92
FEYILDIŃ PASSIV (BELGISIZ) KATEGORĺYASINIŃ JASALINIWI
Reymova Gulnur Joldasbaevna,
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti tayansh doktorantı
Bizge belgili til biliminde feyil grammatikalıq kategoriyalarǵa bay bolıp tabıladı. Hár bir
grammatiklıq kategoriya feyildiń ol yamasa bul tárepin úyreniwge tiykarlanǵan bolıp, bul
kategoriyalar arqalı tıǵız baylaníslılıq bar ekenligi korinedi. Bunday baylanısıw formal-
grammatikalıq hám logikalıq ayrıqshalıqqa iye bolıp, ajıralmas túrde bir sistemanı quraydı, usı
belgili bir sóz toparı boyınsha arnawlı bir pikir bildiriwge múmkinshilik jaratadı. Mısalı, nemis
tilinde feyildiń mahál katergoriyası menen, passiv kategoriyası awıspalı hám awıspasız
kategoriyası menen bekkem baylanıslılıqtı talap etedi.
Til bilimi tariyxınan belgili, til rawajlanıwınıń dáslepki dáwirlerinde feyiller awıspalı hám
awıspasız feyillerge bólinbegen. Jaǵdaydan kelip shıǵıp feyiller geyde awıspalı, geyde awıspasız
mánislerde qollanılıp, bir sóz benen aytqanda neytral feyiller dep atalǵan. Waqıttın ótiwi menen
feyillerdiń dáslepki neytrallıǵınan mánis qásiyetlerine kóre awıspalı jaǵday júzege keldi, feyiller
anıq túrde awıspalı yamasa awıspasız feyillerge ajıraldı hám obiekt múnásábetlerin anıq
ańlatatuǵın sistemaǵa aylandı. Biraq kóplegen feyillerdiń eki qıylı qollanıwı keyingi dáwirlerde
de saqlanıp qaldı. Hátte, házirgi kúnde ámeldegi bolǵan hám hátte aktiv tillerden bolǵan hind-
evropa tillerinde de bir qatar feyillerdiń awıspalı, awıspasız tárizde eki qıylı qollanıwın baqlaw
múmkin, mısalı: nemis tilindegi heißen feyili “ataw, (называть)” hám “atalıw (называться)”
sıyaqlı mánislerdi bildiredi. Bul jaǵdaydan sonı ańlaw múmkin, feyildiń awıspalı mánisti alıwı
ushın tabıs sepligin basqara alıwı menen baylanısıp, bul seplik óziniń dáslepki mánislerinen anıq
obiekt mánislerin bildiriliwi menen parıqlanadı. Sol orında hind-evropa tillerinde feyiller
semantikasınıń rawajlanıwına toqtalıp ótsek. Belgili filolog A.N. Savchenko, “Áyne bir feyilde
ham háreket, ham jaǵdaydı ańlatıw múmkinshiligi áste aqırın joǵala basladı hám áste aqırın feyiller
ózleriniń leksik mánisleri boyınsha háreket feyillerine hám halat
feyillerine, háreket feyillerinde
bolsa áste aqırın awıspalı hám awıspasız darejeleri parıqlana basladı”- degen pikirdi aldıǵa qoydı
[ 2: 25-26].
Belgili filolog S.A. Shubiktiń pikirine kóre, «Til biliminde aktiv hám passiv oppozitsiyası
tek awıspalı feyillerge tán degen túsinik bar». Ádetde tabıs sepliginde turǵan tolıqlawıshtı
basqaratuǵın feyiller awıspalı (tranzitiv) feyiller dep ataladı. Awıspalı feyillerge usı seplikti talap
etpeytuǵın awıspasız (intranzitiv) feyiller qarsı turadı. Awıspasız feyiller óz gezeginde ekige
bólinedi: birinshi túrge barıs yamasa iyelik sepligindegi qosımtalı yamasa qosımtasız baylanıslı
tolıqlawíshlardı basqaratuǵın feyiller kiredi. Barlıq qosımtalı yamasa qosımtasız tolıqlawıshlardı
basqaratuǵın feyiller eki tárepli feyiller dep ataladı. S.A. Shubiktíń pikirinshe bunday ózgeshelikke
iye bolmaǵan feyiller bir tárepli feyiller dep ataladı [ 4:6-7].
V.G. Admonidiń pikirinshe, «Eki tárepli awıspasız feyiller awıspalı feyiller hám bir tárepli
awıspasız feyiller ortasında aralıq hádiyse bolíp, olardı birinshisi menen tolıqlawıshtıń bar
ekenligi, keyingisi menen bolsa passivtiń joq ekenligi jaqınlastıradı». Bunday feyiller menen
baylanıslı obiektler óz xarakterine kóre bir birinen parıq qıladı. Olardan birin ańlatqan hám tabıs
sepliginde turǵan predmet tikkeley jumıs háreket tásirinde boladı. Ekinshi obiektti ańlatpaǵan hám
barıs sepliginde turǵan predmetke bolsa is-háreket onıń mápi jolında qaratılıp, tikkeley jumıs
háreket tásirinde bolmaydı. Mısalı: Er gab ihm einen Brief [1: 101].
93
Bizińshe tek is-háreketti bildirgen feyiller ǵana passiv dáreje jasay aladı. Geyde bolsa bul
pikir onsha jetkilikli emes korinedi. Sebebi halat yamasa processti bildirgen kóplegen feyiller
passivlik formasına iye. Bunday feyiller toparına benötigen, brauchen, empfinden, hören,
bewundern, lieben, bewohnen, vergessen, verlieren, verschlafen sıyaqlı feyiller kiredi. Bul
jaǵdaylardı itibarǵa alıp, passivlesiw túsinigin tómendegishe túsindiriw múmkin: subiekt-obiekt
múnásibetlerin bildiretuǵın feyiller passiv dárejeni jasay aladı. Bunda subiekt baslawısh
wazıypasın atqaradı. Bul pikirdi belgili filolog S. A. Shubiktiń izertlewlerinde de kóriw múmkin.
Passiv dárejeni jasay almaytuǵın feyiller júdá azshılıqtı quraydı. Bunday feyiller aktiv emes
múnasibetlerdi bildiredı. Bularǵa haben, besitzen, enthalten, bedeuten, übersteigen feyilleri kirip,
olar geyde obiekt subiekt múnásibetlerin ańlatıp, passiv forma payda ete aladı. Biraq umgeben,
bedecken, begrenzen, erfüllen sıyaqlı feyiller ayrım jaǵdaylarda ǵana passiv formada bola aldı.
Usınıń menen birge kosten, wiegen, dauern, bekommen, kriegen, erhalten, empfangen, erfahren,
kennen, wissen, behalten sıyaqlı feyiller ayrım jaǵdaylarda psixologiya hám pedagogika
pánlerinde feyil menen jasalǵan passiv konstruksiyalar formasında ushıraydı.
Ózbek filologları Sh. Raxmetullaev hám S. Mahmatqulovlardıń pikirinshe “Awıspasız
feyilge qosılatuǵın -l affiksı belgisiz dareje formasın emes, bálki iyesizlik formasín payda etedi:
(Ol uyge) bardı. → (uyge) barıldı, (Eki kilometr) júrdi. → (Eki kilometr) jurildi sıyaqlı. Iyesızlik
mánisi belgisizlik mánisinen keskin parıq qıladı. Tiykarınan -l affiksı belgisiz darejeni jasaytuǵın
bolıp, bul affiksten iyesizlik mánisin bildiriwde de paydalanıladı.
Mánistegi keskin parıqtı esapqa alıp, ózbek tili kóz qarasnan -l omomorfemaları haqqında
aytıw tuwrı boladí. Iyesız feyil kórinisinde úshinshi bet formasında boladı da, biraq úshinshi bet
mánisin ańlatpaydı”, yaǵnıy bul jerde ulıwma betlik mánisin bildirmeydi. “Belgisiz darejedegi
feyil kóbinese úshinshi bet formasında qollanıladı hám úshinshi bet mánisin bildiredi” [ 3: 36].
Bunnan korinip turıptı, bunday jaǵdayda iyesi belgisiz dareje belgisiz darejeler qatarına
kirmesten sırtta qalıp ketken hám bul jaǵday izertlewshiler tárepinen tolıq elege shekem
uyrenilmegen. Sonıń menen birge filologlardıń pikrine qaraǵanda tildegi barlıq feyillerge dareje
paradigması ulıwma hádiyse emes. Sol sebepli aktiv
hám passiv dáreje arasindagı tıǵızlılıq tek
awıspalı hám awıspasız feyillerde ǵana bar.
Bunnan sonday juwmaqqa keliw múmkin, passiv dareje barlıq awıspalı feyillerden de,
arttırıw forması jasalıwı aqıbetinde awıspalı feyillerden de jasaladı. Soǵan kóre shın mánistegi
dáreje dep passiv darejesin aytıw múmkin. Feyillerdiń qalǵan formaları yaǵnıy ózlik, sheriklik
formaları hám ózgelik arttırıw formasınıń bir bólegi bolsa dáreje paradigmasına jaqın hádiyse
bolıwı múmkin.
PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR:
1. Адмони В.Г. Синтаксис современного немецкого языка. –М.: Наука, 1973. -367 с.
2. Криницкайте С.А. Проблема переходности в исследованиях по индоевропейским языкам
// Проблемы внутренней и внешней лингвистики. –М.: Наука, 1978. –С.11-33.
3. Раҳматуллаев Ш., Маҳматқулов С. Нисбат парадигмаси ва унга ёндош ҳодисалар // Ўзбек
тили ва адабиёти, 2006, 2-сон, 35-41-бетлер.
4. Шубик С.А. Категория залога и поле залоговости в немецком языке. –Л.: Наука, 1989. -
124 с
