ ЭКСПЕРИМЕНТ
-
ЎҚУВЧИЛАРНИНГ
ТАНҚИДИЙ
-
ИЖОДИЙ
ФИКРЛАШ
ҚОБИЛИЯТИНИ
ШАКЛЛАНТИРУВЧИ ВОСИТА СИФАТИДА. In
Proceedings of International Educators
Conference
(Vol. 1, No. 3, pp. 313-317).
5.
Kuchkarov, M. A. (2022). POSSIBILITIES OF USING A CHEMICAL EXPERIMENT ON
THE FORMATION OF STUDENTS’CRITICAL THINKING COMPETENCIES.
European
International Journal of Multidisciplinary Research and Management Studies
,
2
(04), 108-112.
