Хорижий филология.
№3, 2017 йил
68
SCIENTIFIC INFORMATIONS ИЛМИЙ АХБОРОТЛАРЛ
ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛИДАГИ “ЮРАК”КОНЦЕПТИНИНГ
ВЕРБАЛЛАШУВИ
МардиевТўлқин,
СамДЧТИ мустақил тадқиқотчиси
Калит сўзлар:
вербал, ментал, туйғу, қалб,кўнгил, юрак, дил, қадрият, концепт, ҳис-
туйғу, метаномик
Маълумки, ўзбек ва инглиз тили
бадиий матнларида юрак концептига хос
ментал маънолар ―қалб, кўнгил, дил‖ каби
лексема орқали ҳам ифодаланади. Юрак
лексемасида инсон туйғулари жойлашган
ўрни, инглизча
dearheart
мурожаатидаги
метаномик-маъно кўчирилиши; инсонга
маълум даражада мойиллик, ҳамдардлик
билдириш, қайғуга шерик бўлиш; ҳаѐтий
муҳим
ѐки
ундан
ҳам
қимматроқ
тушунчаларга, матонат ва жасорат каби
инсоний туйғуларга эга бўлган қадриятлар
вербал маънолар ифодаланади.
I know
Marianne‟s heart: I know that she dearly
loves me, and that I shall not be the last to
whom the affair is made known, when
circumstances make the revealment of it
eligible.
[8, 124]
Ўзбек тили бадиий матнларида
юрак
концептига хос ментал маънолар
инглиз тилидан фарқли равишда ―қалб,
кўнгил, дил‖ каби лексемалар орқали ҳам
ифодаланади: ―Мулк соҳиби‖ бўлишдан
кўра
кўнгил
соҳиби бўлиш шарофати
ҳақида мумтоз адабий меросимизда
ибратомуз фикрлар, вербал ҳис-туйғулар
жуда кўп.
―Инсон
дилини
англаш, унга меҳр
бериш, самимий тилаклар изҳор этиш
илинжи шарқ адабиѐтида улуғланиб
таърифланган,
чунки
қалбга
йўл
топилмаса барча соҳаларнинг ривожи,
жамият тараққиѐти ҳақидаги сўз пучга
айланади. Шунинг учун инсоннинг онгу
шуури,
қалби
гина улуғ ва қутлуғ ишларга
қодир‖.
Кўриниб
турибдики,
ушбу
матнларда инсон
қалби, дили
лексемалари
юрак
концепти ментал маъноларига мос
келади ва инсон ҳис-туйғусига хос вербал
қадриятларни ифодалаб келади.
Ушбу
ўринда
биринчи
Президентимиз
И.А.Каримов
―Юксак
маънавият-енгилмас куч‖ асарида ҳам
қалб
лексемасини қўллаб, ўз асарида
қалб
сўзини
инсон
руҳиятидаги
юрак
концептининг эквиваленти сифтида
қалб
лексемасини қўллаган. Масалан, ―Ободлик
қалбдан бошланади‖ деган ҳикматли
фикрни ҳам айтган [3, 2].
Ушбу ҳикматли фикрнинг моҳияти
бевосита инсон орқали очилади. Чунки,
гап
қалб
ҳақида борар экан, бевосита
қалб
эгаси
бўлган инсон тақдири унинг ҳаѐти,
жамиятда тутган ўрни, мавқеи, жамиятдан
нима олаѐтгани-ю, нима бераѐтгани
хусусида боради. Дарҳақиқат,
қалби тоза
инсон
яратувчанлик
иши
билан
шуғулланади.
Қалби кўркам
одам ҳаѐтни
яна ҳам гўзаллаштиришга интилади.
Қалби обод
одам, энг аввало, уйини,
қишлоғини ѐки маҳалласини, қолаверса
юртини обод қилади. ... Барчамизга аѐнки,
инсон
қалбига йўл
, аввало, таълим-
тарбиядан бошланади [3, 130].
Ушбу қайд этилган матнларда
қалб
эгаси, қалбига йўл
,
қалби тоза, қалби
кўркам, қалби обод
каби бирикмалар
аслан инсон организмини ифодалайдиган
юрак
эквиваленти ѐки синоними сифатида
вербаллашиб келган.Ушбу инсонга хос
кўнгилдаги
ментал
туйғуда
ўзаро
тушуниш, бир-бирини англаш маъносида
қўлланилиши мумкин. Чунки, баъзан бир
маконда яшаб бир жамиятда ишласак-да,
ўзаро бир-биримизни тушунмасдан
дил
хиралик
ка йўл қўямиз. Бунинг сабаби ҳар
кимнинг характери, савияси, диди ҳар хил
Хорижий филология.
№3, 2017 йил
69
бўлгани учун, ўзига яраша муомалани
талаб қилади. Бунинг учун юқорида
айтилганидек,
инсон қалби
ни англаб,
уқиб, унинг ўзига хос муомалани талаб
қиладики, шу орқали унинг
қалбига,
юрагига
кириш мумкин. Ушбу ўринда
шоирнинг қуйидаги тўртлиги эсга келади:
Қолмади одамзод кирмаган гўша,
Еру кўкда, сувда ҳозир ҳамиша.
Оҳ, гоҳида ѐнма-ѐн турару инсон,
Бир-бирининг
қалбига киролмай
сарсон [4, 6].
Ёки
қалбга йўл
маърифатдан
бошланади дейилган ҳикмат бор.
Демак, юқоридаги айтилганлардан
кўриниб турибдики
қалб, кўнгил
каби
лексемаларнинг ментал маъноларида
юрак
концептининг хусусиятлари тўлиқ акс
этади. Бу лексемалар ўрнида юрак сўзини
бемалол қўллаш мумкин. Халқнинг тилида
―
Дил
-қулф, тил-калит‖ деган ҳикматли сўз
бор. Бу ҳақда тилшунос Жуманиѐзов
Раҳимбой шундай деб ѐзади. ―Қулфлоғлик
эшикни очиш мушкул. Ҳарчанд киришга
уринманг, бефойда. Бировга тушадиган
калит иккинчисига тўғри келмайди. Ҳар
бирининг ўз очқичи мавжуд, ―тишлари‖
бошқача. Одамзод
қалби
ҳам шунга
монанд. Ҳар бири ўз диди, савияси,
билими, фикрлаш ва яшаш тарзи ҳамда
дунѐқараши
билан
ажралиб
туради.
Кўнгил
қулфига мосу хос очқич бу
инсоннинг сўзи, нутқнинг хулқидир‖.
Ҳазрат Навоий
“Кўнгил
хазинаси қулфи
тил, калити сўз‖ деганларида юқоридаги
фикрга ишора қилганлар.
Демак, тил калит бўлса,
дил
қулф,
шундай экан ҳар қандай қулфга ҳар қандай
калит тушавермайди. Бу дегани тилингиз
дил
ингизга,
дил
ингиз дидингизга мос
бўлсагина марра сизники. Лекин уларнинг
ўзига хос мантиқий маъноси ҳам мавжуд.
Юрагим
га
яқин
,
кўнглим
га
яқин,
дилимга,
қалбимг
а яқин каби, масалан:
-
юрак
ботирда ҳам бир бўлак,
қўрқоқда ҳам.
-
юракда
бўлса, билакка чиқади
каби.
Ушбу мисолларда
юрак
,
қалб, дил,
кўнгил
каби
лексемалар
семантик
жиҳатдан бир-бирига мос келади ѐки
ўхшашдир. Улар бир-бирининг ўрнида
қўлланилиши
ҳам
мумкин.
Лекин
уларнинг ўзига хос фарқли семантик
маънолари ҳам бор. Кўпинча уларни бир-
бири
ўрнида
қўллаганда
ғализлик
сезилади. Чунончи,
қалб
ѐки
дил
лексемаларини қўп ҳолларда қўллаб
бўлмайди.
Ўзбек
тилидаги
паремиологик
луғатларда
юракка
хос туйғу-хислатлар
бўйича ҳам маълум даражада ўрин
ажратилганлигини
кузатиш
мумкин.
Улардаги вербал ва қадрият маънолари
ҳам акс этган. Масалан,
“Юракнинг қулоғи
бор. Юраги тўлганнинг йиғиси кўп. Юраги
қоранинг юзи қора. Юрак ботирда ҳам бир
бўлак, қўрқоқда ҳам. Юракда бўлса,
билакка чиқади. Юракдан – оҳ, кўздан –
ѐш. Юрак тоза – тилак тоза. Юрак
юракка дарак беради
кабилар шулар
жумласидандир [2, 241].
Ўзбек бадиий адабиѐтида
юрак
лексемасининг ўзи ҳам кўп ҳолларда
вербаллашган
ҳолда
қўлланилганини
кузатиш мумкин: ―Айби йўқ ўғлим, - деди,
- муҳаббат жуда оз йигитларга муяссар
бўладиган
юрак гавҳари
дир (27-б.), Икки
жон, икки
юрак
гўѐки биттадек бир-
бирисини англар, бирисидан-бирисига
ўтиб юрар эди шу вақт [1, 151]. Қўпол
гапириб
юрганим
учун
тилимни
тишладим, лекин юрагим яна гуриллаб
ѐнди [1, 26]. ... ―
юрак амри
билан‖ деган
хабарда Муборакхонни хўп мақтагандан
кейин хўжалик она-болага бировнинг
ҳовлисидан жой берди [1, 55]. ...
...юрагимни кимга бўшатишни билмаганим
учун бу гапни айтаѐтганим йўқ [1, 58].
Юрак бадиий матнларда ўз маъносида,
яъни инсон организм маъносига хос тарзда
ҳам вербаллашади: қинидан чиққудек
бўлиб
ураѐтган
юраги
аста-секин
тинчланиб, ўзини босиб олди [5, 71].
Юқорида
қайд
этилганидек,
юрак
лексемасида инсон туйғулари концептуал
белгилари кўп бўлиб, инглиз ва ўзбек
тилларида
шундан
тўрттаси
кенг
қўлланилади:
а)
физиологик
орган
сифатида тушунилиш; б) инсон туйғулари
Хорижий филология.
№3, 2017 йил
70
мажмуи; в) инсонга хос туйғусининг
муҳим марказий қисми; г) юракнинг
рамзий тасвири кабилар.
Бундай
концептуал
белгилар
бадиий адабиѐт матнларида учрайди:
―
Юрагида
сирқираган
оғриқ
азоби
нечоғли кучли бўлмасин, у ўзини
хотиржам тутишга уринди (52-б.). Ҳар
нарса
юраги
ни
сиқаркан
(12-б.),
...жавобсиз саволлар раиснинг
юраги
га
яна оғриқ туширди (14-б.). Йўталсангиз
юракка
оғриқ тушади-ку, акам, духтирлар
нима деркан?‖ (71-б.) [5, 12-71].
Инсон
туйғулари
концептуал
белгиларнинг луғатларда изоҳланиши ѐки
heart
ва
юрак
лексемаларининг
семантикаси инглиз ва ўзбек тилларида
кенгроқ таснифланган.
Hear
t ва
юрак
лексемалари
семантикасида
аслида
юракнинг қонни ҳайдайдиган ва ҳис-
туйғуларни туғдирувчи органи сифатида
тасаввур қилиниши ҳисобланса-да, инглиз
тилида
heart
лексемасининг семантикаси
инсон
қалбида
кечаѐтган
ҳаяжонли
ҳолатларни ифодалаб келишда намоѐн
бўлади. Масалан,If you knew what a
consolation it was to me to relieve my heart
speaking to you of what I am always thinking
of every moment of my life, your compassion
would make you overlook every thing else I
am sure
.
‘ [8, 215].
Ўзбек халқ тилида ҳам бу маъно
қуйидагича ифодаланади: ―Юрагим такка
тортиб кетди, ѐки юрагим қисилиб кетди.
Юрагим шув этиб кетди
”
ибораларида
физиологик
орган
маъноси
ҳам
англашилади.
Ўзбек
тили
бадиий
адабиѐтида ҳам бундай мисолларни
учратиш мумкин. Масалан, ―Уларнинг
отлари минг фарсангдан ортиқ йўл
боссаям ҳали толиқмаган ва шамолдек
учқур,
қиличлари
олмосдек
ўткир,
юракларига қўқув тушмаган эди‖ , ... от
қўйиб келаѐтган чопарни кўриб, юрагига
ғулғула тушди [6, 12-63].
Хуллас,
юрак
туйғусида
ҳам
дўстлик, муҳаббат, бахт каби туйғуларга
яқин
маънолар
мавжуд.
Таъкидлаш
керакки, ўзбек тилида қалб ва юрак бир
хил маъно, яъни синонимик хусусиятни
англатса-да, бари-бир бу икки шакл
маъносида фарқ бор. Манбаларнинг
тасдиқлашича, қалб инсоннинг ички
ҳаѐтига, юрак эса эмоция ва туйғуларга
жавоб беради .
Адабиѐтлар:
1.Абдулла Қодирий. Ўткан кунлар.-Т.: ―Ғафур Ғулом‖, 1994.
2.Бердиѐров Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тилининг паремиологик луғати.-Т.: ―Ўқитувчи‖,
1984, 241-б.
3.И.А.Каримов «Юксак маънавият - енгилмас куч» 130 бет.
4. Жуманиѐзов Р. Муомала маданияти 5 б.
5. Нуриддин Исмоилов. Муҳаббат ва нафрат.-Т.: ―Ғафур Ғулом‖, 2013.
6. Хуршид Даврон.-Т.: ―Шарқ‖, 2006.
7.Халқ сўзи газетаси .2014.
8.
Jane Austen “Sense and Sensibility”. www.Planetpdf.com.
Мардиев Т. Вербализация концепта «сердца» в английском и узбекском языках.
В
данной статье представлены и проанализированы выражения лексемы «сердце» в
синонимическом ряду, еѐ вербализация в ментальном значении, в пословицах, поговорках, а
также в художественной литературе на английском и узбекском языках.
Mardiev T
.
Verbalization theconsept “heart”in English and Uzbek languages.
This article
refers to some discussions of the expression of the lexical unit “heart” in the synonymic row, its
verbalization in mental meaning relative to human feeling in English and Uzbek proverbs and
fiction texts.
