Культура и коммуникация

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная

лингвистика

и

лингводидактика

–

Foreign

Linguistics and Linguodidactics

Journal home page:

https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics

Culture and communication

Shoira SARIMSAKOVA

1

National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received April 2024

Received in revised form

10 May 2024

Accepted 25 May 2024

Available online

25 June 2024

In this article, the concepts of culture and communication

were studied from a scientific and theoretical point of view. The
works of scientists who were the first to theoretically study the
concepts of culture and communication were analyzed and

explained in detail by the author, who expressed his opinion.

2181-3701

/©

2024 in Science LLC.

DOI:

https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss1

/S

-pp695-700

This is an open-access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (

https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru

)

Keywords:

communication,

culture,

cultural people,

model of communication,

intercultural communication.

Madaniyat va muloqot

ANNOTATSIYA

Kalit so‘zlar

:

muloqot,

madaniyat,

madaniy xalqa,

muloqot modeli,

madaniyatlararo muloqot.

Ushbu maqolada madaniyat va muloqot tushunchalari ilmiy-

nazariy jihatdan o‘rganib chiqildi. Nazariy

jihatdan ilk bor

madaniyat va muloqot tushunchasini o‘rganib chiqgan
olimlarning ishlari tahlil qilindi va muallif tomonidan o‘z

fikrlarini bildirilgan holda batafsil yoritib berildi.

Культура и коммуникация

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

коммуникация

,

культура,

культурные люди,

модель общения,

межкультурная

коммуникация

.

В данной статье понятия культура и общение изучались

с научной и теоретической точки зрения. Работы ученых,
впервые теоретически исследовавших понятия культуры и

коммуникации, были проанализированы и подробно
объяснены автором, который выразил свое мнение.

1

Doctoral student, National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek. E-mail: Poetess.uz@mail.ru

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Special Issue

–

1 (2024) / ISSN 2181-3701

696

KIRISH

Bugungi globallashgan dunyoda madaniyatlararo muloqot tobora muhim ahamiyat

kasb etmoqda. Bir necha yillar muqaddam faqat xalqaro menejerlar yoki diplomatlar

madaniyatlararo muloqot tushunchasi va uni amalga oshirilishi, muammolari haqida

o‘ylashar edi. Ammo, bugungi kunga kelib nafaqat diplomatlar balki, butun dunyodagi

turli xil madaniyatga ega bo‘lgan oddiy odamlar ham muntazam ravishda bir biri bilan
aloqa qiladigan, fikr almashadigan bo‘lib qoldi. Bu holat o‘z o‘rnida madaniyatlararo

muloqotni shakllantirdi va bugungi kunga kelib biz, insonlar ko‘plab madaniyatlar, tillar

va muloqotning turli xil usullari bir-biri bilan kesishayotgan va birgalikda

rivojlanayotgan davrda yashamoqdamiz. Britaniya Kolumbiya (The University of British

Columbia) universitetidagi “Madaniyatlararo aloqa markazi” (The center for Intercultural

Communication, (CIC) ning tashkil etilishi madaniyatlararo muloqotni shakllantirish,
uning mohiyatini anglash, turli xil madaniyatlarni tushunish va hurmat qilish golobal

dunyoda muvaffaqiyatli muloqotning asosiy kaliti ekanligini ko‘rsatib berdi.

Madaniyatlararo muloqotni-

madaniy chegaralar bo‘ylab og‘zaki va og‘zaki bo‘lmagan

ma’lumotlarni almashish jarayonini optimallashtirish uchun tamoyillar va ko‘rsatmalar
ishlab chiqadigan intizom sifatida ta’riflash mumkin va uning asosiy maqsadlaridan biri

turli xil madaniyatli odamlarning muloqot jarayonida o‘zaro bir

-biriga nisbatan hurmatni

saqlashdir. Nazariy jihatdan ushbu tushunchani batafsil o‘rganadigan bo‘lsak, avvalo,

Madaniyat nima? Muloqot nima? Madaniyatlararo muloqot qanday birlashgan holda
shakllanadi? kabi savollarga javob izlash ushbu faslning muhim vazifalaridan biri

bo‘lganligi bois quyida barcha savollarga javoblarni nazariy jihatdan o‘rganib chiqamiz.

MATERIALLAR VA METODLAR

Madaniyat atamasi murakkab tushuncha hisoblanib, unga turli xil olimlar turfa xil

ta’riflar berishgan. Masalan, Amerikalik antropolog Cliford Girtz o‘zining “The

interpretation of Cultures: Selected essays” nomli kitobida “culture is a system of

inherited conceptions expressed in symbolic forms by means of which men

communicate, perpetuate, and develop their knowledge about and attitudes toward life”.
–

Madaniyat

–

ramziy shakllarda ifodalangan irsiy tushunchalar tizimi bo‘lib, ular orqali

odamlar muloqot qiladilar,ma’lum tushunchalarni abadiylashtiradilar va hayot haqidagi

bilimlari va munosabatlarini rivojlantiradilar (dissertant tarjimasi). Haqiqatda ham

madaniyat bu hayot haqidagi ma’lum bir fikrlar, tushunchalarni mohiyatan saqlangan

holda avloddan-

avlodga meros bo‘lib o‘tadigan ma’lum bir tushunchalar jamlanmasidir.

Bunday madaniyat deb nomlanuvchi tizimga qadryatlar, jamiyat tomonidan ma’qul
ko‘rilgan xatti

-

harakatlar, milliy an’ana, urf

-odatlar va shuningdek, til, muloqot va uning

usullari, kiritishimiz mumkin. Antropolog olim Edvord T.

Hol “The silent language”

asarida madaniyatni so‘zdan tashqari muloqot sifatida ko‘rib, u madaniy muloqot

jarayonida noverbal jihatlarga urg‘u beradi. Ya’ni olimning fikriga ko‘ra madaniyat

tushunchasini anglashda noverbal muloqotning ahamiyati katta hisoblanib, madaniy

turfa xilliklar va madaniyat tushunchasini anglatuvchi ma’nolar og‘zaki bo‘lmagan
muloqotdagi turli xil ishoralar orqali beriladi. Olim o‘z qarashlari orqali tana tili, imo

-

ishoralar, mimika va proksemika (muloqot jarayonida so‘zlovchilarning masofasi) kabi
jihatlar muloqotda hal qiluvchi rol o‘ynashini ta’kidlaydi. Haqiqatdan ham, ushbu

noverbal elementlarni tushunish madaniyatning chuqur qatlamlarini tushunish uchun

zarurdir, chunki ular ko‘pincha aytilmagan xabarlarni so‘z bilan aniq ifodalanmaydigan

ijtimoiy me’yorlar, qadriyatlar va his

-

tuyg‘ularni yetkazishadi va ularga e’tibor qaratish

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Special Issue

–

1 (2024) / ISSN 2181-3701

697

orqali odamlar o‘zlarining madaniyatlararo aloqalarini kuchaytirishlari va turli

madaniyatlarning nozik tomonlarini chuqurroq tushunishlari mumkin. Bu borada,

professor Girt Hofstede madaniyatni bir guruh yoki odamlar toifasi a’zolarini

boshqalardan ajratib turadigan aqlning jamoaviy dasturlashi deb ta’riflaydi. Uning
fikricha, bu dasturlash inson hayoti davomida o‘rganiladi va bu egallangan madaniy

bilimlar ularning xatti-

harakatlari, qadriyatlari, e’tiqodlari va ijtimoiy me’yorlarida aks

etadi. Bundan tushunishimiz mumkinki, millatlar bir-biridan farq qilar ekan,

Girt Hofstede fikriga ko‘ra dastur deb hisoblangan madaniyat ham turli xildir. Olim ushbu
madaniy farqlarni aniqlash va solishtirish uchun ma’lum bir madaniy o‘lchovlarni ishlab

chiqdi va madaniyatning elementlarini o‘zining “cultural onion” nomli modeli orqali turli

qatlamlarga ajratib farqlab berdi.

G. Hofstedening ushbu modeli orqali shuni anglashimiz mumkinki, madaniy

farqliklar turli qatlamlar orqali jumladan, ramzlar, qahramonlar, marosimlar va
qadryatlar orqali tasvirlanadi.

Olimning fikriga fo’ra, tashqi qatlam odamlarning madaniy

xususiyatlariga mos keladi va ramzlar deb ataladigan belgilarni anglatadi. Ular ma’lum
bir ma’noga ega bo’lgan so’zlar, imo

-

ishoralar, rasmlar yoki obyektlar bo’lib, faqat bir xil

madaniyatga mansub odamlar tomonidan tan olinadi. Ramzlarga oddiy misol sifatida
soch turmagi, kiyim-kechak shuningdek, muloqot jarayonida foydalaniladigan, imo-

ishoralar va yuz ifodalari kiritilgan. Bizningcha, ushbu qatlamga kirgan belgilar qat’iy
hisoblanmasdan vaqt o’tishi bilan muayyan madaniy guruhlar ramzlarining bir

-biriga

ta’siri tufayli o’zgaruvchan bo’lishi mumkin.

Hofstedening madaniyatga asoslangan

modelidagi keyingi qatlam qahramonlardir: Qahramonlar

–

o’lik yoki tirik, haqiqiy yoki

uydirma, madaniyatda yuqori baholanadigan xususiyatlarga ega bo'lgan shaxslar
hisoblanib ular xulq-

atvor namunasi bo’lib xizmat qiladi. Amerika madaniyati

qahramonlariga sobiq prezident Jon Kennedi, shuningdek, Batman, Rokki yoki Rembo
kabi komikslar qahramonlarini kiritish mumkin. Modelning uchinchi qatlami marosimlar

deb atalib, G.

Hofstede marosimlarni “collective activities that are actually superfluous to

the achievement of desired goals, but are considered socially necessary within a culture”

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Special Issue

–

1 (2024) / ISSN 2181-3701

698

deb ta'riflaydi. Olimning “cultural onion” modeliga ko‘ra madaniyatning o‘zagini

qadriyatlar tashkil etib, qadriyatlar

–

bu hayotda nima muhim deb hisoblanishini

ko‘rsatadigan g‘oyalar, shuningdek, bolalar o‘rganadigan birinchi narsalardan biridir.

Chunki ular bolalikning ilk davrlarida xatto, anglanmasdan o‘rganiladigan qadryatlar

hisoblanib ularni boshqa bir madaniyat vakili bevosita tushunib, tasvirlab bera olmaydi.

Faqatgina madaniyatning boshqa elementlari hisoblangan ramzlar, qahramonlar, va

marosimlar orqali madaniyatning eng tub o‘zagi hisoblangan qadryatlarni tahmin

qilishlari mumkin. Olim o’z modelida qadryatlar sifatida ma’lum bir madaniyatdagi

tozalik-ifloslik, yaxshi-yomon, normal-yoqimsiz, vijdonlilik kabilarni kiritgan.

MUHOKAMA VA NATIJALAR

Ma’lum bir jamiyatning fikrlari, tajribalari va xulq

-atvor shakllarining umumiyligi va

uning xulq-atvorni boshqaradigan hayot haqidagi tushunchalar, qadriyatlar, taxminlar va

ular qanday boshqa madaniyatlar bilan aloqada rivojlanishini o‘rganib chiqgan professor

Geert Hofstedening ushbu izlanishlari madaniyatlararo tadqiqotlar va boshqaruv sohasiga

katta ta’sir ko‘rsatdi. Madaniyatni nazariy jihatdan o‘rgangan tadqiqotchi olimlardan yana

biri Michael. H.

Prosser ham o‘zining madaniyatlararo muloqotni o‘rganishga doir asarida

madaniyatni avloddan-

avlodga o‘tadigan urf

-

odatlar, an’analar, me’yorlar, e’tiqodlar,

qadriyatlar va fikrlash shakllari sifatida tavsiflaydi. Bizningcha ham, madaniyat

–

yashash

tarzining umumiy yig‘indisi, shu jumladan, xulq

-

atvor me’yorlari, lingvistik ifoda, muloqot

uslublari, fikrlash shakllari va o‘z

-

o‘zini saqlab qolish uchun avloddan

-

avlodga o‘tadigan

e’tiqodlar, qadriyatlardir va bunday qadryatlarning xilma xilligi madaniyatlarning o‘zaro

bir-

biridan farq qilishini bildiradi. Bunday farqliklar ma’lum bir madaniyat vakilining

boshqa bir madaniyat vakili bilan muloqotga kirishganda, muloqot doirasida madaniyat

elementlarining har ikki suhbatdosh uchun madaniy meyorlaridan chetga chiqgan holatda

sodir bo‘lishida namoyon bo‘ladi. Ammo, madaniyatni yashashning umumiy usullari

yig‘indisi sifatida, shu jumladan xulq

-

atvor me’yorlari, lingvistik ifoda, muloqot uslublari

sifatida ko‘rishimiz mumkin va shu o‘rinda muloqot tushunchasini o‘rganish muhum

ahamiyat kasb etadi.

Muloqot

–

odamlar o‘

rtasida hamkorlik faoliyati ehtiyojidan yuzaga keladigan va

axborot almashinuvi, o‘zaro ta’sirning yagona yo‘lini ishlab chiqish, boshqa odamni idrok
qilish va tushunishdan iborat bo‘lgan aloqalarni o‘rnatish va rivojlantirishning murakkab,

keng qamrovli jarayoni

hisoblanadi. Muloqotni odamlarning ma’no anglashi uchun turli

xil ramzlardan foydalanish jarayoni deb ham tushunish mumkin. Ammo nazariy jihatdan

tilshunoslikda muloqotni tavsiflash uchun bir nechta yondashuvlar mavjud. Birinchi

bo‘lib kommunikatsiya modelini yaratishga tashabbus ko‘rsatgan olimlardan biri

Aristotel ming yillar avval muloqot jarayonini so‘zlovchi, nutq akti, tinglovchi va
maqsadni o‘z ichiga olgan jarayon sifatida tasvirlab berdi. Bundan kelib chiqadiki,

muloqot

–

bu umumiy belgilar, yoki tillar tizimidan foydalangan holda shaxslar o‘rtasida

ma’lumot, g‘oyalar yoki his

-

tuyg‘ularni almashish jarayonini anglatadi. Muloqot

tushunchasiga turli xil kontekstlarda turlicha ta’rif bergan struktural tilshunoslikning ilk

kashshoflaridan biri taniqli tilshunos va semiotik olim Roman Yakobson muloqot

modelining oltita funksiyasi mavjudligini va ularning har biri muloqot jarayonida turli

maqsadlarga xizmat qilishini takidladi. Ya’ni, ularga:

1)

Yo‘naltiruvchi vazifa (referential function) –

muhokama qilinayotgan kontekst

yoki mavzuga murojaat qilib dunyo haqidagi ma’lumotlarni yetkazishga qaratilgan

bo‘ladi.

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Special Issue

–

1 (2024) / ISSN 2181-3701

699

2)

Ekspressiv vazifa (expressive function)

–

xabar jo‘natuvchining bildirilayotgan

xabarga nisbatan shaxsiy his-

tuyg‘ularini, munosabatini ta’kidlaydi.

3)

Konativ vazifa (Conative function)

–

muloqot jarayonida xabarni qabul qiluvchi

yoki auditoriyaning xatti-

harakatlariga ta’sir ko‘rsatishga qaratilgan.

4)

Fatik vazifa (Phatic function)

–

hech qanday mazmunli ma’lumot bermasdan

ijtimoiy aloqani o‘rnatish uchun ishlatiladi.

5)

Tilga oid vazifa (Metalingual function)

–

jo‘natuvchi va qabul qiluvchi o‘rtasidagi

o‘zaro tushunishni ta’minlash uchun tildan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lib, bunda faqat
muloqotda foydalanilayotgan tilni o‘zini muhokama qilish, atamalarni aniqlashtirish yoki

aniqlash.

6)

Poetik funktsiya (Poetic function)

–

tilning estetik yoki badiiy tomonlarini

ta’kidlab, xabarning shakli, tuzilishi va ijodiy ifodasiga e’tibor beradi. (Dissertant

tarjimasi)

R.

Yakobsonning yuqorida keltirilgan muloqot modellarining har biri ma’noni

yetkazish va shaxslar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni osonlashtirish jarayonida muhim vazifani

bajaradi. Muloqot jarayonidagi ushbu vazifalarni tushunish va unga amal qilish orqali
suhbatdoshlar muloqotdan kutgan natijalariga samarali erishishlari mumkin. Muloqot

jarayonida samarali suhbat olib borishning bir necha usullari mavjud bo‘lib, ingliz
faylasuflaridan biri o‘zining so‘zlashuv implikaturasi nazariyasi bilan mashhur bo‘lgan

P.

Grays muloqot jarayonida so‘zlovchi va tinglovchilar samarali muloqotga erishish

uchun qanday hamkorlik qilishlarini o‘rganib chiqilgan. P.

Graysning ta’kidlashicha,

muloqot nafaqat so‘zlarning tom ma’nosini o‘z ichiga oladi, shuningdek, u kontekstdan
kelib chiqadigan yashirin ma’noni va ishtirokchilar o‘rtasidagi umumiy tushunishni ham

o‘z ichiga oladi. Olim o‘zining “Logic and conversation” nomli maqolasida hamkorlik
tamoyilini bayon qildi, ya’ni, suhbat –

bu o‘zaro tushunish va ma’lum maksimal

qoidalarga (olim tomonidan taklif etilgan 4 ta maksimlar: miqdor, sifat, munosabat, usul)
rioya qilishga asoslangan hamkorlikdagi faoliyatdir. P. Graysning ushbu nazariyasi

pragmatikada ma’no qanday qilib aniq tildan tashqarida yetkazilishi va implikaturalar
samarali muloqotga qanday hissa qo‘shishini tahlil qilish uchun keyingi tadqiqot olib

borgan tilshunos olimlar uchun asos vazifasini o‘tadi.

XULOSA

Ma’lumki muloqotni dinamik va tranzaksion ya’ni shaxslar o‘rtasida xabarlar

almashinuvi jarayoni sifatida tushunish mumkin, Bu jarayon statik emas, balki doimiy

ravishda turli omillar, masalan, madaniy kelib chiqish, ijtimoiy kontekst va individual

farqlar ta’sirida rivojlanib boradi. Madaniyatlararo muloqot sohasiga sezilarli darajada

hissa qo‘shgan olimlar Samovar va Porterning ta’kidlashicha “Communication is like a

motion picture, not a single snapshot. A word or action does not stay frozen when you

communicate; it is immediately replaced with yet another word or action.” –

“Muloqot

oddiy bir surat emas, balki harakatli kinofilmga o‘xshaydi. Odatda muloqot jarayonida

so‘z yoki harakat to‘xtamaydi, balki, u darhol boshqa so‘z yoki harakat bilan almashadi”
degan fikrni bayon etar ekan biz uni quyidagicha talqin qilamiz, ya’ni ularning fikricha,

dinamik jarayon hisoblangan muloqot bir vaqtning o‘zida bir nechta o‘zgaruvchan
jarayonlarni, jumladan, ko‘rish, tinglash, gaplashish, o‘ylash, tabassum qilish kabilarni o‘z

ichiga olishi mumkin. Shu asnoda muloqot konsepsiyasi madaniyatlararo

tushunchasining ajralmas qismidir, chunki u madaniyatlar o‘rtasidagi o‘zaro

munosabatlarning dinamik xususiyatini ta’kidlaydi va muloqot qobiliyatlari o‘zaro

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Special Issue

–

1 (2024) / ISSN 2181-3701

700

muvaffaqiyatli madaniyatlararo munosabatlar uchun zarur hisoblanadi. Shuning uchun

ushbu maqolamizning davomi sifatida keyingi maqolamiz madaniyatlaaro muloqotni

ilmiy nazariy jihatdan dalillab o’rganishga qaratiladi

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:

1.

Adrian Holliday, Martin Hyde and John Kullman. Intercultural communication:

an advanced resource book, 2004.

–

250 p.

2.

Brown P., Levinson S. Politeness: Some universals in language usage.

–

Cambridge: Cambridge university press, 1987.

–

P. 312.

3.

. David.S.Thomas, Kerr Inkson. Cultural intelligence: Living and working

globally.2

nd

edition.

–

Canada: Berret-Koehler Publishers, 2009. 225p.

4.

Deborah T. Pragmatics of cross-

cultural communication. “Applied Linguistics”. –

Washington: Georgetown University, 1984. -P. 189-195.

5.

Larry. A., Richard E., Edwin R,. McDaniel R. Communication between cultures.

–

USA. Camgage learning, 2015.

–

481 p.

6.

Spencer-O. H. Culturally speaking: Culture, communication and politeness

theory,2nd.

–

London: Continuum. Hardback, 2008.

–

Pp.11

-47.