Форма метафорического мышления в модернизме

ВАК
inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
Отрасль знаний
CC BY f
33-38
27
8
Поделиться
Халова, М. (2020). Форма метафорического мышления в модернизме. Иностранная филология: язык, литература, образование, (1 (74), 33–38. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/foreign_philology/article/view/1261
Мафтуна Халова, Самаркандский государственный институт иностранных языков

Старший преподаватель д.ф.ф.н.к.ф.н. 

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Эта статья посвящена творчеству талантливого поэта Рауфа Парфи. Проанализировано стихотворение «Сожаление», занимающее особое место в творчестве поэта. Это стихотворение определяет многослойную метафору и ее структуру, ее роль в поэтическом тексте

Похожие статьи


background image

Хорижий филология  

№1, 2020 йил 

 

 

33 

 

МОДЕРН ШЕЪРДА МЕТАФОРИК ТАФАККУР ТАРЗИ 

 

Халова Мафтуна Абдусаламовна, 

СамДЧТИ катта ўқитувчиси, филология фанлари бўйича фалсафа доктори, PhD. 

 

Калит сўзлар:

 метафора, метафорик тафаккур, модерн шеър, лирик қаҳрамон, лирик 

кечинма.  

 

Маълумки,  адабий  тур  сифатида 

лирика семантик кўпқатламликдан иборат. 
Бу  лирик  матн  кўп  маънолилигини 
таъминлайди  ва  уни  турлича  талқин  этиш 
имконини  беради.  Ваҳоланки,  бугунги 
адабиётшунослик 

илмида 

тўла-тўкис 

талқин  қилиш  имкониятлари  ҳақидаги 
ягона  тасаввур  ўрнашиб  қолган.  Ҳолбуки, 
рус  мутафаккири  Б.А.Ларин  томонидан 
айтилган  “Ҳар  қайси  алоҳида  давр  – 
муайян  адабий  муҳитда  –  битта  “нормал” 
талқин  (шарҳ,  изоҳ  –  М.Х.)  ўрнатилиши 
мумкин”лиги 

ҳақидаги 

фикр 

адабиётшуносликда 

ҳозиргача 

муқим 

бўлиб  қолаётир

  [4,66]

.  “Нормал”  “тўла-

тўкис  талқин”,  чамаси,  “нормал”  лисоний 
мантиқ  қонуниятларига  биноан  яратилган 
бадиий фикрларга нисбатан қўлланилганда 
ўз 

самарасини 

беради, 

холос. 

М.Л.Гаспаровнинг  кузатишича,  бундай 
талқин  “шеърдаги  сўз  маъноси  луғатдаги 
сўз маъноси билан айнан тенг бўлган” XIX 
асрнинг  иккинчи  ярмидаги  адабиёт, 
хусусан, шеърият учун хосдир. Бироқ XIX-
ХХ 

асрлар 

оралиғида 

шаклланган 

модернизм  поэтикасида  сўз  маъноси 
“емирилди”  ва  бадиий  асарнинг  тугал 
фикр  англатувчи  парчасига  тобе  ҳолда 
ўзгариб,  мантиқийлик  ўрнини  ҳар  турли 
қоидаларга  хилоф  мажозий  боғланишлар 
эгаллай  борди

  [5,301]

.  Шунинг  учун  ҳам 

модерн  адабиёт,  айниқса  шеърият  “тўла-
тўкис”  “нормал”  талқинга  бўй  бермайди. 
Диққат 

қилинса, 

модернча 

матнлар 

структурасида 

муайян 

сўзни 

ўз 

маъносидан  бирмунча  фарқ  қиладиган 
шарҳлар 

билан 

изоҳлаш 

устунлик 

қиладиган  мазмунни  ташкил  этишнинг 
ўзгача 

механизмлари 

мавжудлиги 

сезилади.  Шундай  тузилмалардан  бири 
метафорадир.  

Метафора  модернизм  поэтикасида 

мумтоз  адабиётдаги  мажоздан  ўзига  хос 
хусусиятлари  билан  ажралиб  туради. 
Модернистик 

метафора 

кўпқатламли 

структурага  эга.  Метафора  табиатига  хос 
кўп  маънолилик  кўрсатмасига  бўлган 
талаб, 

айниқса, 

тарих 

ва 

илмий 

дунёқарашларда  даврлар  ўзгарган  пайт  – 
XX-XXI  асрлар  оралиғида  янада  кучайди. 
Дунёнинг  кўникиб  қолинган  картинасини 
гавдалантириб 

келган 

илгариги 

қадриятлар,  координаталар  ва  мантиқий 
алоқаларга  ишончнинг  йўқолиши  ортидан 
ассоциатив алоқалар долзарблик касб этди. 
Ўз 

табиатига 

кўра 

мантиққа 

зид 

алоқаларни  очиб  ташловчи  метафора 
дунёни идрок қилиш принципига айланиш 
орқали санъатда муҳим роль тута бошлади. 
Модернизм 

лирикасида 

бир 

қадар 

“улғайган”,  кўп  субъектли  ва  бунинг 
ортидан  кўп  даражали  бўлган  метафора 
янги  вазифа  –  матнни  ташкил  этиш 
функциясини  ўз  зиммасига  олди.  Бундай 
структура  турлича  уқишни  туғдиради  ва 
биргина  йўналишдаги  талқинга  қаршилик 
кўрсатади.  

Бироқ, 

ҳали-ҳануз 

ўзбек 

модернистлари  ижодидаги  метафорага 
анъанавий  тарзда  фақат  тор  маънодаги 
троп  сифатида  қараб  келинмоқда.  Унинг 
кўп  қатламли  структураси  ва  кўп  сонли 
семантик  ҳамда  структур  алоқаларининг 
ўзига  хос  жиҳатлари  эътибордан  четда 
қолаётир.  Шу  аснода,  дунёнинг  специфик 
картинасини 

гавдалантириш 

воситаси 

саналадиган  айнан  шу  структур  алоқалар 
ва  улар  орқали  юзага  келадиган  маънолар 
модернизм  поэтикасининг  ўзига  хос 
хусусиятларини  ташкил  этади.  Таъкидлаш 
жоизки,  ўзбек  адабиётшунослигида  кўп 
қатламли  метафора  поэтик  тафаккурнинг 
ҳал  қилувчи  тамойили  ва  бадиий  матн 


background image

Хорижий филология  

№1, 2020 йил 

 

 

34 

структурасининг  асоси  сифатида  тадқиқ 
этилмаган.  

Метафора  тилшунослик  нуқтаи 

назаридан 

тил 

ва 

тафаккурнинг 

фавқулодда 

аҳамиятга 

эга 

ҳодисаси 

сифатида  ҳар  томонлама  ўрганилган.  Кўп 
сонли  концептуал  тафовутларга  қарамай 
бу  тадқиқотларнинг  барчаси  бир  умумий 
фундаментал  асосга  эга.  Улар  “бир 
предметнинг  хусусиятларини  бошқасига 
ўхшашлик  тамойили  асосида  ўтказиш”га

 

[7,623]

  асосланадиган  “энг  кўп  тарқалган 

кўчим”

  [6,533]

  –  “биринчи  даражали”

  [5]

 

метафорани  тушунтириб  беради.  Айни 
пайтда,  баъзи  тадқиқотчилар  уни  алоҳида 
кўчим  сифатида  текшириб  ўтсалар  (буни 
“тор 

ёндашув” 

деса 

ҳам 

бўлади), 

бошқалари (“кенг ёндашув” тарафдорлари) 
мажозийликнинг  асоси  сифатида  кўриб 
ўтадилар.  Биз  метафорага  нисбатан  “кенг 
ёндашув” 

тамойилини 

“ҳар 

қандай 

мажозийлик”  сифатида  тушунган  ҳолда 
унга асослашга ҳаракат қиламиз.  

Метафоранинг  тузилиши  бинар 

(қўшалоқ  структурали).  Уни  ташкил 
қиладиган 

иккита 

“туб 

маъно” 

метафоранинг 

“бош” 

ва 

“ёрдамчи” 

субъектлари деб юритилади

  [2,163]

. Унинг 

кўпгина  луғатларда  шарҳланган  бинар  ва 
мажозий  (шартли,  кўчма)  мақоми  – 
метафора  ҳақидаги  классик  назариянинг 
асосий 

ҳолатларидан 

ҳисобланади. 

Метафора  муаммоси  олимлар  хаёлини 
Арасту  яшаган  замонлардан  то  бугунгача 
банд  қилиб  келмоқда.  Айни  пайтда, 
метафора  деганда  “кўпроқ  ўхшашлик, 
аналогия 

тамойилига, 

қисман 

– 

ҳодисаларнинг 

қарама-қаршилигига 

асосланадиган  энг  кўп  тарқалган  кўчим”

 

[6,533]

 

тушунилади. 

ЎТИЛда 

унга 

қуйидагича изоҳ берилган: “Метафора (юн. 
metaphora  –  кўчириш,  кўчим)  адабиётда  сўз 
ёки  иборани  ўхшашлик  ёки  ўхшатишга 
асосланган  кўчма  маънода  ишлатиш  ва 
шундай маънода ишлатилган сўз ёки ибора; 
истиора,  мажоз  (мас,  қулоқ  сўзининг 
дуторнинг  қулоғи  бирикмасидаги  маъноси 
метафора асосида юзага келган)”

 [8, 2]

Метафора  кундалик,  илмий  ва 

бадиий нутқда ҳам кенг тарқалган. Назмда 
эса  у  алоҳида  ўрин  тутади:  “Поэтик  нутқ 

ўз  моҳиятига  кўра  кўп  маъноли.  Шунинг 
учун  ҳам  метафора  ўзининг  табиий 
ўрнини  айнан  поэтик  нутқда  топади. 
Унинг 

вазифаси 

– 

образларни, 

тасаввурларни  чорлаш,  ахборот  етказиш 
эмас, 

балки 

уни 

индивидуаллаштиришдир”

  [1,367]

. Демак, 

метафоранинг  асосий  вазифаси  –  образ 
яратиш 

– 

унинг 

структурасини 

шартлантиради. 

Ушбу 

структурани 

тавсифлаш  учун  М.Блэк  “метафоранинг 
бош  субъекти  ва  кўмакчи  субъекти” 
терминини  муомалага  киритган

  [2,163]

Рус 

олимаси 

Н.Д.Арутюнова 

ушбу 

терминлардан  фойдаланиб  метафоранинг 
тўрт 

компонентли 

теран 

таркибий 

қисмдан  иборат  концепциясини  ишлаб 
чиққан:  “...метафора  қурилишида  унинг 
юзаки  структурасидаги  шартли  белгилари 
қисман  изоҳланадиган  иккита  маъно 
(иккита 

объект) 

– 

М.Блэк 

таърифлаганидек, метафоранинг асосий ва 
ёрдамчи 

субъектлари 

ва 

ҳар 

бир 

объектнинг  баъзи  бир  хоссаларидан 
иборат  тўртта  компонент  иштирок  этади. 
Метафоранинг  турли  хилларида  унинг 
ички  тузилишига  хос  турли  элементлар 
изоҳланади. 

Одам 

тунда 

эриди

 

дейилганда, 

метафоранинг 

ёрдамчи 

субъекти  (қор,  муз) 

эримоқ

  феълининг 

маъносидан  келиб  чиқади.  Метафоранинг 
маъносини  ёрдамчи  субъект  аломатлари 
белгилайди. Метафоранинг бош натижаси, 
унинг 

мақсади 

асосий 

субъектнинг 

аломатларини 

юзага 

чиқариш 

ҳисобланади”

  [1,367-368]

.  Мисол  учун, 

У.Носирнинг “

юрак сенсан менинг созим

” 

метафорасида 

бош 

субъект 

юрак 

экспликация 

қилинган 

(шарҳланган), 

ёрдамчи субъект – 

жонли мавжудот

 (туб 

маъно)  эса 

менинг  созим

  феълидан  келиб 

чиқаётир. Ёрдамчи субъект аломатларидан 
метафора  бош  субъектининг  аломатлари 
олиб  чиқилмоқда: 

юрак  –  менинг 

дардларимни  элга  ёядиган  озурда  жон  –
сенсан. 

Шундай 

қилиб, 

анъанавий 

маъносида тушунадиган бўлсак, метафора 
ўтган аср бошидаги шеъриятимизда кўчим 
сифатида  образ  яратаяпти  ва  икки 
уланмайдиган  семантик  майдонни  битта 
яхлит  майдонга  бирлаштираяпти.  Бундай 


background image

Хорижий филология  

№1, 2020 йил 

 

 

35 

метафорани  шартли  тарзда  “мумтоз” 
метафора деб атаймиз.  

ХХ 

асрнинг 

сўнгги 

ўн 

йилликларида 

юз 

берган 

воқеалар, 

айниқса,  мустақиллик  ўзбек  адабиётини 
ҳам  ўзгартириб  юборди.  Ўзбек  адабиёти 
тубдан  ўзгарган  миллий  онг,  тамомила 
янгиланган 

эстетик 

ўзгаришларнинг 

маҳсули  сифатида  фикрлаш  тарзи,  ижод 
қилиш йўсини ўзгача ижодкорларни юзага 
чиқарди.  “Бу  давр  шеъриятида  ўткир  гап 
айтиш, доно фикр билдириш, насиҳат, ақл 
ўргатиш  эмас,  балки  инсон  руҳининг 
мураккаб,  исмсиз  манзараларини  акс 
эттиришга  эътибор  кучайди.  Ҳиссиёт 
қатламларини 

тадқиқ 

этиш, 

одам 

руҳиятидаги  бой  ва  рангин  иқлимларни 
поэтик  кашф  этишга  уриниш  кучайди”

 

[9,77]

.  

Модернизм  метафораларида  маъно 

хиралиги ва окказионаллиги авжига чиқди. 
Метафоранинг 

ғоявий 

вазифаси 

трансформацияга  учради.    Модернистик 
метафора  нафақат  дунё  образини  қайта 
тиклаш, 

балки 

унинг 

беқарор 

ва 

ўзгарувчанлигини 

гавдалантириш 

йўсинига,  “ҳамма  қадриятлар  нисбийлиги 
ва 

барча 

ҳақиқатлар 

тенглиги” 

декларациясига 

айланди. 

Бунинг 

натижасида 

метафоранинг 

таркибий 

тузилиши  ҳам  ўзгарди:  “...бош  метафора 
ўша  пайтнинг  ўзида  турли  йўналишлар 
бўйича  кетаётган  иккинчи  даражали  бир 
ёки  бир  нечта  ҳосила  метафораларни 
метафоризациялаш  объектига  айланади. 
Мураккаб  бутуннинг  барча  элементлари 
муҳимлик  касб  этишининг  қатъий  иложи 
бўлмай, 

қурилманинг 

иррационаллик 

таассуроти 

энг 

юқори 

чўққисига 

кўтарилади”

  [3,320-321]

. Қўшалоқ семантик 

қатламларнинг  бирикиши  ва  образли 
метадаражанинг  туғилиши  модернистик 
метафора  учун  фақат  биринчи  даража 
ҳисобланади.  Биринчи  даражадаги  бу 
метафора бош субъект сифатида бошқа бир, 
ёрдамчи  субъект  мақомидаги  учинчи 
семантик  қатор  билан  бирлашиб,  иккинчи 
даражали янги метафорани ҳосил қилади ва 
ҳоказо.  Семантик  жиҳатдан  бир-бирига 
номувофиқ 

метафораларнинг 

чексиз 

миқдорда бир шодага тизилишидан ғаройиб 

иррационал образлар туғилиб, ўзида дунёни 
ҳис 

этишнинг 

омонатлигини, 

парчаланувчанлигини  мужассамлантиради. 
Модернизм 

лирикасида 

бошланғич 

метафора ўзининг ясама шингиллари билан 
кенгая  бориб,  жамики  матнни  ўз  таркибига 
қўшиб олади. Бу ҳодисани шартли равишда 
“метафорик  тафаккур  шеърияти”  дея 
атаймиз.  Метафорик  тафаккур  қонунларига 
биноан  тузилган  матн  биргина  маънода 
талқин  қилинишга  монелик  кўрсатади. 
Унинг  кўп  қатламли  метафорадан  қад 
кўтарган структураси принципиал жиҳатдан 
фарқ 

қиладиган 

кўп 

томонлама 

таҳлилларнинг 

гарови 

ҳисобланади. 

Метафорик  тафаккурга  мисол  тариқасида 
Р.Парфининг  “Тавба”  тўпламидан  ўрин 
олган 

шеърлардаги 

метафораларнинг 

тузилиши  ва  вазифасини  кўриб  чиқамиз. 
Айни  пайтда,  метафорикликни  кенг 
маъносида 

– 

мураккаб 

қурилмали 

маъжозийлик 

маъносида 

тушунамиз. 

Образ  яратишда  қатнашадиган  жамики 
метафорик  контекстни  метафора  деб 
оламиз.  “Тавба”  шеърлар  тўпламининг 
биринчи  шеъри  ҳам  “Тавба”  деб  аталади. 
Аслида  китобнинг  номланишига  улги 
бўлиб  хизмат  қилган  бу  сонетлар 
гулдастаси  бутун  бошли  тўпламнинг 
моҳиятини 

ифодалаб, 

шоир 

умри 

мазмунидан 

ҳикоя 

қилади. 

Шеър 

анъанавий  сонет  шаклидаги  уч  алоҳида 
қисмдан  иборат.  Биринчи  қисмда  лирик 
қаҳрамон  Аллоҳга  мурожаат  қилар  экан, 
турмушнинг  “аёвсиз  енгилликлари”дан 
ёзғиради: 

1.

 

Додимни  эшитгил,  қодир 

Аллоҳим, 

Ишқ  сенсан,  ошиқ  ҳам  сен,  мен 

қулингман. 

Лойиқман 

қаҳрингга, 

дўзахим-

боғим, 

Омонат деворман, ўтман, кулингман. 
Рубъи маскун ичра сайёд, ўзим сайд, 
Ортиқ мадорим йўқ, воқифсан ахир. 
Манглайда  ёзилган  фармонингни 

айт, 

Даъват  қил,  гуноҳкор  бандангни 

чақир. 

Иймон  бер  руҳимга,  жисмимга  жон 

бер, 


background image

Хорижий филология  

№1, 2020 йил 

 

 

36 

Лойимни  қориштир,  поклаб  бер 

менга. 

Ожиз томиримга покиза қон бер, 
Равшан  қил,  қорамни  оқлаб  бер 

менга. 

Охират илмидан қил мени огоҳ, 
Муродим шаъмини сўндирма, Аллоҳ

  

[11, 229]

.   

Биринчи  банд  мураккаб  метафорик 

тузилишга  эга.  Ёйиқ  метафора  сифатида  у 
Баҳоуддин  Нақшбанднинг  китобга  эпиграф 
қилиб олинган “Ишқда ақлу тану дилу жон 
бўлмас”  ўгитини  ёйиқ  тарзда  изоҳлаб 
келмоқда.  Аммо,  биринчи  даражали  бу 
метафора  бир  вақтнинг  ўзида  метафорик 
тафаккурнинг 

кўпқатламли 

ифодаси 

ҳамдир. Бу ерда 

“Ишқ сенсан, ошиқ ҳам сен, 

мен  қулингман”

  метафораси  икки  семантик 

қатор:  “қандайдир  ҳодиса  (ҳаракат)”  ва 
“китоб  эпиграфи”  маъноларини  ягона 
образга бирлаштираяпти.  

“Омонат 

деворман, 

ўтман, 

кулингман”

  метафораси  инсон  иродасига 

бўйсунмайдиган 

ботиний 

ҳолат 

– 

ибодатнинг 

ўта 

кўтаринкилигини 

ифодалаб, 

иккинчи 

даражани 

ҳосил 

қилаяпти.  Бироқ  у  ҳам  “қандайдир 
ҳаракат”ни  китобнинг  эпиграфи  сифатида 
белгилаб,  биринчи  даражали  метафора 
элементи сифатида қолмоқда.    

Биринчи 

даражали 

метафора 

элементи 

саналадиган 

“Лойиқман 

қаҳрингга,  дўзахим-боғим”

  метафораси  ҳам 

янги  маънони  чақириб,  учинчи  даражани 
ҳосил 

қилаётир. 

“Ўзини 

аллақандай 

мавҳумлик 

ҳукмига 

отаётган 

одам” 

маъносини бераётган 

“Лойиқман қаҳрингга, 

дўзахим-боғим”

 метафораси ўз таркибидаги 

“дўзахим-боғим”

 

ўхшатиши 

туфайли 

мураккаблашмоқда.  Бу  каби  мажозлар 
“ғужуми” кўплаб маъноларни туғдириши ва 
бунинг  натижасида  турлича  талқинларни 
келтириб  чиқариши  мумкин.  Модомики, 
мажозий  тузилмаларни  ташкил  этувчи 
унсурлардан  ташқари  улар  ўртасидаги 
алоқалар  ҳам  турлича  талқинларни  юзага 
келтиради. Иккинчи даражали метафоранинг 
кутилиши  мумкин  бўлган  бир  нечта 
талқинларига  мисол  келтирамиз.  Айнан 
тушуниладиган 

бўлса 

“дўзахим-боғим”

 

ибораси: 

1.

 

Дўзахга  туширсанг  ҳам,  жаннатга 

туширсанг ҳам – ихтиёринг;  

2.

 

Қаҳҳор ҳам, Раҳмон ҳам – ўзинг; 

3.

 

Сендан ўзга илоҳ йўқ; 

4.

 

Иноним  қўлингдалигига  ишончим 

комил маъноларини англатади.  

Худди шу иборани кўчма маъносида 

тушунадиган  бўлсак,  қандайдир  сирли, 
қувончли  ҳолат  –  масрурлик  юзага 
келганлиги  англашилади:  лирик  қаҳрамон 
Яратган  билан  ёлғиз  қолиш,  унга  нола-ю 
жола  қилиш  пайида  жонсарак.  Аммо  ушбу 
метафорик  “ғужум”  мухтор  ҳолатда  эмас, 
у  биринчи  даражали  метафора  унсури 
сифатида  китобга  эпиграф  бўлган  улумни 
(ҳаракат) қайд этиб, талқиннинг янада кўп 
қиррали 

бўлишини 

таъминламоқда. 

Шеърнинг  иккинчи  бандида 

“Рубъи 

маскун  ичра  сайёд,  ўзим  сайд”

  деган  янги 

метафора юзага келмоқда. У ифодалаётган 
ҳасрат  мотиви  бутун  бошли  шеърнинг 
ҳиссий 

бўёқдорлигини 

таъминлаган. 

Аммо,  унга  муносабатда  биргина  аниқ 
талқин  билан  кифояланиб  бўлмайди. 

“Сайёд”

  ибораси  шикорга  чиққан  овчи 

сифатида  тушунилганда,  бир  пайтлари 
бажарган  ва  бажармаган  амалларидан 
изтироб  чекаётган  лирик  қаҳрамоннинг 
руҳий 

тушкунлиги 

таъкидланаётган 

бўлади.  Сабр-тоқати  тугаган  қаҳрамон 
Аллоҳга  юзланган  пайтидагина  тубсиз 
изтиробларини  хотирга  олаётир.  Ана  шу 
мубҳам  чалкашлик  ёди 

“сайд”

  ибораси 

орқали 

ифодаланмоқда. 

Шоир 

Яратганнинг  ҳаммасидан  воқифлигини, 
кузатиб  турганлигини  билади.  Шунинг 
учун  ҳам  қисмат  тузоғига  ўлжа  бўлгиси, 
Аллоҳ  чақириғини  тезроқ  эшитгиси 
келади. 

“Ортиқ  мадорим  йўқ”

  дейиш 

орқали 

шоир 

бундай 

мубҳамликка, 

ноаниқликка  тоқат  қилолмаслигини  баён 
этса, 

“Даъват  қил,  гуноҳкор  бандангни 

чақир”

  дея  ё  бунга  бирор  чора  беришини 

ва  ёки  жонини  олишини  сўрайди. 
Синтактик қурилишига кўра метафора бир 
вақтнинг ўзида ҳам турлича уқишни талаб 
қилади, ҳам бунга қаршилик кўрсатади.  

Учинчи  бандда  иқрорнинг  тавбага, 

изтиробнинг  ўтинчга  айланиши  янада 
кучайтирилади: 

“Иймон  бер  руҳимга, 

жисмимга  жон  бер,  Лойимни  қориштир 


background image

Хорижий филология  

№1, 2020 йил 

 

 

37 

поклаб  бер  менга”.

  Кўпчиликка  ҳозиргина 

“гуноҳкор  бандангни  чақир”,  дея  ёзғириб 
турган  қаҳрамоннинг  эндиликда  “жисмимга 
жон  бер”  дейиши  ғалати  туюлиши,  табиий 
албатта. Аммо 

“ожиз томиримга покиза қон 

бер”

 метафораси ифодалаб келаётган “фақат 

руҳимни  эмас,  жисмимни  ҳам  поклаб  бер” 
маъносини 

уқсагина 

китобхон 

бу 

ғалатиликни  кечириш  эҳтиёжини  сезади. 
Худди  шу  ерга  етганда,  яъни  тўртинчи 
бандда  тўртинчи  даражали  метафора  юзага 
келади: 

“Равшан  қил,  қорамни  оқлаб  бер 

менга”.

 

Айнан 

ўзи 

тушунмаётган 

англамсизликларни англаш истаги қаҳрамон 
бўғзидан  отилаётган 

“Охират  илмидан  қил 

мени  огоҳ”

 

деган  ўтинч  маъносини 

теранлаштиради. 

Тўртинчи 

даражали 

метафора  шеърда  аввал  аён  бўлган  барча 
маъноларнинг  аҳамиятини  бир  нуқтага 
жамлайди.  Янги  семантик  майдон  билан 
қўшилган  сўнгги  маъно  янада  бойиб, 

“Муродим  шаъмини  сўндирма,  Аллоҳ”

 

илтижосига йўл очади. Тўрт сатҳли мураккаб 
метафорани  схематик  тарзда  қуйидагича 
талқин  этса  бўлади:  ибтидо-ю  интиҳонинг 
овушиб  кетганлиги  фожиаси  бу  китобнинг 
мубошири  (эпиграф)  бўлган,  фақат  тазарру 
орқалигина  одамзод  тозариши  мумкинлиги 
шеърда бош кредо даражасига кўтарилган.        

Тўрт сатҳли метафора шеърга ўлим 

(

фармонингни  айт,  бандангни  чақир

)  ва 

тириклик  (

жисмимга  жон  бер,  муродим 

шаъмини 

сўндирма

мотивларини 

киритган. 

Бу 

мотивлар 

берадиган 

метафорик  маъно  матн  ички  тузилишидан 
сизиб 

чиққан. 

Шоир 

шеъриятининг 

кўпқатламли 

метафоралар 

асосидаги 

рамзийликка 

йўғрилганлиги 

қуйидаги 

фикрда  ўзининг  тўла  тасдиғини  топган: 
“Р.Парфи  лирикасининг  тимсолли  образлар 
асосига  қурилиши  эса  инсоннинг  ижтимоий 
фаолиятини,  маънавий  ҳаётини  англаш  ва 
тушунтириш 

йўлидаги 

изланиш 

самарасидир”

 [10,223] 

.  

Хуллас, 

“Тавба” 

шеърининг 

тузилиши  Р.Парфи  бадиий    оламига  хос 
қадриятлар  тизимида  ҳал  қилувчи  ўринда 
турувчи  тушунчалар  –  ўлим  ва  ҳаёт 
концептларининг 

кўп 

қатламли 

ёйиқ 

метафора  ёрдамида  мураккаб  ягона  образга 
бирикиши  билан  белгиланади.  Шеърнинг 
асосий 

мотиви 

саналадиган 

тавба 

кўринишидаги 

ҳасрат 

метафораси 

ўз 

тузилиши  ва  бошқа  ўхшатишлар  билан 
муносабатига  кўра  матн  талқинларининг 
турлича бўлишига хизмат қилган.  

 

Адабиётлар

 

1.

 

Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека.  – Москва: Языки русской культуры, 1999. – 

С. 367. 

2.

 

Блэк М. Метафора / Пер. с англ. М.А. Дмитровской // Теория метафоры: Сб.: Пер. с 

англ.,  фр.,  нем.,  исп.,  польск.  яз.  /  Вступ.  ст.  и  сост.  Н.Д.  Арутюновой;  Общ.  ред.  Н.Д. 
Арутюновой и М.А. Журинской. – Москва: Прогресс, 1990. – С. 163. 

3.

 

Жирмунский В.М. Поэтика русской поэзии. СПб.: Азбука-классика, 2001. – С. 320-

321.  

4.

 

Ларин Б.А. Эстетика слова и язык писателя. – Л.: Худож. лит., 1974. – С. 66. 

5.

 

Левин  Ю.И.  Русская  метафора:  Синтез,  семантика,  трансформации  //  Учёные 

записки Тартуского гос. ун-та, вып. 263. Труды по знаковым системам, IV. Тарту, 1969. – С. 
301. 

6.

 

Литературная  энциклопедия  терминов  и  понятий  /  Под  ред.  А.Н.  Николюкина. 

Институт научной информации по общественным наукам РАН. – Москва: НПК «Интелвак», 
2003. – Столбик. 533.  

7.

 

Новейший философский словарь / Гл. ред. А.А. Грицанов. – Москва: Книжный Дом, 

2003. – С. 623. 

8.

 

ЎТИЛ. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 

2006. 2-жилд.  

9.

 

Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. – Тошкент: “Янги аср авлоди”, 2006. – Б. 77. 

10.

 

Раҳимжонов Н. Мустақиллик даври ўзбек шеърияти. – Тошкент: Фан, 2007. – Б. 223. 


background image

Хорижий филология  

№1, 2020 йил 

 

 

38 

11.

 

Рауф  Парфи.  “Туркистон  руҳи”.  Сайланма.  Нашрга  тайёрловчи  ва  сўзбоши 

муаллифи: Вафо Файзуллоҳ. – Тошкент: Шарқ, 2013. – Б.229. 

 
Халова  М.  Форма  метафорического  мышления  в  модернизме.

  Эта  статья 

посвящена  творчеству  талантливого  поэта  Рауфа  Парфи.  Проанализировано 
стихотворение  «Сожаление»,  занимающее  особое  место  в  творчестве  поэта.  Это 
стихотворение определяет многослойную метафору и ее структуру, ее роль в поэтическом 
тексте.

 

Khаlova M.  The metaphorical  thinking manner  in modernism. 

This article addresses the 

work of talented poet Rauf Parfi. The poem "Sorrow", which occupies a special place in the poet's 
work, is analyzed. This poem defines the layered metaphor and its structure, its role in the poetic 
text.

 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Библиографические ссылки

Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. - Москва: Языки русской культуры, 1999. -С. 367.

Блэк М. Метафора / Пер. с англ. М.А. Дмитровской И Теория метафоры: Сб.: Пер. с англ., фр., нем., исп., польск. яз. / Вступ. ст. и сост. Н.Д. Арутюновой; Общ. ред. Н.Д. Арутюновой и М.А. Журинской. - Москва: Прогресс, 1990. - С. 163.

Жирмунский В.М. Поэтика русской поэзии. СПб.: Азбука-классика, 2001. - С. 320-321.

Ларин Б. А. Эстетика слова и язык писателя. - Л.: Худож. лит., 1974. - С. 66.

Левин Ю.И. Русская метафора: Синтез, семантика, трансформации // Учёные записки Тартуского гос. ун-та, вып. 263. Труды по знаковым системам, IV. Тарту, 1969. - С. 301.

Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А.Н. Николюкина. Институт научной информации по общественным наукам РАН. - Москва: НПК «Интелвак», 2003. - Столбик. 533.

Новейший философский словарь / Гл. ред. А.А. Грицанов. - Москва: Книжный Дом, 2003.-С. 623.

УТИЛ. - Тошкент: “Узбекистан миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. 2-жилд.

Йулдошев К- Ёник суз. - Тошкент: “Янги аср авлоди”, 2006. - Б. 77.

Рахимжонов Н. Мустакиллик даври узбек шеърияти. - Тошкент: Фан, 2007. - Б. 223.

Рауф Парфи. “Туркистон рух.и”. Сайланма. Нашрга тайёрловчи ва сузбоши муаллифи: Вафо Файзуллох,. - Тошкент: Шарк, 2013. - Б.229.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов