Хорижий филология
№1, 2021 йил
27
SHE‟RIYATDA AYOL QALBI
Хаlova Maftuna Abdusalomovna,
SamDChTI dotsenti, filologiya fanlari doktori (PhD)
Kalit so‘zlar:
yangicha ohang, ritm, turoq, lirik kechinma, munosabat, tashbeh, lirika,
poetik olam, ayol qalbi, she‘riyat dunyosi, mazmun, shakl, kechinma, tuyg‘u, ilhom, iste‘dod, badiiy
mahorat, shoir shaxsi.
O‘zbek adabiyoti har doim o‘zining
g‘oyaviy mazmunining chuqurligi, hayot
mazmuni masalalarini hal qilish uchun
tinimsiz
intilishi,
insonga
nisbatan
insonparvarlik
munosabati
va
uni
tasvirlashning to‘g‘riligi bilan ajralib turadi.
Qalam ahli o‘zbek she‘riyatida ayol obrazida,
uning qalb kechinmalari orqali xalqimizning
eng yaxshi xususiyatlarini ochib berishga
harakat qildilar. Ayolga adabiyotda juda
muhim va favqulodda rol berilgan. Ayol
hayratga tushadi, ayol - ilhom manbai, u orzu
qilingan orzu va dunyodagi eng ulug‘vor
timsol. Ayol bo‘lmasa, adabiyot bo‘lmasdi.
Adabiyot, avvalo, ayolga atab, ayol uchun,
uning ko‘nglini olish, dilidagini bilish, ayol
degan xilqat ne o‘zi – shuni anglash uchun
yaralgan. Jahon san‘ati va adabiyotidagi eng
go‘zal va betakror san‘at asarlarida ayol
siymosi,
uning
tuyg‘ulari
mujassam.
Ayolning betakror mehru muhabbati kishini
hayratga
soladi,
zavq
beradi,
ilhom
bag‘ishlaydi.
O‘zbek she‘riyatida ichki olam
qiyofasiga va ayol qalbining murakkab
kechinmalariga juda katta е‘tibor beriladi.
Shuning bilan birga ayol qalbi tasviri erkak
ijodkorlar she‘riyatida ham, ayol ijodkorlar
she‘riyatida
ham
o‘ziga
xos
tarzda
voqelanadi. Adabiyotning tarixi, buguni va
ertasini ayol obrazisiz, ularning go‘zal
siymolarisiz, qalblarining o‘tli haroratisiz
tasavvur eta olmaymiz. Ayol qalbining so‘z
san‘atidagi tasviri, ayolning ijtimoiy holati
uning oiladagi roli bilan bevosita bog‘liqdir.
Oila
jamiyatning
kichik
birligidir
va
jamiyatdagi
odamlarning
munosabati,
qarashlari,
afzalliklari,
xayollari
tabiiy
ravishda oiladagi muhitni aks ettiradi. Demak,
o‘zbek she‘riyatida ayol qalbi, uning
kechinmalari
nozik
ifodalanadi.
Chunki
sharqona ruh, milliy o‘ziga xosliklar o‘zbek
ayoli, o‘zbek qizi qalbi orqali, ruhi orqali
namoyon bo‘ladi. Shora Zulfiya, Tursunoy
Sodiqova,
Oydin
Hojiyeva,
Gulchehra
Jurayeva,
Farida
Afruz,
Halima
Xudoyberdiyeva, Halima Axmedova, Zebo
Mirzo badiiy olamining butun go‘zalliklari
ularning qalbining yolqini bilan bo‘gliqdir.
Jumladan, shoira Zulfiya ijodida ayolga
ehtirom, onaga muhabbat mavzusi alohida
o‘ringa ega. Zulfiya ijodining turli davrlarida
bu mavzuga qayta-qayta murojaat etganligini
ko‗rish mumkin. Natijada shoira Zulfiyaning
―Ona‖, ―Ona ko‘ksi‖, ―Mening mehribon
onaginam‖ kabi she‘rlarida, hattoki ―Xotiram
siniqlari‖ dostonida ham ayol muhabbati, ayol
qalbi, ona mehri teran tasvirlangan. Ayol,
sharqona ayol orzulari, intilishlari, nazokati
shoira
she‘riyatining
gultoji
desak
yanglishmagan bo‘lamiz:
Kim tanimas bizning onalarni,
Siz qaydan sezmaysiz issiq nafasin?
O‘lchab bo‘larmikin ona mehrini,
Tugatib bo‘larmi aytib qissasin?
Shoira Zulfiyaning ―Bizning onalar‖
she‘ri
iliq,
roharbaxsh
lirizm
bilan
sug‘orilgan. Shoira ushbu she‘rida ona
qalbining go‘zlligini onalikni his qilib
tasvirlay
olgandir.
Uning
mehri
va
muhabbatining betakrorligini o‘z qalbidan his
qilib qog‘ozga tushirgan. Darhaqiqat, she‘r
uchun tugallik tushunchasi nisbiydir. Chunki
asl she‘r – hamisha suvratlangan ruhiyat.
Ruhiyatning esa makonda ham, zamonda ham
tugallanishi mumkin emas[5,545]. Xuddi
mana shu kabi nisbatlarni shoira Zulfiya
ijodida kuzatish mumkin. Shoiraning she‘rlarini
o‘qigan inson, har bir she‘rda Zulfiyaxonimni
qalam tebratishga sabab bo‘lgan nozik dil
torlarini, qalb kechinmalarini anglab oladi. Bir
ayol hayoti davomida uchragan yorug‘,
Хорижий филология
№1, 2021 йил
28
muhabbatga limmo – lim, quvonch – shodliklarga
to‘la kunlarni, ayanchli, g‘am-anduh, ayriliq
damlarni qog‘ozga tushirgan satrlari orqali his
qilish mumkin.
O‘zbek she‘riyatida nozik didli,
betakror
his
qilish
qobiliyatiga
ega
shoiralarimizdan biri Oydin Hojiyevadir.
Oydin Hojiyeva she‘rlarida o‘zbek ayolining
mehru muhabbati bilan birga uning ibosi,
hayosi poetik ifodalangan. Oydin Hojiyeva
she‘rlarining lirik qahramoni ayol, ona. Ayol
buyuk qalb egasi ekanligini, uning qalbiga
butun olam sig‘ajagi shoiraning:
Tog‘lar sendan o‘rganar
Sukunatni, bardoshni.
Duoingdan el ko‘karar,
Qarg‘ishing yorar toshni.
Millatning jon tomiri
Sen Vatanga timsolsan.
Yurtning o‘chmas chirog‘i
Momo Havo – Ayolsan…
Shoira
nazdida
ayol
borliqning
boshlanishi, asl manbayidir. Ayol – hayot
tirgagi, urf-odatlarni davom ettirguvchi. Ayol
allasi bilan olamni ulgaytiradi. Uning qalbi
to‘la go‘zallik. Ayol qalbi bilan go‘zallik
egizak tushuncha deb bemalol e‘tirof etish
mumkin.
Adabiyotshunos
Abdug‘afur
Rasulov ta‘biri bilan aytganda ―She‘rdagi
shakl bir yon, undan chiqadigan ma‘no bir
yon.
Muhimi,
shoir
zo‘riqmasdan,
chiranmasdan oddiy so‘zlar orqali katta
hayotiy falsafani ifodalab qo‘ygan‖ [2,336].
Oydin Hojiyeva she‘rlarida ona mehri, o‘zbek
ayoli, mehr-muhabbat, vafo va sadoqat, hayot
va inson kabi mavzular asosiy o‘rinni
egallaydi:
Bilaman, seningsiz bahorim yo‘q,
Ham seningsiz qanoat, qarorim yo‘q.
Bu bir balo ishq, uning takrori yo‘q,
Hech jahonda sen kabi dildorim yo‘q!
2
Ijodkorning xayoli bilan yaratilgan va
yaratgan ayol obrazini badiiy ijodning barcha
janrlari va turlarida topish mumkin. Bu
ijodkor badiiy olami mahsulidir. Aynan ayol
ijodkor tomonidan yaratilgan ayol obrazi,
uning qalb kechinmalari o‘zgacha.
2
Ҳожиева О. Наво. Шеърлар. Т., ―Ёш гвардия‖,
1977, 48-бет.
Asarning
asosiy
qahramoni
bo‘lmasdan ham, u ijod jarayonida qandaydir
o‘ziga xos belgi keltiradi.Va shu bilan birga,
ayol har doim sir bilan o‘ralgan bo‘ladi, uning
xatti-harakatlari chalkashlik va sarosimaga
sabab bo‘lishi mumkin. Ayol ruhiyatiga,
uning qalbiga kirib borish, uni tushunish
Olamning eng qadimiy sirlaridan birini
yechish bilan barobardir. Chunki ayol
siymosida sir yashirin. Bu esa ijodkordan
katta mehnatni, fidoyilikni talab qiladi. Mana
shunday ruh tarjimonlaridan biri Halima
Xudoyberdiyevadir.
Shoira
ijodida
chaqmoqday chaqnagan, momaqaldiroqdek
gumburlagan, selday toshib kelgan she‘rlar
ko‘p. Lekin, shoiraning mana shunday
she‘rlari orasida ayol muhabbati, uning
qudrati,
nozik
qalb
egasi
ekanligini
ko‘rsatuvchi she‘rlari alohida mavqiega ega.
Halima Xudoyberdiyeva inson yuragiga yaqin
mavzularning yangi-yangi qirralarini ocha
bordi. U Nodirabegim, Uvaysiy, Toʻmarislar
qiyofasiga kirdi. Shoira o‘z she‘rlarida ―yurak
shoirasiman…ayol muqaddas! — dedi va ayol
uchun
uning
sha‘ni-shavkati
uchun
madhiyalar
aytdi.
Ayolni
ojizalik
puchmoqlaridan chiqardi. Bu kabi jihatlar
Halima Xudoyberdiyeva sheʼriyatining eng
ulug‘, o‘ta taʼsirchan g‘oyasiga aylandi. Bu
holat esa shoira ijodida juda katta ijtimoiy aks
sado berdi.
Halima Xudoyberdiyeva sheʼriyatga
o‘z ovozi bilan kirib keldi. She‘riyatda o‘z
ovoziga
ega
bo‘lgan
shoirlar
adabiyotimizning ko‘rki va boyligidir. Kitob
mutolaa
qilayotganimizda
biz
bemalol
Muhammad Yusuf yoki Iqbol Mirzo uslubini
ajrata olamiz. Halima Xudoyberdiyeva ham
xuddi shunday shoiralarimizdan hisoblanadi.
Ya‘ni o‘z uslubiga, o‘z badiiy olamiga ega
shoiradir.
Halima
Xudoyberdiyeva
sheʼriyatining mavzu va maʼno koʻlami keng,
teran. Uning sheʼrlarida ona - Vatan, ota-ona,
ayol va bola mavzulari ustuvorlik qiladi. U
tarjimon
sifatida
Fazu
Aliyeva,
Silva
Kaputikyan, Ibrohim Yusupov kabi qardosh
xalqlar shoirlari asarlarini ona tilimizga
oʻgirdi. Halima Xudoyberdiyeva ruhiyati bu
ayolning matonati, yashash uchun kurashdagi
jasorati! U faqat oʻxshatish emas. Bu
she‘riyat ayol qalb nidosi edi:
Хорижий филология
№1, 2021 йил
29
Onaginam!
Dorilamon kunlar keldi, shafaqlari ol,
Qayon boqsang, shaylanishlar va
sozlashlar tor.
Olcha gulin ko‘zlaringga surtasan
behold,
―Bu
kunlarga
yetganlar
bor,
yetmaganlar bor‖.
So‘lg‘in-so‘lg‘in
lablaringdan
ucharkan shu so‘z,
Otaginam xayolimda rostlay boshlar
qad.
Dorilamon kunlarga qayt, onam,
yumib ko‘z,
O‘ksik dilda boshlanmasin desang
qiyomat.
To‘g‘ri, so‘z san‘atida ota-onaga
muhabbat, tabiat go‘zalligi, halollik, bolalarni
sevish, yovlarga nafrat… kabi o‘nlab
mavzular bor, bularning har biri ming
yillardan beri yuzlab xalqlarning so‘z
san‘atida chuqur, har taraflama ishlangan.
Ammo, baribir, ularning hech biri ayol
tasvirichalik ulug‘ mavqe kasb etmaydi.
Chunki ayol go‘zalligi, uning qalbining qat-
qatidagi orzu-intilishlari olamlarga teng. Ayol
qalbi doimo go‘zallik sari intiladi. Go‘zallik
bilan payvastadir. Adabiy asarlarning eng
mukammali, eng go‘zali, jozibalisi ayol
qalbiga atalgani, ona mehrini tarannum
etganidir.
Adabiyotdagi ayollar obrazi, u shu
millatning fitratiga, davr ruhiga muvofiq aks
etadi va idrok qilinadi. Shu bois ham, bir xil
sharoitda bir xil harakat qiladigan xarakterlar
har qaysi adabiyotda har xil gavdalanadi. Shu
ma‘noda
shoirlar
ayol
obrazlarida
xalqimizning eng yaxshi xususiyatlarini ochib
berishga harakat qiladilar. Sodiq va
mehribon
qalblari,
betakror
ma‘naviy
go‘zalligi bilan ajralib turadigan bunday
go‘zal va pokiza ayollar doimo ibrat
namunasi sifatida gavdalanishadi:
Oy nimadir, bizlar oy edik,
Sohib aql, hur chiroy edik.
Hammadan tik qaytmas boy edik,
Toki tirik, toki xiromon –
Cho‘lpon ekan onalarimiz.
O‘q o‘tmasdi ko‘kragimizdan,
Yovlarimiz kelmasdi tizdan,
Isinardik o‘t yoqib muzdan,
Toki tirik o‘lim bilmas jon,
Qalqon ekan onalarimiz.
Halima Xudoyberdiyeva she‘rlariga
teranroq razm solsak, biron sheʼri biroviga
o‘xshamaydi. Uning she‘rlarida qalbdan
taralayotgan
ayol
muhabbati,
mehri
mujassam. Ayol bu ona, yaratuvchi, buyuk
hilqat egasi. Uning qalbi nozik va shu
noziklik qa‘rida buyuklik mujassamdir. Ayol
qalbining butun go‘zalligini ayolgina yaxshi
his qila oladi. Ayolning go‘zalligi, uning
mehru muhabbati haqida bir qancha shoirlar
qalam
tebratishgan.
Lekin,
ayol
ijodkorlarimiz
satridagi
ayolning
qalb
kechinmalari o‘zgacha jilvalangan.
Xulosa
qilib
shuni
aytishimiz
mumkinki, so‘z san‘ati bo‘lmish badiiy
adabiyotda ayol qalbi, uning kechinmalari
doimo tarannum etilgan. Chunki adabiyot
go‘zal kechinmalar, orzu-intilishlarni o‘zida
mujassamlashtirgan san‘atdir. Bu esa doimo
ayol qalbi va uning kechmishi bilan
bog‘liqdir. Shu sababli ham she‘riyatning eng
go‘zal namunalari ayollarni, ularning qalb
tovlanishlarini tasvirlagan satrlardir.
Аdabiyotlar:
1.
Норматов У. Ижод сеҳри. -Т.: ―Шарқ‖ нашриѐт – матбаа акциядорлик компанияси
бош таҳририяти, 2007, 352 б.
2.
Расулов А. Бадиийлик – безавол янгилик. -Т.: ―Шарқ‖ нашриѐт – матбаа
акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2007.- 336 б.
3.
Зулфия. Тонг билан шом аро. Сайланма. – Т.: ―Шарқ‖ нашриѐт – матбаа
акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2006.- 168 б.
4.
Худойбердиева Ҳ. Йиллар нафаси. -Тошкент: ―Шарқ‖ нашриѐт – матбаа
акциядорлик компанияси бош таҳририяти, -T., 2016.- 127 б.
5.
Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. -Т.: ―Янги аср авлоди‖, 2006.- 545 б.
6.
Ҳожиева О. Наво. Шеърлар. -Т.: ―Ёш гвардия‖, 1977.- 48-бет.
Хорижий филология
№1, 2021 йил
30
7.
Ҳожиева О. Тўрт танҳо.-Т.: ―Ўзбекистон‖, 2013.
Халова М
.
Душа женщины в поэзии.
Состояние души в поэзии. В статье
описывается состояние души женщины в поэтических произведениях и изображения еѐ в
творчестве поэтов. Женская душа, еѐ тонкости анализируются на основе стихов поэтесс.
Поэтическое выражение состояния женской души в своеобразной форме в произведениях
поэтесс, описывается автором.
Khalova M.
The woman's soul in poetry.
The soul of the woman in Poetry. The article
provides information about the statement of the woman‘s soul in poetic works and its appearance in
creator‘s works. The woman‘s soul, its subtleties, is analyzed through the poems of poetess. The
statements of woman‘s soul in a unique way in the poetry of poetess, is revealed by the author.
