Хорижий филология.
№4, 2016 йил
36
“БАХТ” КОНЦЕПТИНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ ВА СЕМАНТИК ТАЛҚИНИ
(инглиз ва ўзбек тиллари қиѐсида)
Мардиев Тўлқин Кулибаевич,
Samarqand davlat chet tillar instituti mustaqil izlanuvchisi,
Калит сўзлар:
вербаллашув, лексема, концепт, когнитивлик, семантика,
лингвомаданият.
―Тил ва онгнинг жамоатчиликнинг
яшаш шароити, асрлар давомида тўплаган
тажрибаси, билими, дунѐқарашини акс
эттирган ҳолда бир даврда пайдо бўлиши
ва ривожланиши этироф этилганлиги [8,
295]‖ инсоннинг когнитив амалларининг
маҳсули
деб
қараш
мумкин.
Тилшуносликда когнитивлик тил ва
тафаккур жуфтлигида фаолият юритади.
Тилшуносликдаги когнитив тадқиқотларда
кенг ва турли сатҳларда қўлланиладиган
концепт тушунчаси ҳисобланади. Концепт
ва тушунча борасида кўплаб амалий ишлар
амалга оширилган бўлиб, ушбу икки
лисоний
категорияларни
фарқловчи
хусусиятлар
аниқланган.
Жумладан,
тушунча-предмет
ва
ҳодисалар
тўғрисидаги
умумий
ва
хусусий
белгиларини акс эттирадиган фикр, деб
қаралса концепт – нафақат мавҳумий
бўлган,
балки
аниқ-ассициатив
ва
эмоционал-баҳоловчи белгиларни қамраб
олган ғоя саналади [9, 41]. Концептлар,
одатда, инсон турмуш тарзи билан боғлиқ
маълум тушунчаларни махсус қолипларга
солиш, лисоний ва маданий мавжудлигини
белгилашга қаратилади. Албатта, концепт
тушунчаси борасида фикр ва мунозаралар
кўпчиликни ташкил қилиб унинг таърифи
борасида аниқ тўхтамни топиш қийин. Д.
С. Лихачевнинг келтиришича концепт – бу
индвидуал англаш жараѐни ва маълум
контекстда сўз маъносини алмаштириш
ҳисобланади [5, 280-287]. Маълум бир
концепт ҳар бир лингвомаданиятда ўзига
хос
шаклланишга
эга
саналади.
Концептлар,
ўз
навбатида,
сўз
маъноларига
нисбатан
кенг
талқин
этиладиган,
мураккаб
типологик
қурилмага
эга.
В.И.Карасик
концептларнинг типологик ѐндашувдаги
таҳлилларини бир неча ѐндашувда кўриб
чиқади:
биринчисида
концептларнинг
тилга асосланиши, яъни предметга оид,
белгига
оид,
ҳодиса-жараѐнга
оид
хусусиятларга эътибор қаратилса, иккинчи
ѐндашув когнитив психологик бўлиб,
маъно фрагментлари сценарий, фрейм,
гештальт
каби
қиѐфаларга
тегишли
саналади. Кейинги ѐндашув этик-эстетик
категорияларнинг
маҳсули
сифатида
дериктив хусусиятга эга бўлган маданий
қадриятларни
баҳоловчи
концепт
ҳисобланади [3, 24], ҳамда
севги, гўзаллик,
бахт, ҳалоллик
ва шу каби юқори
қадриятлар саналган теленом концептлар
[2, 164] ажратиб кўрсатилади. Маълум
концептларнинг
типологик
таҳлили
фақатгина семантик фарқларини кўрсатиш
учунгина хизмат қилмайди, балки ―онг,
англаш,
муносабат,
фаолият
тушунчаларини
интеграцион
ѐндашув
орқали моделлаштириш [5, 5-71]‖ учун ҳам
хизмат
қилади.
Кубрякованинг
таъкидлашича,
концепт
–
инсон
психикасида акс этадиган, бутун олам
қиѐфасини ифодалайдиган лисоний онг
бўлиб, ментал лексиконнинг хотирадаги
оператив мазмуний бирлиги саналади [4,
90-93].
Айни
пайтда,
концептнинг
кўпқатламли эканлигн ҳам тан олинган [9,
59]. Шундай экан, ―бахт‖ концепти ҳам
инсоният онгида жойлашган, бутун олам
қиѐфасида акс этадиган лисоний ментал
тушунчадир.
Бирор концептуал тушунчаларнинг
типологик таҳлили бевосита луғавий
маънолар билан таққослаш орқали амалга
оширилади. Шунунг учун ҳам ―бахт‖
сўзининг инглиз ва ўзбек тиллари изоҳли
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
37
луғатларида келтирилган маъноларига
эътибор қаратишни жоиз деб топдик.
happiness
n.
the state of being happy:
Her
face was glowing with happiness.
They
found
happiness
together at last.
happy.
adj.
(comparative
happier
,
superlative
happiest
)
1
feeling pleased and
cheerful, often because something good has
happened to you
ANT unhappy
,
sad
:
He was
a happy child.
I’ve never
felt happier
in my
life. I’m
happy (that)
everything worked out
in the end.
I don’t think he was too
happy
about
having to stay late.
2 be happy to do sth
to be willing to do
something, especially to help someone else:
I’ll be happy to answer questions later.
3
a
happy time, place, etc. is one that makes you
feel pleased or happy:
Those were the
happiest years of my life. They had a very
happy marriage.
4
[not before noun] satisfied
or not worried:
Amy was not very
happy with
their decision.
5 Happy Birthday/ New Year
etc.
used as a greeting, or to wish someone
good luck on his/her BIRTHDAY or a special
occasion [Longman Dictionary of American
English, 476].
БАХТ
- (форс тилидан ўзлашган-
тақдир, насиба, улуш). 1. Кишининг ўз
фаолияти натижаларидан, ҳаѐтда қўлга
киритган ютуқларидан тўла қониқиши,
яшаш тарзидан мамнунлиги, муайян
мақсадга
етгани,
орзу-умидининг
ушалиши сифатида намоѐн бўладиган
маънавий-ахлоқий
тушунча.
2.
Ҳаѐт(турмуш)дан тўла мамнунлик ва
беармонлик ҳолати; саодат, қут. Меҳнат-
бахт келтирар (мақол).
Бахти кулмоқ
(ѐки
очилмоқ
)- бахтиѐр ҳаѐтга, хушнуд онларга
эришмоқ;
бахтли,
бахтиѐр
бўлмоқ.
Бахтинг очилсин
ѐки
бахтингни берсин
-
ѐшларга муҳаббат ва ширин оилавий
турмуш тилаш шакли. Бахти қора (қаро)-
турмушдан ѐлчимаган; бахтсиз. 3. Омад,
толе; иқбол. (
бахтига, бахтимизга
-содир
этилган ѐки этиладиган воқеа-ҳодиса,
ҳаракатнинг кўнгилдагидек бўлиши,
бахти
кулмоқ(чопмоқ
)-омади
чопмоқ,
бахти
очилмоқ
-оилали бўлмоқ ) [Ўзбек тилининг
изоҳли луғати, 178-179]. Эл боқса, бахтинг
кулар, Эл боқмаса, тахтинг қулар.
Инглиз ва ўзбек тилларида инсон
туйғуларини
ифодаловчи
тушунчалар
ҳисобланган
“happiness
‖,
―
бахт”
лексемалари саналади. ―Бахт‖ лексемаси
концепт сифатида ўзига хос инсон
туйғуларини
англатса-да,
муҳаббат,
дўстлик, севги ва шу каби бошқа
концептуал
тушунчалар
билан
ҳам
боғланади.
Инглиз ва ўзбек лингвомаданиятида
―бахт‖ концепти фарқланишида маданий,
ахлоқий жиҳатлар муҳим аҳамият касб
этади. Бундан ташқари тарихий тажрибага
асосланган ҳамда ушбу халқларнинг
ҳаѐтидаги, турмушидаги психологик ва
ментал ҳолатларини ҳам акс эттиради.
Ўзбек маданиятида ―бахт‖ концепти
кўпроқ
жамоавий,
яъни
қон-
қариндошчилик,
маҳалла-қўшничилик
муносабатлари
билан
ҳам
бевосита
алоқадор саналса, инглиз маданиятида бу
индивидуал кўринишга эга. Хусусан,
инглиз тилидаги ―happy‖ сўзи маълум
вазиятда роҳатланиш концептига ҳам
яқинроқ хусусиятни касб этади. Бу ўз
навбатида ―ѐшлик‖, ―роҳат‖, ―завқ‖ каби
ижтимоий кўринишларни ҳам ифода этади.
Шунингдек, ушбу ―happy‖ сўзи инглиз ва
америка маданиятида ижобий муносабат,
ният билдириш, тилакларни ифода этувчи
воситалардан бири бўлиб ҳам хизмат
қилади.
Мазкур
концепт
фақатгина
ижтимоий турмуш тарзи, маънавий-
ахлоқий кўринишарни ифода этибгина
қолмасдан, миллатнинг қадриятларини ҳам
акс эттирувчи тушунча сифатида қабул
қилиш мумкин. Шунинг учун ҳам, мавҳум
бўлган концептлар нафақат назария, балки
турмуш тарзи масалаларини ҳам қамраб
олиши [3, 145] таъкидланади.
Лингвомаданий концептлар нафақат
бирор ҳалқ ѐки миллатнинг умумий
қарашлари остида, балки жамият билан
ҳамнафас
амал
қилади.
Бу
эса
концептларнинг мазмун ва шакллари
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
38
жамиятдаги
ўзгаришларни
ҳам
акс
эттиради.
Инглиз
тилидаги
―happiness‖
концепти ―fun‖ тушунчаси билан ҳам
қоришиб кетган. Бу ҳол, маълум вақт
оралиғидаги хурсандчиликни англатиш
учун хизмат қилади.
Албатта,
―бахт‖
концепти
умумжамоавий
бўлиб
қолмасдан
индвидуал хусусиятларни ҳам касб этади.
Мисол учун, касал одамнинг тўлалигича
соғайиб кетиши унинг учун бахт саналади,
ѐки фарзандсиз оиланинг фарзанд кўриши
ҳам
улар
учун
маълум
маънода
бахтлиликни англатади.
Маълумки, кўпгина бадиий адабиѐт
матнларида
―бахт‖
тушунчаси
ички
туйғуларидан бири сифатида муҳаббат,
севги концептига боғланиб кетади. Бунда
бахт тушунчаси ҳис-туйғуларнинг ўзаро
мос келишини англатади. Бундай бахтга
эришмаслик хусусиятлари ҳам мавжуд
бўлиб, бахт-бахтсизлик диада концептини
юзага чиқаради. Инсон туйғусида бахт ва
бахтсизлик дуаллиги нисбий тушунча
сифатида қаралади. Бахт ва бахтсизлик
дуаллиги турли сатҳларда намоѐн бўлади.
Бу баъзан олий кучнинг таъсири ҳам деб
тушунилади. ―Бахт‖ тушунчаси умумэтник
хусусият
бўлибгина
қолмасдан,
индивидуал
тушунчаларда
ҳам
ўз
ифодасини топади. Жумладан, ―бахт‖
концепти борасида файласуф олимларда ва
ҳар бир инсонда ўз қарашлари мавжуд.
Жумладан, Абу Наср Форобийнинг ―Бахт-
саодатга эришув ҳақида‖, ―Фозил одамлар
шаҳри‖ каби асарларида
бахт
ҳақида
ажойиб фикр-мулоҳазаларни баѐн этган.
Унинг фикрича, ―Инсоннинг моҳияти
ҳақиқий бахт-саодатга эришув экан, инсон
бу мақсадни ўзининг олий ғояси ва
истагига айлантириб, бу йўлда барча
имкониятлардан фойдаланса, у бахт-
саодатга эришади‖ [Абу Наср Форобий,
188].
Мутафаккир
бахт-саодат
тушунчасида,
инсонни
камолотга
бошловчи энг олий мақсадни назарда
тутади. У бахт-саодатга эришиш учун
зарур бўлган инсоний хислатларни тўрт
қисмга бўлади: а) назарий фазилатлар, б)
тафаккур фазилатлари, в) яралма (ҳаѐт
жараѐнида вужудга келадиган) фазилатлар,
г) касб фазилатлари каби. Форобий
назарий фазилатлар деганда ҳам диний,
ҳам дунѐвий илмларни эгаллашни назарда
тутади. ―Бу шундай билимдирки, - деб
ѐзади у, - ундан энг сўнгги (якунловчи)
мақсад-муддао кўзда тутилади, яъни бу
илм орқали барча нарсаларни ўз ичига
олган мавжудотни ва фақатгина ақл
ѐрдамида билинадиган предметлар ҳақида
тушунчани ҳосил қилиш кўзда тутилади‖.
Форобийнинг ѐзишича, тафаккур
фазилатлари ҳаѐт жараѐнида вужудга
келадиган
фазилатлар
(ахлоқ-одоб
нормаларига
риоя
қилиш,
жамият
қонунларига бўйсуниш ва бошқалар) ва
касб
фазилатлари
билан
боғлиқдир.
Кейинги икки фазилат таълим ва тарбия
йўли билан ҳосил қилинади. ―Таълим
деган сўз халқлар ва шаҳарликлар
ўртасида
назарий
фазилатни
бирлаштириш, тарбия эса, шу халқлар
ўртасидаги туғма фазилат ва амалий касб-
ҳунар фазилатларини бирлаштириш деган
сўздир‖.
Шунингдек, Абу Райҳон Беруний
илм-фанда саховатли хизмати сингган
киши ўзини энг бахтли инсон туйғусига
эга бўлади деб билади. Чунончи бу ҳақда
қуйидагича ѐзади: ―Менинг бутун фикри-
ѐдим, қалбим-билимларни тарғиб қилишга
қаратилган, чунки мен билим орттириш
лаззатидан баҳраманд бўлдим. Буни мен
ўзим учун катта бахт деб ҳисоблайман‖
[Исроилов Б, 30].
Маълумки,
бахт
концепти
мазмунида инсоннинг қадр-қиймати, истак
хоҳиши,
омади
ѐтади.
Бахтсизлик
тушунчасида бунинг акси намоѐн бўлади.
Бахт омад келтиради. Бахтсизлик
кулфат
келтиради
.
Масалан,
ўз
муҳаббатига эришган инсонда бахт намоѐн
бўлади. Бахтиѐр ҳаѐтда эҳтиросли хис-
туйғу,
хурсандчилик,
ҳузур-ҳаловатга
эришилади. Бундай бахтга интилиш инсон
учун оллоҳ томонидан берилган буюк
неъмат, деб ҳам қаралади. Бахтсизлик эса
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
39
Оллоҳ томонидан берилган неъматдан
маҳрум этилиш, унда тақдирнинг салбий
қора томони намоѐн бўлади, яъни
омадсизлик
маъноси
келиб
чиқади.
Омадсизлик маъноси инглиз тилида
―Unhappeness‖
атамаси
билан
ифодаланади.
Луғавий
изоҳлар
ва
компетент-дефиницион
таҳлил
шуни
кўрсатадики, бахт инглизча ―happeness‖
атамасида ўз ифодасини топади.
Бизнинг кундалик ҳаѐтимиздаги ўй-
хаѐлларимиз,
фаолият
ва
ҳаракатларимизда
амал
қиладиган
концептуал система табиатдан метафорик
саналади.
Бизнинг
фикримизни
бошқарадиган концептлар интеллектимиз
маҳсули бўлибгина қолмасдан, одатий
кундалик фаолиятимизни ҳам бошқаради
[10, 8]. Демак, хоҳ у мавҳум ѐки
тажрибамизда
аниқ
акс
этмайдиган
(эмоция,
ғоя,
фикр
ва
бошқалар),
концептларнинг кўплиги сабаб, биз учун
аниқроқ бўлган ва биз тушунадиган
концептларга (макон, объект кабилар)
асосланишимиз талаб қилинади [10, 83].
Тажриба асосида юзага келган
маданий
концептлар:
LOVE,
TIME,
IDEAS,
UNDER-STANDING,
ARGUMENTS,
LABOR,
HAPPINESS,
HEALTH,
CONTROL,
STATUS,
MORALITY
кабилар
метафорик
дефиницияни талаб қилади. Чунки, улар
кундалик фаолиятимиздаги мақсадларни
аниқ ифода эттирмайди [10, 118].
Омадсизлик бахтсиз ҳодисадир.
Бунда кутилмаган кўнгилсизлик намоѐн
бўлади. Бадиий адабиѐтлар, кундалик
муносабатларда бахтни мустаҳкамлаш
учун
айрим
шартларнинг
бўлиши
лозимлиги таъкидланади. Бунда дўстлик,
меҳр-муҳаббат,
фаровонлик,
яхшилик
қилиш, тарбиялилик, сахийлик, бағри
кенглик каби хислатлар кўзда тутилади.
Бахт концептига хос бундай туйғулар
инглиз ва ўзбек тиллари материалларида
мавжуд.
Then, all the good you bring to him,
all the relief, all the happiness you bring to
him, begin
[Charles Dickens, 62];
Mr. Stryver
having
made
up
his
mind
to
that
magnanimous bestowal of good fortune on the
Doctor’s daughter, resolved to make her
happiness known to her before he left town
for the Long Vacatio
[Charles Dickens, 248].
Шунингдек бахт концептига хос бундай
туйғулар
ўзбек
тили
бадиий
адабиѐтларида ҳам мавжуд.
Бу бахт қуши
кимнинг, қайси бир толеи баланд
йигитнинг бошига қўнар экан? Ҳамманинг
тилида шу савол. Лекин ҳамманинг дилида
эзгу
бир
тилак;
“Илоҳим,
тенги
топилсин.” [Абдулла Қаҳҳор, 113]. Кўзгуга
бориб боқ, кўзларингда меҳр, самимийлик
бор, сен келажаги порлоқ йигитсан ва
бахтинг шуки, одамларга ишонасан. Билиб
қўй, одамларга ишонмай қўйиш катта
бахтсизликдир [Қаржовов А, 33].
Ўзбек тилида ―бахт‖ концепти
нафақат турмуш қуриш ва эр-хотин, бола-
чақа муносабатлари ҳисобланади, балки
ижтимоий баҳолаш сифатида ҳам акс
этади. Мазкур ҳол ўзбек этносининг
асрлар давомида тўплаб келган маънавий-
маърифий, маданий, диний қарашларига
асосланилади. Бу баҳолаш шахснинг
жамият, атроф-муҳитдаги ўз ўрнига эга
бўлишида муҳим омил сифатида қаралади.
―Бахт‖ концепти инглиз тили
семантик майдонида коннотатив таркиби
моҳияти мазкур концептнинг умумий ва
ўзга
хос
тавсифини
аниқлашга
бағишланган бўлиб, бу концепт инглиз
сўзлари, сўз бирикмалари, фразеологик
бирикмалар мақол ва афоризмларда
намоѐн бўлади:
Happy is he that is happy in
his children. He who leaves his house in
search of happiness pursues a shadow. A deaf
husband and a blind wife are always a happy
couple; Call no man happy till he dies.
Happiness is something to do, something to
love, something to hope for… Health is better
than wealth. Health is not valued till sickness
come. Happiness takes no account of time
[Караматов К, 148-154].
Ўзбек тили паремиологиясида ҳам
етарлича
мақол
ва
фразеологик
бирикмаларни учратиш мумкин:
Бемор
тузалгиси келса, бахт (табиб) ўз оѐғи
билан келар. Бахтсизнинг бурни қонар,
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
40
оғзи ошга етганда [Ўзбек халқ мақоллари,
194].
Бу паремияларда бахт омад туйғусига
ўхшатилади.
Ҳамма
ишда
омад
туйғусининг
мажудлиги
муҳим
ҳисобланади. Қайд этилган соҳаларда омад
туйғусига хос хусусият келмаганлик
бахтсизлик ҳисобланади. Ҳатто, баъзи
кишиларнинг бахтга эришуви салбий ҳис-
туйғуларни уйғотади, яъни ўзганинг
бахтини кўролмаслик каби салбий туйғу-
хислатлар юзага чиқади. Шу билан бирга
соғлом
турмуш
тарзи
учун
бахт
туйғусининг
бўлишлиги
шартларига,
нормаларига
амал
қилмаслик
ҳам
бахтсизликни олиб келади
.
Масалан
.
But
Becky was angry with Tom. She walked away
and didn’t answer. Tom was unhappy. He
didn’t go to school in the afternoon. Page
Summer vacation started, and Becky went
away with her family. Tom was unhappy.
[Mark Twain, 18].
Ўзбек маданиятида ҳам ―бахт‖
концепти
оилавий
муносабатларга
қурилганлигини
кузатиш
мумкин.
Хусусан, меҳр-муҳаббат ва дўстлик бор
жойда бахт мавжуд бўлади. Ҳозирги
вақтда бахт ва бахтсизлик дуаллиги
ижтимоий муносабатлар билан ҳам
боғланади. Бу алоқадорликни қуйидагича
мисолларда кўрамиз:
Бошингда айланиб
юрган бахт қуши сафарга чиққанингда
қўнади. Мартабанг улуғ бўлса катта
бойга айланасан. Кўзимга бир ҳурлиқо қиз
ҳам кўринаяпти. Бахт қуши ўшанинг
ўзгинаси, икковингнинг севишинг аниқ
[Қаржовов А., 6]; Бева эрнинг муаммосини
ҳал этиш осондай туйилади. Биронтасига
уйланса яна бахтини топгандай бўлади.
Лекин болаларнинг бахт топиши мушкул.
Уйларига дунѐдаги энг меҳрибон ўгай она
кириб келса ҳам кемтик бахтларининг
ўрни тўлмайди [Тоҳир Малик, 102].
Концептларнинг инсон таффаккуридаги
асосий ўрни- бу субъектнинг объектга
бўлган муносабатини аниқлаш ва шу
объектни категоризациялаш ҳисобланади.
Концепт-
бу
маданий
белгиланган
вербаллашган маъно бўлиб, лексик-
семантик парадигмани ҳосил қиладиган,
бир қатор ўзига хос тил реализациясига эга
бўлган ифода планида намоѐн бўладиган
бирлик тушунилади. Лингвокультурологик
концептнинг мазмуни иккита семантик
белгини
ўз
ичига
қамраб
олади.
Биринчидан, барча тил реализацияларига
тегишли бўлган семалар киради. Улар
лексик-семантик парадигмани ―боғлайди‖
ва унинг тушунчавий ѐки прототипик
асосини ташкил қилади. Иккинчидан,
бунга лингвокультурологик, этносемантик
спецификали
ва
тил
соҳибининг
менталитети
ѐки
шахснинг
тил
менталитети билан боғлиқ семантик
белгилар киради [1, 27–35]. Жумладан,
―бахт‖ абсолют қадрият сифатида намоѐн
бўлади ҳамда у инглиз ва ўзбек
маданиятининг ажралмас қисми саналади.
Бахт
бевосита
турмуш
ўртоғини
танлашдаги омад билан ўлчанадиган
туйғу-ҳолатлар йиғиндиси ва у инсон
хаѐтидаги
муваффақиятни
билдириб
келади. Инглиз адабий матнларида бахт
мазмуни муҳаббатга эришиш, яъни оила
концептига кўпроқ боғлиқ эканлигини
кузатиш мумкин. Масалан:
Lucie, I recall
these old troubles in the reason that I have to-
night for loving you better than words can
tell, and thanking God for my great happiness
[Charles Dickens,135].
Mary dreamed of
happiness and of children, but her strongest,
most deeply hidden longing was for earthly
love
[Leo Tolstoy,45]. Шунингдек, бахт
ѐқимли туйғу-ҳиссиѐт, турли ташвишлар
ва
кулфатлардан
халос
бўлиш,
муаммоларнинг мавжуд бўлмаслиги, орзу-
истакларнинг
амалга
ошиши
каби
концептуал
маъноларни
ифодалайди.
Бундай концептуал хислатлар инсонни
аҳлоқли кишига айлантиради. Шунинг
учун ҳам мазкур концепт маънавий-
ахлоқий хусусиятларни акс эттиради.
Инглиз ва ўзбек тилларидаги
―БАХТ‖ концепти биринчи навбатда
―ОИЛА‖ концепти билан вербаллашади.
Инглиз
тили
лексик
системасидаги
―БАХТ‖
концептининг
объектив
ва
субъектив жиҳатлари киши ҳаѐтидаги
ҳолатлар билан боғлиқ равишда luck ва
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
41
fortune отларида мужассам бўлган happy ва
happiness сўзларида ҳам акс этади. (
Happy
is he that chastens himself;
Happy
is he that is
happy in his children;
Happy
is the country
which has no history; He who leaves his
house in search of
happiness
pursues a
shadow;), другие же получают лишь
объективную интерпретацию (
Happy
is he
who knows his follies in his youth;
Happy
is
he whose friends were born before him;
Happy
is that child whose father goes to the
devil;
Happy
is she who marries the son of a
dead mother;
Happy/blessed
is the bride the
sun shines on, and happy the corpse the rain
rains on.
Келтирилган мисоллар кўрсатадики,
luck ва happiness сўзлари турли ўзакка эга
бўлса-да, этимологик нуқтаи назардан улар
бир семантик ―тақдир‖ моделини ҳосил
қилиши кузатилади.
Инглиз
тилидаги
―БАХТ‖
тушунчасининг семантик белгиларининг
кўпчилиги этноспецифик нуқтаи назардан
талқин этилади ва бу тушунча бевосита
―оила‖ концепти билан вербаллашади. Бу
тушунча ҳам бевосита ―ОИЛА‖ концепти
билан боғлиқ бўлиб, ўз навбатида болалар,
уй, эр ва хотин каби сўзлар билан
вербаллашади. Масалан: Happy is he that is
happy in his children; He who leaves his
house in search of happiness pursues a
shadow; A deaf husband and a blind wife are
always a happy couple; Call no man happy till
he dies. My
happy
father died / When sad
distress reduced the children‘s meal
(Wordsworth); Sweet sleep Angel mild, /
Hover o‘er my
happy
child (Blake); She is
happy
in her new life (Sheldon).
Инглиз ва ўзбек тили бадиий
матнларида баъзан шуни қайд этиш
керакки, бахт-омад концептининг меҳр-
оқибат, муҳаббат-садоқат каби концептуал
маънолари билан яқинлиги каби юрак-
қалб, кўнгил, дўстлик каби туйғуларга ҳам
қисман алоқадорлик томони борлиги
сезилади. Бизнингча, аслида уларнинг ҳар
бирида ўзига хос туйғу аломатлари
мавжудлигини кузатдик.
Хуллас,
таъкидлаш
мумкинки,
биринчидан, инсоннинг ўз тақдирига
баҳолаш
муносабати
бахт
ғояси
кўринишида реаллашади, у ўзида ―бахт‖ ва
―бахтсизлик‖ ҳиссиѐтига хос базавий
концептини ифода этади. Иккинчидан,
ўзида ―бахт‖ ва ―бахтсизлик‖ ҳиссиѐти
концептларини ифода этадиган бахтнинг
лингвомаданий ғояси этномарказлашган
семантик тузилма бўлиб, умумий ва
шахсий
муносабатлардаги
инсоннинг
миллий ўзига хос ахлоқий усулини
аниқлаб
келади.
Учинчидан,
―бахт‖
концепти дунѐнинг лисоний қиѐфаси
аксиологик ментал бирлиги сифатида
қуйидаги базавий фикрларни тақдим
қилади: ―тақдирнинг мойиллиги‖; ―омад‖,
―интенсив
хурсандчилик‖;
―ҳаѐтнинг
ижобий баланси‖; ―ҳаѐтдан қониқиш
ҳисси‖; идеалнинг ҳиссий эмоцинал шакли
бўлса,
―бахтсизлик‖
концепти
эса:
―омадсизлик‖; ―ғам‖; ―кулфат‖; ―оғир
ҳодиса‖; ―оғир нохуш ҳолатлар‖; инсонга
чуқур руҳий оғриқ, азоблар беради.
Тўртинчидан,
бахт
ғояси
тарихий
эволюцион ва ўзгарувчан характерга эга,
бу нарса матнларнинг ҳар хил шаклда
ўзига хос хусусиятларида ифодасини
топади.
Бешинчидан,
―бахт‖
ва
―бахтсизлик‖ дуаллик концептларининг
қиѐсий лингвомаданиятларда ўхшашлиги
паремиология
ва
метафорада
ҳам
кузатилади.
Умумий планда ―бахт‖ концепти
инглиз тилида қуйидаги компонентларни
қамраб олади: 1) ѐқимли вазият, 2)
жисмоний соғлик, 3) ижобий психологик
ҳолат,
4)
ҳис-туйғуларнинг
ижобий
кўриниши,
5)
турмуш
тарзидан
индивидуал қониқиш ҳосил қилиш, 7) эр-
хотин (оила) муносабатларининг ижобий
кўриниши, 8) иқтисодий барқарорлик, 9)
тинчлик ва тотувлик, 10) ижтимоий
муҳитда омадли фаолият, 11) севги,
муҳаббат, 12) турмуш тарзидан тўлалигича
қониқиш ҳосил қилиш ва розилик, 13)
истак-хоҳишнинг амалга ошиши, 14)
оптимистик қарашлар, 15) вақтинчалик
ҳис-туйғудан қониқиш ҳосил қилиш.
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
42
Ўзбек тили лингвистик маданиятида ҳам
ўзига хос компонентларни ташкил қилади:
1) эр-хотин (оила) муносабатларидаги
ижобий ҳолат, 2) қариндошчиликнинг
ижобий муносабатлари, 3) соғлом турмуш
тарзи, 4) жамоавий муносабатлардаги
ижобийлик (қўни-қўшни, жамоа ва шу
кабиларда ўз ўрнига эга бўлиш), 5)
маънавий-ахлоқий турмуш тарзи, 6)
жисмоний соғлик, 7) севги, муҳаббат, 8)
турмуш тарзидан тўлалигича қониқиш
ҳосил қилиш ва розилик, 9) худодан
розилик, 10) истак-хоҳишнинг амалга
ошиши, 11) етуклик, 12) турмушга чиқиш
ѐки турмуш қуриш, 13) тақдирдан ризолик,
14) фарзандли бўлиш ва фарзандларнинг
ахлоқий-маънавий етуклиги.
―Бахт‖ концепт сифатида тилда акс
этадиган
категоризация
ва
концептуализация
жараѐнларнинг
системалашган ҳолда амал қилиши ва
қиѐсланаѐтган
тиллар
системасида
лисоний
қўлланилиши
ва
ушбу
қиѐсланаѐтган тил соҳибларининг маданий
хусусиятларини тилда қай даражада
амалга ошишини қамраб олади. Маълумки,
ҳар бир тилда ўзига хос концептлар
системаси мавжуд. Бу орқали ўша тил
соҳиблари уларни ўраб турган дунѐ
тўғрисидаги маълумотлар оқимини қабул
қилади,
структурага
солади
ва
таснифлайди. Шунинг учун ҳам маълум
концептлар тилларда бир хил кўринишга
эга эмас. ―Бахт‖ концепти ҳам шулар
жумласидандир.
Aдабиѐтлар:
1. Апресян Ю.В., Апресян Ю.Д. Метафора в семантическом представлении эмоций //
Вопросы языкознания. 1993. № 3. –С. 27–35.
2. Воркачев С.Г. Сопоставительная этносемантика теленомных концептов «любовь» и
«счастье» (русско-английские параллели). -Волгоград: Перемена, 2003. -164с
3. Карасик В.И. Языковые ключи. -М., Гнозис, 2009. – 406с.
4. Кубрякова Е.С. Концепт // Краткий словарь когнитивных терминов. -М., Изд-во
Моск. Ун-та, 1997. –С 90-93
5. Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка // Русская словесность. От теории
словесности к структуре текста. Антология. -М., Academia, 1997. -C. 280-287.
6. Ляпин С. Х. Концептологическая формула факта // Концепты. Научные труды
Центроконцепта. Вып 2. -Архангельск: Изд-во Помор. Ун-та, 1997. –С 5-71.
7. Сафаров Ш.С. Прагмалингвистика. –Тошкент: ―Ўзбекистон миллий энцеклопедияси‖
нашрѐти, 2008. -300 б.
8. Сафаров Ш.С. Тил назарияси ва лингвометодология: монография. -Тошкент.
―BAYOZ‖, 2015. – 376 б.
9. Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. –М:
Школа ―Языки русской культуры‖, 1997. – 824 с.
10. George Lakoff, Mark Johnson. Metaphors We Live By. The University of Chicago Press.
2003. -193 р.
Фойдаланилган луғатлар
1. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Биринчи жилд. Тошкент., ―Ўзбекистон миллий
энциклопедияси‖ Давлат илмий нашриѐти. 2006. –Б 178-179.
2. Longman Dictionary of American English. Pearson Education Limited. 2009. –P 476
www.longman.com/dictionaries.
Фойдаланилган бадиий адабиѐтлар
1.
Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри. – Т.: Абдулла Қодирий, 1993.-223 б.
2.
Абдуразоқова Ш. Тафаккур гулшани. –Т.: Ғафур Ғулом, 1989.-462 б.
3.
Азамат Қаржовов. Бозор ошхонасидаги қиз. Т.: Дизайн –пресс, 2012.-191 б.
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
43
4.
Абдулла Қаҳҳор. Анор.-Т.: Ғ. Ғулом, 2005. -2000 б.
5.
К.М.Караматов. Proverbs- мақоллар- пословицы. Т.: Меҳнат, 2000.- 400 б.
6.
Тоҳир Малик. Падаркуш. Т.: Davr press, 2011.- 164 б.
7.
Исроилов Б., Машарипова Г. Аждодлар мероси ва маънавий тарбия.-Т.: Маънавият,
2015.- 30 б.
8.
Ўзбек халқ мақоллари. – Т.: Шарқ, 2005.- 512 б.
9.
War and Peace by Leo Tolstoy / Tolstoi. Web site at
. Page.45
10.
The adventures of Tom Sawyer. Mark Twain Web site at http://www.planetpdf.com.
11.
Charles Dickens, A tale of two cities. Web site at http://www.planetpdf. com.Page. 331.
12.
Charles Dickens, A Christmas Karol. Web site at http://www.planetpdf.com.Page. 56.
13.
Мардиев Т. Семантический и концептуалный анализ концепта «счастье».
В
данной статье рассматривается вербализация (и смысловое значение) концепта «счастье»
в английских и узбекских паремиологических единицах, и анализ на примерах из
художественных
произведений.
Также
описывается
социально-культурные,
лингвокультурологические особенности концепта «счастье».
Mardiyev T
.
Semantic and conceptual analisys of the concept “Happiness”
. Verbalization
of concept “happiness” in English and Uzbek paremiology and fiction are discussed in the article.
There are also revealed socio-cultural, linguocultural peculiarities of the concept “happiness”.
