PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
185
BADIIY DETAL TIPOLOGIYASIGA TURLICHA YONDASHUVLAR
Komilova Dilnoza Muhammad qizi
Farg‘ona davlat universiteti
“Umumkasbiy fanlarni o‘qitish metodikasi” kafedrasi o‘qituvchisi
d.komilova0893@gmail.com +998998305880
Annotatsiya:
Ushbu maqolada matnning kategoriyasi hisoblangan badiiy detal unga filologik
yondashuv, matnning kichik elementi sifatida qarash, e’tirof etish, so‘z birikmalari, gap
paradigmalari, matn negizida tahlil qilish borasidagi nazariy masalalar bayon qilingan.
Kalit so‘zlar:
matn, badiiy detal, birlik, xarakter, implitsit, badiiy matn, yashirin ma’no.
ANNOTATION:
This article discusses which is considered a category of text, and discusses
theoretical issues related to the philological approach to it, its consideration as a small element of
the text, recognition, word combinations, sentence paradigms, and text-based analysis.
Keywords:
text, artistic detail, unity, character, implicit, artistic text, hidden meaning
АННОТАЦИЯ:
В статье рассматривается явление адгезии, которое рассматривается как
категория текста, а также обсуждаются теоретические вопросы, связанные с
филологическим подходом к нему, его рассмотрением как малого элемента текста,
распознаванием, словосочетаниями, парадигмами предложений и анализом на основе
текста.
Ключевые слова:
текст, художественная деталь, сцепление, единство, характер,
имплицитный, художественный текст, скрытый смысл.
Matn lingvistik tadqiqot obyekti deb qaralganidan buyon amalga oshirilgan ilmiy ishlar ko‘lami
tobora kengayib bormoqda. Lisoniy tizimga oid har qanday matn dastlab falsafa,
adabiyotshunoslik, matnshunoslik, tarix va shu kabi fan yo‘nalishlarining materiali sifatida tahlil
qilingan va o‘rganilgan. Tilshunoslikda matnga lingvistik tadqiqot obyekti sifatida qarash
tendensiyasining shakllanish davri
ХХ asrning 70-80-yillardan boshlanadi, matn tilshunosligi
yo’nalishining rivojlanishi esa ХХI asrning birinchi choragiga to‘g‘ri keladi.
Ishning yuqoridagi
bobida matn tilshunosligi yo‘nalishiga asos solgan tilshunoslar hamda ularning tadqiqotlari
to‘g‘risida fikrlar bildirildi. Ma’lumki, matn tilshunoslikning o‘rganish materiali sifatida barcha
funksional uslubga oid yo‘nalishlar uchun tahlil materiali bo‘ladi. Ilmiy matn uchun ilmiylik,
publitsistik matn uchun ommaviylik, so‘zlashuv nutqi uchun oddiylik, rasmiy matnlar uchun
hujjat parametrlari asos bo‘lib xizmat qiladi. Matn tadqiqi bilan bog‘liq izlanishlar natijasida matn
lingvistikasi yo‘nalishiga oid muammolarni quyidagi tartibda ajratish mumkin: matnning og‘zaki
va yozma shakllari, o‘zbek adabiy tilining barcha uslublariga oid bo‘lgan matn turlari, matn va
nutq masalalari, nutq tiplari, matnda shakl va mazmun uyg‘unligi, matn va kontekstual struktura,
lisoniy va nolisoniy sistema va matn masalalari, matnning kognitiv-pragmatik xususiyatlari kabi.
Matn turlicha tarkibiy qismlardan iborat bo‘lib, matn sarlavhasi, epigrafi, boshlanmasi,
tugallanmasi, asosiy qism, matn birliklari va ularning nomlanishi, matnning tur va janrlar
munosabatiga ko‘ra turlari, nutq ishtirokchilarining miqdoriga nisbatan monologik, dialogik,
polilogik kabi matn turlari, nutqning tiplariga ko‘ra tasvir, muhokama, rivoya kabi matn tiplari
mavjud bo‘lib, ular, asosan, badiiy matn tahlili bilan bog‘liq tadqiqotlarda o‘rganildi. Badiiy matn
boshqa uslub matnlariga nisbatan o‘ziga xos imtiyozga ega bo‘lib, uning muallifi voqea-
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
186
hodisalarning badiiy tasvirda nazarda tutilgan mazmun mukammalligini ta’minlash uchun barcha
imkoniyatlardan foydalanish huquqiga egadir.
Muallif to‘g‘ri ta’kidlaganidek, so‘z borliqdagi har
bir narsani nomlaydi. Ijodkor esa so‘zni badiiy kontekstga olib kirar ekan, uni obrazli ifoda
shakliga aylantiradi, Sh. Balli tili bilan aytilganda, so‘z voqea-hodisalarni verbal tasvirini
ifodalash jarayonida asosiy va qo’shimcha axborotlarni dictum va modus kabi mazmun tiplariga
ham ajratadi. Bizning nazarimizda, badiiy matnda verbal tasvirga ijodkorning badiiy didi, estetik
tafakkuri va umumiy lisoniy bilim fondining qo’shilishi natijasida badiiylik kabi pragmatic
bo‘yoqlar jamlanadi. Badiiy matnda ijodkor tafakkuriga xos badiiylik mezonlarining
mukammallik darajasi nafaqat lisoniy ifodalar, balki boshqa ifoda vositlari va usullaridan
foydalanish orqali amalga oshiriladi.
Matnning har bir uslubga xos turida nazarda tutilgan stil elementlari yetakchilik qiladi. Badiiy
matnda boshqa uslub
matnlaridan farqli tarzda obrazlilik, obrazli ifodaviylik, tasvirda badiiylik
kabi mezonlar yetakchilik qiladi. Muayyan til vakillariga xos lisoniy zahiralar va ularning ma’nosi
ham ijodkor ongida birdek saqlangani holda ular badiiy tafakkurning mahsuli bo‘lgan poetik
ma’no yoki ifoda mazmuni bilan uyg‘unlashadi. Denotativ ma`noga asoslangan lisoniy ma’no
ijodkor badiiy tafakkuridagi poetik bo‘yoq bilan to‘yinadi. Poetik tafakkurning lisoniy voqelanishi
olamning badiiy-lisoniy manzarasini shakllantiradi. Olamning lisoniy-badiiy manzarasi birgina
verbal vositalar bilangina shakllanmay, u nolisoniy ifoda vositalar bilan ham namoyon bo‘ladi.
Umuman, badiiy tafakkur va uning turli vositalar bilan namoyon bo‘lishi yoki moddiylashishi
badiiy matnga xos badiiylik mezonlarini shakllantirishga xizmat qiladi. Badiiy matnning mohiyati
poetik fikrning lisoniy-nolisoniy ifodasida ko‘zga tashlanadi. Poetik fikrning lisoniy ifodasi
to‘g‘risida ko‘plab fikrlar bildiriladi. Biroq uning nolisoniy ifoda shakllari va badiiylik mezonlari
hamda ularning badiiy matndagi o‘rni to‘g‘risida fikrlar ko‘zga tashlanmaydi.
Tilshunoslikda lingvopoetika yo‘nalishi mavjud bo‘lib, u til sathi birliklarini poetik ma’no kasb
etishi bilan bog‘liq tadqiqotlarni nazarda tutadi. Ijodkorga xos badiiy did, borliq voqealarining
poetic tafakkur orqali badiiy tasvirlash va muallif konseptual olamining voqealanishida tilning
lisoniy-estetik funksiyasi matnning badiiylik mezonini belgilaydi. Badiiy matnga xos badiiylik
tushunchasi adabiyot ilmida turlicha talqin qilinadi. Bu tushuncha “...keng ma’noda san’atning
ijtimoiy ong shakllarining boshqa turlaridan farq etishini ko‘rsatuvchi tushuncha bo‘lib, uning
asosida voqelikning obrazlar vositasida aks ettirish yotadi. Badiiyliksiz san’at bo‘lmaganidek,
obrazli aks ettirishsiz badiiylik ham yo‘q. Tor ma’noda esa estetik jihatdan biror san’at asarining
yuksak saviyasini ifodalaydi, asar mazmuniga mutanosib badiiylik elementlarining
mujassamlashishini anglatadi. Badiiylik masalasi faqat shakliy jihat bilan emas, mazmun bilan
ham bog‘lanadi. Badiiylik asar mazmuniga asardagi barcha badiiy tasviriy vositalarning mos
kelishidan iboratdir. Bu moslik ijodkorning badiiy mahorati orqali amalga oshirilib, u muayyan
xalq ijodkorlarining badiiy saviyasi va didini ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Ijodkorning badiiy
didi, estetik tafakkuri va obrazli ifoda shakllari uning individual badiiy stilini belgilaydi. Badiiy
matnga xos ifoda shaklini tanlashda mantiqiy tamoyillar asosiy rol o‘ynaydi. Badiiy
kontekstdagina so‘zlar o‘zaro mantiqiy munosabatga kirishganlari, bir-birlarini baholaganlari,
mazmunan aniqlaganliklari, so‘zlar ifodalagan ma’nolar, tushunchalar jonlanganligi, muayyan
timsolda yaxlitlanish singari boshqa ifoda shakllari ham matn mazmuniga hamohang obrazlilikni
shakllantiradi, u ham badiiy matn muallifining estetik tafakkurini ifodalab kitobxon tasavvurida
badiiy matn qimmatini oshiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Galperin I.R. Текст как объект лингвистического исследования. – Москва: КомКнига,
2006. – С.77,78,79.
2. Словарь иностранных слов. – М.: Руссий язык, 1988. – С. 17.
3. Мурай О.В. Феномен адгезии в лингвистике // мир науки, културы, образования. – 2022.
– № 2. – С. 412.
