«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
50
UNIVERSITETNING
O‘QUV MAHSULOTINI SHAKLLANTIRISH
JARAYONIDA MARKETING TADQIQOTLARI
Rasulmuhamedov M.M.,
Toshkent davlat transport universiteti
Q
o‘chqorov B.D.,
Toshkent davlat transport universiteti
Uralov N.B.
Toshkent davlat transport universiteti
https://doi.org/10.47689/978-9943-7818-0-1-v2-pp50-54
Annotatsiya: Oliy ta
’lim tizimi doimiy o‘zgarishlar holatida: ta’lim tashkilotlari
joylashgan huquqiy soha
o‘zgarib bormoqda, ta’lim standartlari, ta’lim texnologiyalari
o‘zgarmoqda, ta’lim xizmatlari iste’molchilarining o‘zlari va ularning zamonaviy oliy
ta
’lim haqidagi g‘oyalari o‘zgarmoqda. Ta’lim tashkilotlari iste’molchilarni jalb qilishning
turli usullaridan foydalanadilar, ular orasida marketing vositalari birinchi
o‘rinda turadi.
Ta
’lim dasturlarini shakllantirish jarayonida universitetlar marketing tadqiqotlari orqali
olinishi mumkin b
o‘lgan iste’molchilar xatti-harakatlarining omillari, motivlari va o‘ziga
xos xususiyatlari to
‘g‘risida ma’lumotga muhtoj. Ta’lim xizmatlari bozorini marketing
tadqiqotlari natijalari oliy
o‘quv yurtini strategik boshqarish, shuningdek turli marketing
dasturlarini ishlab chiqishda tezkor boshqarish uchun asos b
o‘ladi: ta’lim muassasasini
ta
’lim xizmatlari bozorida targ‘ib qilish dasturlari, talabalar va talabalarni jalb qilish va
saqlash dasturlari, narx va assortiment siyosatini shakllantirish.
Maqola mintaqaviy farqlarni hisobga olgan holda universitetning ta
’lim
xizmatlari iste
’molchilarining xatti-harakatlari bo‘yicha marketing tadqiqotlarining
uslubiy yondashuvlari va natijalariga ba
g‘ishlangan. Maqolada muallif tomonidan
ta
’lim muassasasini tanlash omillari va o‘qitish yo‘nalishini tahlil qilish natijalari
keltirilgan, ta
’lim muassasalari tomonidan narx siyosatini shakllantirish tamoyillari
k
o‘rib chiqilgan, O‘zbekiston oliy o‘quv yurtlarida o‘qish narxini mintaqaviy tahlil
qilish natijalari keltirilgan. Tadqiqot bazasi sifatida muallif tomonidan turli Toshkent
universitetlarida
o‘tkazilgan dala tadqiqotlari natijalari, oliy o‘quv yurtlarining rasmiy
veb-saytlari,
“Reutor” reyting agentligi, “IMTIHON” loyihasi, moliya vazirligining
rasmiy veb-sayti kabi ixtisoslashtirilgan manbalarni tahlil qilish asosida kabinet
tadqiqotlari natijalari ishlatilgan.
Kalit s
o‘zlar: ta’lim xizmatlari marketingi; universitet marketingi; marketing
tadqiqotlari; ta
’lim xizmatlari iste’molchilarini tadqiq qilish; universitetning narx
siyosati; narxlarni
o‘rganish; mintaqaviy narxlarni farqlash.
Kirish
Hozirgi vaqtda ta
’lim xizmatlari bozori ta’lim tizimining huquqiy sohasidagi
o‘zgarishlar, O‘zbekiston ta’limining modernizatsiya jarayonlarining mavjudligi, oliy
kasbiy ta
’lim tizimini rivojlantirishning dolzarb yo‘nalishlaridan biri sifatida
kompetentsiyaga asoslangan yondashuvni joriy etish,
O‘zbekiston ta’lim tizimiga
yangi ta
’lim standartlarini joriy etish va o‘quv jarayonining amaliy yo‘nalishini
kuchaytirish zarurati bilan tavsiflanadi [8]. Hozirgi sharoitda oliy
o‘quv yurtlari
rivojlanish dasturini tuzib, iste
’molchilarning ko‘p qirrali ehtiyojlarini, ularning ta’lim
«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
51
mahsulotlarini idrok etishini va sifat talablarini hisobga oladi [9]. Internet muhitida
oliy
o‘quv yurtlarining vakili iste’molchilar talablariga javob beradigan tarkibni
shakllantirishga alohida yondashuvni talab qiladi [10]. Bularning barchasi oliy
o‘quv
yurtlarining ta
’lim mahsulotlarini izchil va tizimli ravishda o‘zgartirishga yordam
beradigan marketing yondashuvlari va tamoyillarini q
o‘llash zarurligini belgilaydi.
Zamonaviy sharoitda mehnat bozorining asosiy ehtiyojlarini va ularning universitet
bitiruvchilarining malakalariga b
o‘lgan talablarini aniqlash zarurati paydo bo‘ldi, bu
ta
’lim muhitining asosiy talablariga javob beradigan va innovatsion ta’lim tizimini
kadrlar, axborot va texnologik q
o‘llab-quvvatlash imkoniyatiga ega bo‘lgan ta’lim
mahsulotini rivojlantirish strategiyasini yaratish uchun q
o‘llanma bo‘lishi kerak.
Shu bilan birga,
o‘rta maktab va kollej bitiruvchilari, bakalavriat bitiruvchilari,
ikkinchi oliy ma
’lumotga ega bo‘lgan oliy o‘quv yurtlarining ta’lim xizmatlarining
oddiy iste
’molchisi uchun universitetning innovatsionligi emas, balki ta’lim
dasturlarining sifati va boshqa omillar qiziqish uy
g‘otadi.
Universitet va ta
’lim mahsulotini tanlash jarayoni
Universitetning
o‘quv mahsulotini ishlab chiqish jarayonida oliy o‘quv yurtini
tanlash omillari va iste
’molchilarning ta’lim mahsulotlariga bo‘lgan talablarini
baholash kerak. “Reytor” ta’lim sohasidagi mustaqil reyting agentligining
ma
’lumotlariga ko‘ra, universitetni tanlash omillari (ularning ahamiyati jihatidan)
o‘qitish darajasi, universitet maqomini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar (obro‘ – e’tibor,
reytinglardagi
o‘rin va boshqalar), universitetning ijtimoiy infratuzilmasini tavsiflovchi
k
o‘rsatkichlar (qulaylik, sinfdan tashqari hayot), o‘qish narxi, chet elliklarning
mavjudligi dasturlar, ish va
o‘qishni birlashtirish imkoniyati, universitetning moddiy-
texnik bazasi va boshqa mezonlar.
Universitetni tanlashning ushbu omillarini baholaymiz. Tadqiqot bazasi Muallif
tomonidan TSTrU abituriyentlari va talabalari
o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rov natijalari
b
o‘ladi. Universitetni tanlash omillaridan biri bu davlat maqomi (19,7%), keyin
universitetning obr
o‘si (15,1%), universitetdagi qulay muhit (13,2%). Ta’lim yo‘nalishini
tanlash jarayonini tahlil qilib, qiziqarli kasb (42,6%), zamonaviy dunyoda talab
qilinadigan kasb (35,8%), kelajakdagi mutaxassis uchun t
o‘lov darajasi (14,4%),
qarindoshlar va d
o‘stlarning tavsiyalari (6,2%) kabi mezonlarni ajratib ko‘rsatish
mumkin.1).
1 rasm. Ta
’lim yo‘nalishini tanlash mezonlari,%
3
Qiziqarli kasb
42,6
Zamonaviy, talab kasb
35,8
Yuqori maoshli kasb
14,4
Qarindoshlarning tavsiyalari, do
‘stlar,
tanishlar
6,2
1,0
0,0
10,0
20,0
30,0
40,0
50,0
«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
52
Universitetning narx siyosati muhim omil hisoblanadi. Har yili IMTIHON
loyihasi tomonidan
o‘tkaziladigan abituriyentlar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rov
natijalariga k
o‘ra, o‘quv yurtini tanlashning 4 muhim omili narx hisoblanadi,shu bilan
birga har yili
o‘qish narxiga sezgir abituriyentlarning ulushi o‘sib bormoqda, bu esa
universitet narx siyosatining strategik rolini belgilaydi.
Ma
’lumki, narx ikki tomonlama rol o‘ynaydi-bu ko‘rsatkich ham, bozor
regulyatori ham. Bozor regulyatori sifatida birinchi oliy ta
’lim bozorida ta’lim
xizmatining narxi raqobat va narxlarni aniqlashning kuchli vositasidir. Oliy
o‘quv
yurtlari raqobatbardosh tahlil asosida marketing narxlarining turli usullaridan
foydalanadilar. Ba
’zi universitetlar narxlarni belgilash jarayonida raqobatchilarga
e
’tibor berishadi, boshqalari past narxlar strategiyasidan foydalanadilar, boshqalari
esa narxlarni belgilash usullaridan foydalanadilar.
Raqobatchilarga e
’tibor bir xil yo‘nalishlarda ta’lim dasturlarini taklif qiladigan
teng universitetlar uchun amal qiladi. Bunday holda, narx raqobatchining narxidan
past yoki yuqori b
o‘lishi mumkin. Qanday bo‘lmasin, Abituriyent narx farqi nima
ekanligini tushuntirishi kerak. Narxlarni k
o‘tarish omillari sifatida quyidagilarni ko‘rib
chiqish mumkin:
•
noyob
o‘quv profillarining mavjudligi;
•
amaliyotni
o‘qitish narxiga kiritish;
•
“yulduzli” o‘qituvchilarni o‘qitishga jalb qilish;
•
asosiy
o‘quv dasturidan tashqari master-klasslar, seminarlar, treninglar va
o‘quv sifatini oshirishga qaratilgan boshqa tadbirlarni o‘quv xarajatlariga kiritish.
Narxlarni pasaytirish omillari quyidagilar b
o‘lishi mumkin:
•
xarajatlarni kamaytiradigan ta
’lim texnologiyalaridan foydalanish (oqimlarda
ma
’ruza ma’ruzalarini o‘qish, kamera darslarini qisqartirish, fanlarni kengaytirish);
•
auditorlik fondining bandligini optimallashtirish;
•
darslarning bir qismini masofaviy shakllarga
o‘tkazish;
•
sirtqi ta
’lim shaklidan foydalanish.
Bunda narxning indikativ roli ham namoyon b
o‘ladi, chunki narxning
pasayishi/k
o‘tarilishi omillari narxlash elementlari hisoblanadi.
Qiymat narxlari uzoq tarixga ega, reytinglarda yuqori
o‘rinlarni egallagan,
benuqson obr
o‘ga ega bo‘lgan nufuzli universitetlarga xosdir (Toshkent davlat
transport universiteti kabi universitetlar).
“Oliy iqtisodiyot maktabi” va boshqa milliy tadqiqot universitetlari. Qiymatni
narxlash usullaridan foydalangan holda, ma
’lum bir oliy o‘quv yurtida o‘qitish ta’lim
xizmatlaridan foydalanuvchi uchun qanday qiymat (foyda) ekanligini aniqlash
muhimdir. Shunday qilib, qiymat mezonlari taniqli kompaniyada, korporatsiyada,
sohada etakchi b
o‘lgan kompaniyada ishlash, o‘quv jarayonida foydali aloqalarni
rivojlantirish, professional elitaning bir qismi b
o‘lish imkoniyati va boshqa omillar
b
o‘lishi mumkin.
O‘qish xarajatlarini mintaqaviy farqlash
Narxni bozor k
o‘rsatkichi sifatida ko‘rib chiqib, biz ta’lim xizmatlari narxlarining
aholi daromadlariga, ma
’lum bir ta’lim dasturiga bo‘lgan talab holatiga, shuningdek
o‘qitish shakliga bog‘liqligini tahlil qilamiz. Quyidagi mezonlar bo‘yicha tanlangan
O‘zbekistonning 170 ta universitetida o‘qish narxini tahlil qilish natijalarini taqdim
etamiz: davlat universitetining holati va
“Iqtisodiyot va menejment” yo‘nalishi
b
o‘yicha tayyorgarlikning mavjudligi.
«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
53
Tahlilda
mintaqaviy
universitetlar
o‘quv narxlari darajasi bo‘yicha
guruhlangan. Natijada narxlar darajasining aholi jon boshiga
o‘rtacha oylik
daromadga t
o‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqligi aniqlandi (1-jadval).1.).
Jadval 1.
O‘zbekiston universitetlarini ta’lim xizmatlari narxlari
darajasi b
o‘yicha guruhlash
O‘quv narxlari
darajasi b
o‘yicha
mintaqalar guruhlari,
s
o‘m. yiliga
Universitetlar soni
Universitetda
o‘qishning
o‘rtacha narxi, so‘m. yiliga
Aholi jon boshiga
o‘rtacha oylik daromad,
s
o‘m.
birlik
%
Past
14
10,8
6 412 600
16834
O‘rta
71
54,6
8 450 600
22238
Yuqori
45
34,6
11 167 920
39160
Boshqa
130
100,0
22 146 800
26000
Universitetlarda
o‘qish narxi mintaqalarda sezilarli darajada farq qilmaydi.
Analitik guruhlash natijalari shuni k
o‘rsatadiki, ta’lim xizmatlari narxlari darajasi jon
boshiga
o‘rtacha daromadga bog‘liq. Shunday qilib, o‘rtacha oylik daromadi yuqori
b
o‘lgan hududlarda o‘qish narxi yuqori. Eng katta ulush (50%) yuqori narx
darajasiga ega b
o‘lgan universitetlar guruhi bo‘lib, eng yaxshi Iqtisodiyot
fakultetining ulushi 81,8% ni tashkil etadi. Muhim guruh
o‘rtacha “narx darajasidir –
k
o‘rib chiqilgan universitetlarning 41,8 foizi bunday o‘qish narxini taklif qiladi, “past”
narxlar asosan Janubiy federal okrugda joylashgan universitetlarning atigi 8,2 foizini
taklif qiladi, ular uchun past narx iste
’molchilarni jalb qiladigan universitetning
marketing siyosatining
o‘ziga xos vositasidir.
Taqdim etilgan qiymatni
o‘qitish shakllari bo‘yicha tahlil qilish shuni
k
o‘rsatadiki, o‘rtacha hisobda sirtqi ta’lim dasturlari narxi shunga o‘xshash kunduzgi
dasturlar narxidan 55% past. Istisno Universitetda sirtqi
o‘qish narxi kunduzgi
o‘qishning 60% dan oshadi, bu esa ushbu hududlarda sirtqi o‘qishga bo‘lgan
talabning oshishi bilan bo
g‘liq bo‘lishi mumkin.
Mintaqaga qarab
o‘qish narxining o‘zgarishini tahlil qilish qiziqarli ko‘rinadi.
Hisoblangan
o‘zgaruvchanlik koeffitsientlari v, kunduzgi o‘qish uchun 64,9% va
sirtqi
o‘qish uchun 46,7% ga teng, narxlarning sezilarli o‘zgarishini ko‘rsatadi.
O‘qish narxi mintaqaviy narxlardan sezilarli darajada oshib ketadigan Toshkent
universitetlari t
o‘plamidan chiqarib tashlash narxlarning o‘zgarishini faqat mintaqalar
b
o‘yicha baholashga imkon beradi. Shunday qilib, v o‘zgaruvchanligining
hisoblangan koeffitsientlari kunduzgi
o‘qish uchun 8,7% va sirtqi o‘qish uchun
15,1% ga teng b
o‘lib, mintaqalar bo‘yicha narxlarning ozgina o‘zgarishini ko‘rsatadi.
Shuni ta
’kidlash kerakki, hududlarda sirtqi ta’limga talab yuqori bo‘lganligi sababli,
bu holda narxlarning
o‘zgarishi yuqori bo‘ladi.
«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
54
Xulosa
Muallif tomonidan
o‘tkazilgan tadqiqot natijalari universitet va ta’lim dasturini
tanlashning asosiy omillarini aniqlashga imkon berdi. Universitetni tanlash omillari-bu
universitetning obr
o‘si va obro‘si, uning reytingdagi o‘rni, o‘qitish sifati, universitetning
ijtimoiy infratuzilmasi,
o‘qish narxi, universitetning moddiy-texnik ta’minoti.
Ta
’lim dasturini tanlash omillari kelajakdagi kasbga qiziqish, kasbga talab va
daromad darajasidir.
Universitetni tanlashning muhim omillaridan biri bu
o‘qish narxi. Mintaqalar
b
o‘yicha, o‘qitish shakllari bo‘yicha, shuningdek o‘rtacha oylik daromadga nisbati
b
o‘yicha o‘qish narxini qiyosiy tahlil qilish, byudjet joylarining cheklangan soni
sharoitida pullik ta
’lim xizmatlari turli xil ijtimoiy qatlamlarga tegishli iste’molchilarga oliy
ma
’lumot berish vositasi bo‘lib, ijtimoiy ahamiyatga ega funktsiyalarni bajaradi degan
xulosaga kelishimizga imkon berdi. Bu universitetdan narx siyosatini tahlil qilish,
universitetni tanlash omillarini tahlil qilish va uni iste
’molchilar tomonidan idrok etish,
iste
’molchilarning narx sezgirligini baholash, narx siyosatini shakllantirish, bozorning
etarli holati, shuningdek, ta
’lim xizmatlari iste’molchilarining imkoniyatlari va ehtiyojlari
nuqtai nazaridan ta
’lim xizmatlari bozorini chuqur o‘rganishni talab qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R
O‘YXATI:
1.
Васильева М.В. Цена и ценовая политика вуза // Экономические и
гуманитарные науки. – 2012 – № 3. – С. 3–8.
2.
Маркетинг: учебник. Под ред. Данченок Л.А. – М.: Юрайт, 2014.
3.
Федулин А.А., Колгушкина А.В. Цены на образовательные услуги
в конкурентной среде вуза // Сервис Plus – 2009 – №2.
4. Molchanov N.N.
“Innovatsion jarayon: tashkil etish va marketing”. –
Sankt-Peterburg davlat universiteti, 1995-y.
5. Golubkov E.P.
“Marketing tadqiqotlari”. – M.: 1998-yil.
6.
O‘zbekiston respublikasi prezidentining 2017–2021-yillarda O‘zbekiston
respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor y
o‘nalishi bo‘yicha harakatlar
strategiyasini “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga
oshirishga oid davlat dasturi t
o‘g‘risida 02.03.2020dagi PF–5953-sonli farmoni.
7.
O‘zbekiston respublikasi prezidentining raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish
maqsadida raqamli infratuzilmani yanada modernizatsiya qilish chora-tadbirlari
t
o‘g‘risida 21.11.2018-yildagi PQ–4022 qarori.
8.
Технологический процесс склада вагонного депо при автоматизации
учетных
операций.
Т.Р. Нурмухамедов,
Ж.Н. Гулямов
–
Sustainable
development forum, 2022
9. Development of the information system for inventory control of wagon
depot stock. T.R. Nurmukhamedov, J.N. Gulyamov, T.S. Tashmetov
– AIP
Conference Proceedings, 2022.
10. Modeling of a railway warehouse commodity and material values
accounting (on the example of a train depot). T.R. Nurmukhamedov,
Z.N. Gulyamov, S.T. Shaxidaeva
– AIP Conference Proceedings, 2021.
11.
Складские операции вагонного депо пассажирской службы
с элементами логистики. Т.Р. Нурмухамедов, Ж.Н. Гулямов – Глобус:
технические науки, 2021.
