“Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте” АВРИИТТ-2021
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 24-25 ноября 2021 года)
216
V. XULOSA.
Xulosa
o‘rnida shuni aytish mumkinki, har qanday dasturiy ta’minot qurish
jarayoni ma’lumotlar bazasi qurish tizimi bilan uzviy bog‘liq holda amalga oshirilib,
bunday tizimlarni iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida q
o‘llash ish jarayonlarida katta
hajmdagi ma’lumotlarni doimiy ravishda nazorat qilish uchun asosiy omil bo‘lib xizmat
qiladi hamda ularning zamonaviy dasturlar yordamida boshqarilishini ta’minlash
orqali esa xodimlarning ishlash jarayonlarida qulayliklar yaratish bilan birgalikda
ma’lumotlar bazalarida saqlanayotgan ma’lumotlarning xavfsizligini ta’minlash
vazifasini ham bajaradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R
O‘YXATI:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017–2021-yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor y
o‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasini “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga
oshirishga oid davlat dasturi t
o‘g‘risida 02.03.2020dagi PF–5953-sonli farmoni.
2. O
‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish
maqsadida raqamli infratuzilmani yanada modernizatsiya qilish chora-tadbirlari
t
o‘g‘risida”gi 21.11.2018 dagi PQ–4022-qarori.
3. https://uz.itpedia.nl/tag/database/.
4. https://community.uzbekcoders.uz/post/ma-lumotlar-bazasi-va-sql-nima
5f893a48df4c3f70c2a7e7b9.
5.
Барковский Е.А., & Соколов А.В. (2015). Оптимальное управление двумя
параллельными FIFO-очередями на бесконечном времени. Информационно-
управляющие
системы,
(5),
65-71.
https://doi.org/10.15217/issn1684-
TRANSPORT SOHASIDA BIOMETRIK YECHIMLAR
Nuriddin G‘AFFOROV,
Toshkent davlat transport universiteti
Muxamadaziz RASULMUXAMEDOV,
f.-m.f.n., dotsent, Toshkent Davlat transport universiteti Transportda axborot
tizimlari va texnologiyalari kafedra mudiri
E-mail: mrasulmuxamedov@list.ru
https://doi.org/10.47689/978-9943-7818-0-1-pp216-218
Annotatsiya:
Ushbu maqolada biometriya tushunchasi, biometrik tanib olish va
biometrik identifikatsiyalash masalalari yoritilgan. Shuningdek, transport sohasida
biometrik texnologiyalarini q
o‘llash vazifalari belgilangan.
Kalit s
o‘zlar:
biometriya, biometrik texnologiya, biometrik tanib olish, biometrik
tizim, biometrik identifikatsiyalash.
Aholi zichligi yildan yilga oshib borayotganligi sababli kelajakda transport
obyektlarida xavfsizlikni ta’minlashda yangi muammolar paydo bo‘lishini taxmin qilish
mumkin. Shu sababli shahar infratuzilmasini nazorat qilish masalasi oldindan
“Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте” АВРИИТТ-2021
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 24-25 ноября 2021 года)
217
k
o‘tarilishi kerak. Shaharlarda yo‘l harakati xavfsizligi ustuvor vazifalardan biridir. Bu
k
o‘plab odamlarning xatti-harakatlarini nazorat qilish uchun kerak, chunki butun
dunyo b
o‘ylab jamoat transportiga tahdidlar ko‘p ta’sir qiladi. Ammo hozirgi kunda
mashinalar oqimini boshqarish, jamoat transporti ichida nima b
o‘layotganini bilish
yetarli darajada emas.
Transport sohasida harakatlarni kuzatib borish va jamoat transporti harakatini
tahlil qilish va ularning optimal y
o‘nalishlarini aniqlashda, shuningdek, avtomobil
harakatini
va
transportdagi
tirbandliklarni
monitoring
qilishda
biometrik
texnologiyalarini q
o‘llash vazifalari belgilangan.
XX-
asrning birinchi qismida biometriya tushunchasi insoniyatga “ko‘p sonli
populyatsiyalar
o‘rtasidagi farq haqida statistik ma’lumot olish” ma’nosini berar edi.
1980-yilga kelib bu tushuncha aholi statistikasi va biologiyasidan k
o‘proq narsani o‘z
ichiga ola boshladi va “Avtomatlashtirilgan shaxsiy identifikatsiya” (API) tushunchasi
bilan uzviy bo
g‘landi. 1980-yillarda API sohasi barmoq izlari, iris(ko‘zning to‘r
pardasi), ovoz, imzo, yuz va barmoq uzunligini aniqlash kabi texnologiyalarni qamrab
oldi. Individual odamlarni farqlash maqsadida APIning tor ma’nosida “Biometriya”
atamasidan foydalanish odatga aylandi. Acuity Market Intelligence hisobotiga k
o‘ra
(2009
–2017-yillarda), biometrik texnologiyalar bozori har yili 20% atrofida o‘smoqda.
Biometriya-bu insonning
o‘ziga xos fiziologik yoki xulq-atvor xususiyatlarini
o‘lchash, tahlil qilish va qayd qilish uchun mo‘ljallangan ilmiy yoki texnologik usullarni
o‘rganish haqidagi fan. Yuz, barmoq izlari, irisi va h.k. shaxsning da’vo qilingan
shaxsini biometrik tekshirish yoki shaxsini aniqlash (biometrik identifikatsiya)
maqsadida ma’lumotlar bazasidagi shablonlarga (masalan, identifikator bilan
belgilangan yuz tasvirlari) xususiyatlarini taqqoslaydi [1].
Biometriya turli sohalarda
o‘nlab yillar davomida ishlatilgan bo‘lsa-da,
zamonaviy texnologiya bu haqida k
o‘proq tushuntirishga yordam berdi. Masalan,
s
o‘nggi smartfonlarning ko‘pchiligi barmoq izlari skanerlari yoki qurilmani qulfdan
chiqarish uchun yuzni tanib olish xususiyatiga ega. Biometriya insoniy xususiyatlarni
bir kishidan boshqasiga ajratib beradi - bizning shaxsiyligimiz parol yoki PIN-kodlarga
kirish
o‘rniga identifikatsiyalash \ autentifikatsiya qilish vositasi bo‘ladi.
Biometrik tanib olish qanday amalga oshiriladi? Biometrik tanib olish, asosan,
naqshlarni tanib olish muammosi sifatida
o‘rganiladi, ya’ni shaxsning biometrik
atributlarida uning aniq xususiyatlarini
– naqshlarini o‘rganadi. Biometrik tanib olish
tegishli ravishda ishlab chiqilgan datchiklar yordamida shaxs xususiyatlari
ma’lumotlarini raqamli formatda yozib olish va olingan ma’lumotlarni da’vo qilingan
shaxs ma’lumotlari bilan solishtirish jarayonlari orqali amalga oshiriladi. Bu inson
aralashuvisiz amalga oshiriladigan avtomatlashtirilgan jarayon hisoblanadi. Biometrik
tizim bu mohiyatan naqshni tanib olish tizimi b
o‘lib, u quyidagi 4 ta asosiy qurilish
bloklaridan tashkil topgan:
1. Datchiklar.
2. Xususiyatlar chiqaruvchi.
3. Ma’lumotlar bazasi.
4. Moslashtiruvchi.
Transportda biometrik yechimlar nima? Transportda biometrik k
o‘rsatkichlar,
asosan, y
o‘lovchilar oqimini aniqlaydi: u jinsi, yoshi, jismoniy xulq-atvorini tan oladi
va huquqbuzarlarni eslaydi. Transportdagi biometriya bir vaqtning
o‘zida harakatda
“Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте” АВРИИТТ-2021
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 24-25 ноября 2021 года)
218
b
o‘lgan bir nechta odamni aniqlashga qaratilgan. Oddiy “aqlli” kamera bu vazifani
bajara olmasligi mumkin. Shaxsni tanib olish neyron tarmoqlar, mashinani k
o‘rish va
sun’iy intellektdan iborat “aqlli” tizimga asoslangan.
Yuqorida muhokama qilinganidek, transport vositalari uchun aqlli biometrik
kamera
lar an’anaviy kuzatuv qurilmalaridan farq qiladi. Ularga yanada qattiq talablar
q
o‘yiladi:
kamera tashqi ta'sirlardan yaxshiroq himoyalangan b
o‘lishi kerak;
qurilma bir vaqtning
o‘zida harakatlanayotgan va har xil burchakdagi bir nechta
odamni shaxsiylashtirishi kerak. Keyinchalik samarali ishlash uchun olingan
ma’lumotlarni tahlil qilish kerak. Bunga videotahlil yordam beradi, videotahlil quyidagi
funksiyalarni bajaradi:
transportga kiruvchi va chiquvchi odamlarning sonini hisoblash;
odamlarning
“oq” va “qora” ro‘yxatlarini tuzish va qoidabuzarlar topilgan
taqdirda ularga xabar berish;
odamlarni jinsi va yoshiga qarab ajratish.
Xulosa. Transportdagi videokuzatuv
– biz uchun allaqachon tanish narsa.
Ammo aholi k
o‘payishi bilan an’anaviy kameralar biometrik o‘quvchilarga
yangilanadi. Bu transport biznesini yanada samarali boshqarishga va odamlar
xavfsizligini ta’minlashga yordam beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R
O‘YXATI:
1. Anil K. Jain, Arun A. Ross, Karthik Nandakumar- Introduction to Biometrics-
Springer, 2011.
2. Stan Z. Li, Anil K. Jain -Encyclopedia of Biometrics-Springer, 2015.
TEMIR Y
O‘LCHILARNING MALAKASINI OSHIRISH FAKULTETI
UCHUN DASTURIY TA’MINOTNI ISHLAB CHIQISHNING
AHAMIYATI
Muxamadaziz RASULMUXAMEDOV,
f.-m.f.n., dotsent, Toshkent Davlat transport universiteti Transportda axborot
tizimlari va texnologiyalari kafedra mudiri
E-mail: mrasulmuxamedov@list.ru
Raximjon RAUFJONOV,
Toshkent davlat transport universiteti
https://doi.org/10.47689/978-9943-7818-0-1-pp218-224
Annotatsiya:
Ushbu maqolada temir y
o‘lchilarning malakasini oshirish fakulteti
uchun dasturiy ta’minotni ishlab chiqish masalalari ko‘rib chiqildi. Bunda xodimlarning
bilim salohiyatlarini zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalari bilan boyitish
maqsadida
“O‘zbekiston temir yo‘llari” AJning Kadrlar malakasini oshirish va qayta
tayyorlash markazi uchun elektron axborot tizimini ishlab chiqish ishlari amalga
oshirildi. Shuningdek, Laravel dastula
sh tili va MySQL ma’lumotar bazasi orqali
axborot tizimi dasturining interfeysi yaratildi.
Kalit s
o‘zlar:
Ma’lumotlar bazasi, ma’lumotlar bazasini tashkil etish turlari,
dasturiy ta’minot, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi, dasturiy ta’minot qurish
