RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
35
О‘ZBEKISTONDA TО‘LOV TIZIMI AMALIYOTIGA SALBIY TA’SIRINI
YUMSHATISH IMKONIYATLARI
Narmamatov Ixtiyor Baxtiyorovich
Axborot texnologiyalari va menejment universiteti dotsenti,
narmamatov ixtiyor @gmail.com
Annotatsiya:
Hozirgi global о‘zgarishlar davrida dunyoning kо‘plab mamlakatlarida, shu
jumladan, О‘zbekiston Respublikasida xо‘jalik yurituvchi subyektlarning pul oqimini
zaiflashuviga olib keldi. Bu esa, tо‘lovlar tizimida hisob-kitoblar amaliyotiga nisbatan kuchli
salbiy ta’sirni yuzaga keltirdi.
Maqolada tо‘lovlar tizimida hisob-kitoblar amaliyotiga nisbatan salbiy ta’siri asoslab
berilgan va ushbu ta’sirni yumshatishga qaratilgan ilmiy takliflar ishlab chiqilgan.
Kalit sо‘zlar:
tijorat banki, tо‘lov topshiriqnomasi, hujjatlashtirilgan akkreditiv, kafolat,
chek, kredit, overdraft, tо‘lovlar ketma-ketligi.
Kirish.
Xalqaro bank amaliyoti tajribalari ko‘rsatadiki, tо‘lovlar tizimi amaliyotidagi eng
muhim masalalardan biri bo‘lib, to‘lovlarning uzluksizligini ta’minlash hisoblanadi. O‘z
navbatida, to‘lovlarning uzluksizligini ta’minlash bevosita tijorat banklarining likvidliligiga va
to‘lovni amalga oshiruvchi subektning likvidliligiga bog‘liq. Shu sababli, tо‘lovlar tizimi
amaliyotiga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganishda tijorat banklarining likvidliligiga baho berish va
xo‘jalik yurituvchi subektlarning likvidliligiga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish muhim ahamiyat
kasb etadi.
2017-2021 yillarda О‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yо‘nalishi
bо‘yicha Harakatlar strategiyasida naqdsiz hisob-kitoblar hajmi va qamrovini oshirish, shu
jumladan, iqtisodiyot sohalarida tо‘lovlarning zamonaviy elektron shakllarini joriy qilish va
tadbirkorlik subyektlarini rag‘batlantirish, shuningdek, bankdan tashqari aylanmani qisqartirish
mamlakat bank tizimini yanada isloh qilish va rivojlantirish bо‘yicha belgilangan vazifalarni hal
etishga qaratilgan muhim chora-tadbirlardan biri sifatida e’tirof etilgan [1]. Bu esa, naqd pulsiz
hisob-kitoblar amaliyotini takomillashtirish masalasini ilmiy asosda tadqiq qilish zaruriyatini
yuzaga keltiradi.
Ta’kidlash joizki, hozirgi global о‘zgarishlar natijasida butun dunyoda xо‘jalik yurituvchi
subyektlarning pul oqimini keskin zaiflashuviga olib keldi. Bu esa, ularning mahsulotlarni
sotishdan va xizmatlar kо‘rsatishdan olinadigan tushumlarining keskin kamayib ketganligi bilan
izohlanadi.
Metod va metodologia.
Ushbu tadqiqotning maqsadi milliy tо‘lov tizimlapining
bapqapopligini ta’minlashning metodologik va amaliy acoclapini takomillashtipish, unda
zamonaviy iqtisodiy tizimning ahamiyatini tahlil qilish, uni yanada rivojlantirish va shakllantirish
yо‘nalishlarini aniqlashdir. Mavzuni ilmiy о‘rganish, statik tahlillar, mantiqiylik, tahlil va tadqiq
etish jarayonida turli xil adabiyotlar va maqolalar tahlilidan foydalanilgan.[2]
Natijalar va taxlillar.
Bloomberg nashri baholariga kо‘ra, dunyo bо‘yicha global
о‘zgarishlar natijasida kо‘rilgan zararlari miqdori hozirning о‘zida 5 trln. AQSH dollarga yetdi.
Jahon savdo tashkilotining ma’lumotlariga bо‘yicha dunyoning savdo hajmi joriy yilda 30 foizga
qisqaradi. AQShning Federal zaxira tizimining ma’lum qilishicha, mamlakatda sanoat ishlab
chiqarishi mart oyida 5,4 %ga tushib ketgan, о‘tgan yilning shu davriga nisbatan 5,5 foizga
pasaygan, bu 1946 yil yanvardan keyingi eng kuchli pasayish bо‘lgan [3].
Yuqorida qayd etilgan oqibatlari tо‘lov tizimlari amaliyotiga nisbatan salbiy ta’sir
kо‘rsatdi.
Quyidagi jadval ma’lumotlari orqali Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki misolida
О‘zbekiston Respublikasida, tо‘lov tizimi amaliyotining amaldagi holatiga baho beramiz.
RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
36
1-jadval
О‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki orqali naqd pulsiz
hisob-kitob shakllari vositasida amalga oshirilgan tо‘lovlarning tarkibi [4]
foizda
2023 yil
yanvar
mart
iyun
sentabr
Tо‘lov topshiriqnomasi
98,90
98,67
99,07
99,31
Tо‘lov talabnomasi
0,31
0,34
0,14
0,24
Inkasso
0,79
0,99
0,79
0,45
Hujjatlashtirilgan akkreditiv
0,0
0,0
0,0
0,0
Jami
100,0
100,0
100,0
100,0
1-jadval ma’lumotlaridan kо‘rinadiki, 2023 yilning yanvar-sentabr oylarida respublikamiz
bо‘yicha naqd pulsiz hisob-kitob shakllari orqali amalga oshirilgan tо‘lovlarning umumiy hajmida
tо‘lov topshiriqnomasi mutlaq yuqori salmoqni egallagan. Buning ustiga, 2023 yilning mart-
sentabr oylarida tо‘lov tizimishakllari orqali amalga oshirilgan tо‘lovlarning umumiy hajmida
tо‘lov topshiriqnomasining ulushini о‘sish tendensiyasi kuzatilgan. Mazkur holatlar naqd pulsiz
hisob-kitoblar amaliyotini takomillashtirish nuqtai-nazaridan salbiy holat hisoblanadi. Chunki,
tо‘lov topshiriqnomalarida tо‘lov kafolatlanmagan.
1-jadval ma’lumotlaridan kо‘rinadiki, 2023 yilning yanvar-sentabr oylarida mamlakat
bо‘yicha tо‘lov tizimi orqali amalga oshirilgan tо‘lovlarning umumiy hajmida inkassoning
salmog‘i nisbatan kichik bо‘lgan. Holbuki, taraqqiy etgan mamlakatlarning bank amaliyotida
inkassoning har ikkala shaklidan – hujjatli inkasso va sof inkassodan keng foydalaniladi.
Respublikamizda tijorat veksellari muomalasi mavjud bо‘lmaganligi sababli hozircha sof
inkassodan foydalanishning iloji yо‘q.
Shunisi ahamiyatliki, inkassoda tо‘lovchi tо‘lovni tezlashtirishdan manfaatidor bо‘ladi.
Buning sababi shundaki, tо‘lov amalga oshirilmagunga qadar bank tovar hujjatlarini tо‘lovchiga
(sotib oluvchiga) bermaydi.
1-jadval ma’lumotlaridan kо‘rinadiki, 2023 yilning yanvar-sentabr oylarida respublikamiz
bо‘yicha tо‘lov tizimi orqali amalga oshirilgan tо‘lovlarning umumiy hajmida hujjatlashtirilgan
akkreditivlarning ulushi nol foizga teng bо‘lgan. Ushbu holat naqd pulsiz hisob-kitoblar
amaliyotini takomillashtirish nuqtai-nazaridan salbiy holat hisoblanadi. Chunki, hujjatlashtirilgan
akkreditivlarda tо‘lov tо‘liq kafolatlangan.
1-jadval ma’lumotlaridan kо‘rinadiki, 2023 yilning yanvar-sentabr oylarida
respublikamizning naqd pulsiz hisob-kitoblar amaliyotida cheklar mavjud bо‘lmagan. Bu esa,
naqd pulsiz hisob-kitoblar amaliyotini takomillashtirish nuqtai-nazaridan salbiy holat hisoblanadi.
Chunki, cheklar xalqaro bank amaliyotida naqd pulsiz hisob-kitoblarning nisbatan keng
qо‘llaniladigan shakli hisoblanadi.
E’tirof etish joizki, global о‘zgarish sharoitida naqd pulsiz tо‘lovlar miqdorining keskin
kamayishi kuzatildi (1-rasm).
RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
37
1-rasm. О‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining banklararo elektron tо‘lov tizimi
orqali 2023 yilda amalga oshirilgan tо‘lovlar miqdori, trln. sо‘m [5].
1-rasm ma’lumotlaridan kо‘rinadiki, respublikamiz Markaziy bankining elektron tо‘lov
tizimi orqali amalga oshirilgan tо‘lovlar miqdori koronavirus pandemiyasi tufayli 2023 yilning
mart oyida fevral oyiga nisbatan keskin kamaygan.
1-rasm ma’lumotlaridan kо‘rinadiki, Markaziy bankning elektron tо‘lov tizimi orqali
amalga oshirilgan tо‘lovlar miqdori koronavirus pandemiyasi tufayli 2023 yilning aprel oyida
mart oyiga nisbatan sezilarli darajada oshgan. Bu esa, Inqirozga qarshi kurashish jamg‘armasi
mablag‘lari hisobidan amalga oshirilgan tо‘lovlar bilan izohlanadi. Ammo, joriy yilning iyul
oyida aprel oyiga nisbatan mazkur tо‘lovlar miqdorining keskin kamayishi kuzatildi.
Fikrimizcha, respublikamizda naqd pulsiz hisob-kitoblar amaliyotiga salbiy ta’sirini
yumshatish maqsadida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir:
1. Tо‘lov topshiriqnomasi bilan amalga oshiriladigan tо‘lovlarning naqd pulsiz hisob-
kitoblar hajmidagi ulushining yuqori ekanligini hisobga olgan holda, tо‘lov riskini kamaytirish
maqsadida, joriy likvidliligi minimal meyoriy darajada (1,25) bо‘lgan xо‘jalik yurituvchi
subyektlarning tо‘lov topshiriqnomalari bilan amalga oshiriladigan naqd pulsiz tо‘lovlari bо‘yicha
yuzaga keladigan tо‘lov riski yuzasidan tijorat banklarining kafolatini berishni amaliyotga joriy
etish lozim.
Ushbu taklifning amaliyotga tatbiqi natijasida, birinchidan, tо‘lov topshiriqnomalarining
asosiy kamchiligi bо‘lgan tо‘lovning kafolatlanmaganligi muammosi hal bо‘ladi; ikkinchidan,
iqtisodiyotdagi tо‘lovsizlik miqdori kamayadi; uchinchidan, tijorat banklari uchun qо‘shimcha
daromad manbai paydo bо‘ladi.
2. Banklarning overdraft kreditlari miqdorini kо‘paytirish, ushbu jarayondagi kredit riskini
boshqarish sifatini oshirish va hujjatlashtirilgan akkreditivlar bilan amalga oshirilga oshiriladigan
tо‘lovlarga nisbatan tо‘lovlarning kalendar ketma-ketligini qо‘llash orqali hujjatlashtirilgan
akkkreditivlar bilan amalga oshiriladigan tо‘lovlarning naqd pulsiz hisob-kitoblarning umumiy
hajmidagi salmog‘ini oshirish kerak.
Kredit olgan mijozga har oyning sо‘nggi ish kunida joriy hisobraqamning kreditli qoldiqqa
ega bо‘lishini ta’minlash majburiyatini yuklanishi tijorat banklari faoliyatida overdraft shaklida
kreditlash jarayonida yuzaga keladigan kredit riski darajasining oshib ketishining oldini oladi [6].
Tо‘lovlarning kalendar ketma-ketligini qо‘llanilishi tijorat banklariga hujjatlashtirilgan
akkreditivlar bо‘yicha tо‘lov yuzasidan bank kafolatini olayotgan xо‘jalik yurituvchi
subyektlarning pul oqimini tо‘g‘ri baholash imkonini beradi.
Xulosa.
Tadqiqotimiz natijasida shanday xulosa qilish mumkinki,tо‘lovlarning maqsadli
ketma-ketligida xо‘jalik yurituvchi subyektning pul oqimini tо‘g‘ri baholash qiyin. Buning sababi
shundaki, davlat soliq inspeksiyalari tomonidan soliqlarni avans tariqasida undirilishi,
tо‘lovlarning maqsadli ketma-ketligi qо‘llanilayotgan sharoitda, korxonaning pul oqimini
RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
38
baholashdagi noaniqlikni kuchaytiradi.
Respublikamiz amaliyotida keng qо‘llanilayotgan qoplangan hujjatlashtirilgan
akkreditivlar korxona uchun ham, bank uchun ham manfaatli emas. Buning sababi shundaki,
qoplangan hujjatlashtirilgan akkreditivlarda, birinchidan, korxonaga tegishli bо‘lgan pul
mablag‘larining bir qismi uning xо‘jalik aylanmasidan chiqib qoladi; ikkinchidan, tijorat banki
katta daromad ola olmaydi. Chunki, qoplangan hujjatlashtirilgan akkreditivlarda tijorat banki
uchun tо‘lov riski mavjud bо‘lmaydi.
Yuqorida qayd etilgan jiddiy kamchiliklari bо‘lganligi sababli qoplangan hujjatlashtirilgan
akkreditivlar taraqqiy etgan mamlakatlarning bank amaliyotida keng qо‘llanilmaydi. Ushbu
mamlakatlarning bank amaliyotida hujjatlashtirilgan akkreditivlarning qoplanmaydigan va
tasdqilanmaydigan shakllari keng qо‘llaniladi.
Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati
1. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
“О‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bо‘yicha harakatlar strategiyasi tо‘g‘risida”gi
farmoni//О‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari tо‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda, 20-son,
354-modda, 23-son, 448-modda, 37-son, 982-modda; Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi,
31.07.2018 y., 06/18/5483/1594-son.
2. Dodiyev F.U. Post pandemiya sharoitida banklar investitsiya faoliyatini
rivojlantirish//Moliya va bank ishi. – Toshkent, 2020. – №2. – B. 36.
3. Tо‘lov hujjatlari. www.cbu.uz (О‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki).
4. Markaziy bankning Yagona elektron tо‘lov tizimi. www.cbu.uz (О‘zbekiston
Respublikasining Markaziy banki).
5. Ismailov A. A. О‘zbekiston Respublikasi pul tizimini mustahkamlashning nazariy-
uslubiy asoslarini takomillashtirish. I.f.d. ilm. dar. ol. uch. taqd. et. diss. avtoref. – Toshkent, 2016.
– B. 28.
6.Tixonov A. Koeffitsiyent monetizatsii: nekotoriye aspekti teorii, sravnitelniy analiz i
prakticheskiye vivodi//Bankovskiy vestnik. – Minsk, 2000. - №25 (132). - S. 4-9.
7. Uzaqov, J. N., & Jumanazarov, K. S. (2024, August). Mintaqada ziyorat turizm
salohiyatini oshirish mexanizmining nazariy-uslubiy asoslari. In
conference on the role and
importance of science in the modern world
(Vol. 1, No. 7, pp. 23-33).
8. Kh, A. N. (2025). Optimizing prophylactic strategies for post-lasik dry eye syndrome: a
comprehensive review.
oriental journal of medicine and natural sciences
,
2
(3), 4-8.
9. Erkaeva, G. P., & Shukurov, U. S. (2022). Experience of foreign countries in increasing
the investment attractiveness of the regions.
Gospodarka i Innowacje.
,
24
, 234-238.
10. Shukurov, U. S. Peculiarities of industrial location in cities and districts of Kashkadarya
region.
Gwalior management academy
, 73.
11.Музаффарова, К. З. (2022, December). Қашқадарё вилоят иқтисодиётига хорижий
инвестициялар жалб этиш омиллари. In
international conferences
(Vol. 1, No. 18, pp. 131-134).
12.Музаффарова, К. З., & Эшмуродова, С. У. (2023). Иқтисодиётнинг ривожланишида
тижорат банкларининг инвестицион фаолиятининг аҳамияти.
Gospodarka i Innowacje.
, 371-
376.
13.Бердиев, A. Ҳ., & Музаффарова, К. З. (2023). Мамлакат иқтисодиётига хорижий
инвестициялар жалб этишнинг аҳамияти.
Gospodarka i Innowacje.
, 145-151.
14.Muzaffarova, K. Z. (2024). Conditions for the development of tourism in the
Kashkadarya region.
Экономика и социум
, (4-2 (119)), 329-332.
15.Музаффарова, К. З. (2023). Основы привлечения иностранных инвестиций в
экономику Кашкадарьинской области.
Экономика и социум
, (11 (114)-2), 828-832.
16.Zoyirovna, M. K., & O’gli, A. H. R. (2022). Strong directions for improving economic
capital in the territory of kashkadarya region.
Gospodarka i Innowacje.
,
29
, 243-247.
RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
39
17.Muzaffarova, K., & Abdukarimov, K. (2022). Factors influencing the formation of the
investment environment in the regions.
Eurasian Journal of Social Sciences, Philosophy and
Culture
,
2
(5), 278-28.
18.Muzaffarova, K. (2021). Қашқадарё вилоятининг инвестицион салоҳияти асосида
хорижий инвестицияларни жалб қилишнинг минтақавий жиҳатлари.
Архив научных
исследований
.
19. www.mf.uz
