111
GENDER FRAZEOLOGIYASI SISTEMASINDAG’I LINGVOKOGNITIVLIK ANALIZ
Temirbekova Liza
Qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti magistranti
Annotaciya
: Bul teziste avtor qaraqalpaq ha’m inglis tillerindegi frazeologizmlerdi
genderlik ko’z qarastan talqilay otirip, bir yamasa bir nesh so’z dizbeginin’ o’zinen so’z etilip
atirg’an adamnin’ jeke o’zgeshelikleri atap aytatug’in bolsaq onin’ jinisi, jasi, jamiyetlik
statusi,minez qulqi ha’m jasaw ortaliqlari haqqinda mag’liwmatqa iye boliw mumkinligi haqqinda
so’z etedi
Gilt so’zler:
kognitiv iskerlik, kontseptual sxemalar, gender kórsetkishli frazeologizmler,
gender metaforlar
Til hám sóylesiw oylaw menen baylanıslı bolıp kognitiv til biliminiń obekti bolıp
esaplanadı[1;17-18]. Insannıń ómir dawamında ózlestirip atırǵan bilim baylıǵı haqqında sóz
barǵanda, «kogniciya» terminine túsindirme beriw kerek boladı.
Kognitiv iskerlik tikkeley til menen baylanıslı bolıp keledi, til jardeminde tájiriybe hám
bilim almasadı, maǵlıwmat jıynaladı, biliw procesi, onıń nátiyjeleriniń ózi bilimniń tilge tiyisli
sistemasın, yaǵnıy onı tártiplestiriw, yadta saqlawdıń tilge tiyisli quralların uyreniwshi til bilimi
tarawı menen baylanıslı bolıp esaplanadı[2;12]. Frazeologiyalıq birlikti mádeniy hádiyse,
lingvomadaniy kontsept retinde qaraw kerek. Onıń mazmunında málim bir jámáát rawajlanıwınıń
social-mádeniy hám milliy qásiyetleri sawlelenedi.
Koncept, sózsiz, kognitiv lingvistikaning tayansh túsinigi esaplanadı. Frazeologiyalıq
birliklerdiń kognitiv múmkinshilikleri olardı konceptual sxemalar, oylaw tábiyat kórinisileri hám
scenariyler (yamasa skriptler) formasında súwretlewge tiykar jaratadı. Kontseptual sxemalar er
adam yamasa hayal jası, xarakteri hám sol sıyaqlılar haqqında úlken kólemdegi maǵlıwmattı
sáwlelendiredi: the Arab of the gutter = kóshe balası. Berilip atırǵan maǵlıwmat: erkek jınıs wákili,
balaǵat jasında, shańaraqta finanslıq qıyınshılıqları bolǵan, sociallıq dárejesi tómen, kóbinese ústi-
bası kir, jupıni kiyingen, turpayı, tárbiya kórmegen; a man of letters = sıyadan begi, jazıwshı.
Berilip atırǵan maǵlıwmat: erkek jınıslı adam wákili, sociallıq dárejesi jaqsı, ádette klassik usılda
kiyingen, intelligent, aqlıy bárkámal, kreativ.
Skript (scenariy) ózinde waqıt ólshewine iye waqıyalar keshiwin ańlatadı hám bir neshe
háreketlerden ibarat bolıwı múmkin: 1) jaǵdaydıń atı; 2) bul jaǵday ushın tipik roller; 3) tipik
jaǵdaylardı kirgiziw shártleri; 4) háreketlerdiń izbe-izligi.
Gender kórsetkishli to take wife «úyleniw» inglis frazeologizmi hám qaraqalpaq tilindegi
«kelin túsiriw» frazeologiyalıq birlik mısalında skript ámelge asırılıwın kórip shıǵamız.
Belgilengen kórinistegi tórt scenariylerdi tómendegishe súwretlew múmkin: 1) jaǵdaydıń atı
– toy, úyleniw, neke; 2) bul jaǵday ushın tipik rol – kúyew hám kelin, olardıń jaqınları, aǵayınleri,
sonıń menen birge, usınıs etilgen qonaqlar; 3) tipik jaǵdaydı kirgiziw shárti – shańaraq qurıw
zárúrshiligi, balalar tuwılıwı hám olardı tárbiyalaw, násildi dawam ettiriw; 4) háreketlerdiń izbe-
izligi – qiz ayttırıw, toyǵa tayarlıq, qonaqlardı mirát etiw, toy dástúrlerin shólkemlestiriw, toy
qódelerin orınlaw, jańa shańaraq qurıw.
Scenariy qısqa múddetli bolıwı múmkin: úsh talaq – (diniy) úsh márte ajırasıw (bunnan
keyin erkek bul háyelge ekinshi márte úylena almaydı), beat somediv to a mummy – kimdidur
112
qattı urıw, sabaw, óler halda. Uzaq múddetli scenariy: ómir sawdası – úyleniw, turmısqa shıǵıw;
keep bach – boydaq halında ómir keshiriw.
Frazeologiyalıq birlikler semantikasinda gender metaforalıq qayta ańlawlar járdeminde
konceptuallashuv processinden ótedi, nátiyjede gender metaforalar payda boladı. Gender
metaforalar er adamlar hám hayallardıń jaqtı, tákirarlanmas hám kem ushraytuǵın obrazların payda
etedi. Haywanlar temasına tiyisli bolǵan sózler kópshilik gender metaforaların shólkemlestirgen:
hayyar túlki – hayyar, jalatay; loan shark – sútxor; fresh fish – qamaqxanaǵa birinshi ret túsken
adam (erkek adam); dead rabbit – gellekeser. Adamlar insanǵa tán ayrıqshalıqlardı haywanlarǵa
meńzetedi, keyininen bolsa olardı adamlarǵa júkleydi: bódene júriw – ásten yamasa kishi adımlı
júriw (hayallardıń qádem taslawı); a hen with one chicken – tinip-tınshımaytuǵın, jankúyer hayal,
yamasa qatın.
Azıq-awqat ónimlerin ańlatıwshı leksemalar da gender metaforalar payda boliwında ónimli
esaplanadı: bir urtlan suw menen jutqanday – júdá gózzal, kózge tartarlı názik kórinisli, ádepli
hayal, shıraylı; hard-boiled egg – sezimsiz, kewilsiz erkek adam.
Predmettiń ózgesheligi menen uqsaslıq shaqstıń jeke pazıyletin kórsetedi; blue coat – kók
reńli kóylek kiygan adam: ásker, teńizshi yamasa meliciya xızmetkeri.
Mısallar sonı kórsetedi, eki-úsh leksemadan ibarat bolǵan bir frazeologiyalıq birlikte adam,
onıń jınısqa tiyisli, jası, sırtqı kórinisi, sociallıq jaǵdayı, jeke pazıyletleri, sociallıq roli hám t.b.
haqqındaǵı úlken kólemdegi maǵlıwmatlar sińirilgen.
Kognitologiya kóp tarmaqlı ilim tarawlarınan bolıp tabıladı. Onıń sheńberinde qáliplesken
kognitiv til bilimi, óz gezeginde, quramalı wazıypa atqarılıwın kózleydi, tilge tiyisli hám ilim
strukturaları ortasındaǵı munasábetler hám de turaqlı alternativlik analiz, anıqlaması
joybalastırıladı[3;5].. Ilim strukturaları tilge tiyisli (leksika, grammatika, fonetika, sóz jasalıw
sıyaqlılar) gruppalarǵa ajraladı.
Gender kórsetkishli frazeologizmler ilim strukturalarına qaray tómendegishe
klassifikaciyalaw múmkin:
1) diniy bilim strukturasına iye frazeologiyalıq birlikler;
2) mifologiyalıq bilim strukturasına iye frazeologiyalıq birlikler;
3) tariyxıy hám kúndelik turmısqa tiyisli bilim strukturasına iye frazeologiyalıq birlikler;
4) ádebiyatqa tiyisli bilim strukturasına iye frazeologiyalıq birlikler;
5) geografiyalıq bilim strukturasına iye frazeologiyalıq birlikler;
6) milliy mádeniyat menen baylanıslı bilim strukturasına iye frazeologiyalıq birlikler.
Sonı da aytıw kerek, hár qanday bilim strukturasına milliy-mádeniy ózgeshelik tán bolıp
tabıladı, sebebi til iyesi usı waqıtta isletilgen bilim strukturaları iyesi bolıp tabıladı.Gender
komponent óz mazmunın kórsetiw ushın konceptuallasıwdıń ush basqıshınan ótedi. Bular:
1) frazeologizm semantikasinda gender áhmiyetli komponentti anıqlap beretuǵın semantik
basqısh, bunda gender komponent frazeologiyalıq birliklerdiń qalǵan komponentleri arasında
ajralıp turadı: ul kórdi – qatın (hayal) ul tuwdı; a back-room boy – jasırın laboratoriyanıń ilimiy
xızmetkeri, ekspert, qánige;
2) associativ basqısh, onda gender komponenttiń mánisi ámelge asıwı jáne onıń
frazeologizm strukturasında basqa komponentler bahaları menen toltırılıwı menen baylanıslı
associaciya júzege keledi: ul kórdi – yaǵnıy ul perzentli boldı; a back-room (a back-room boy FB)
– arqa bólme, laboratoriya, jasırın bólme;
113
3) konceptual basqısh, ol jaǵdayda gender kórsetkishli frazeologizmlerdiń semantikalıq
mazmunı haqqında tolıq oyda sawlelendiriwdi támiyinleytuǵın ekstralingvistik bilimlerden ibarat
kognitiv baza tiykarında er adamlar / hayallardıń arnawlı bir xarakteristikaları qáliplestiriliwi júz
beredi: ul kórdi – onıń balası tuwıldl; a back-room boy – sózbe-sóz «artqı bólmede isleytuńın
bala», yaǵnıy jasırın laboratoriyanıń ilimiy xızmetkeri, ekspert, qániyge.
Sonday etip, gender konceptuallasıwshı frazeologiyaıńq birlikler óz-ara shıyelenisken,
kóbinese metaforaǵa aylanatuǵın hám qaraqalpaq hóm inglis tillerindegi lingvomadaniyatında
«erkek» hám «hayal» konceptların qáliplestirgen halda kem ushraytuǵın gender mánisindegi
múmkinshiliklerdi jaratıw maqsetinde úsh basqıshlı processten ótiwi kerek.
PAYDALANILG’AN ADEBIYATLAR:
1.Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. – Жиззах: Сангзор, 2006. – Б. 17-18.
2.Болдырев Н.Н. Когнитивная семантика: Курс лекций по английской филологии: учебное
пособие. Изд.5-е,
стер. – Москва-Берлин: DirectMedia, 2016. – c. 12.
3.Томашевская И.В. Когнитивные аспекты формирования гендерно-маркированных
оценочных существительных в современном английском языке // Автореф. дисс. … канд.
филол. наук. – Москва: ФГАОУ, 2011. – с. 5.
ПУБЛИЦИСТИК УСЛУБДА МЕТАФОРА: ЛИНГВИСТИК ТАҲЛИЛ
Толеубаева А.О., катта ўқитувчи
Қорақалпоқ давлат университети
Бирор кишининг диққатни жалб қилиш ёки нутқ ёки хабарнинг таъсирини
кучайтириш учун солиштириш, безаш, тўғридан-тўғри маънони яшириш орқали гапириш,
айтиб бериш ва ҳар қандай ҳаракатни тасвирлаш одатий ҳолдир. Ва, албатта, бундай
ҳолларда бизга метафора ёрдамга келади. Метафоранинг табиати қадим замонлардан бери
ўрганилган.
Бу атама Аристотелга тегишли бўлиб, унинг санъатни ҳаётга тақлид қилиш сифатида
тушуниши билан боғлиқ [8]. Бошлаш учун адабий энсиклопедиядаги таърифга мурожаат
қилайлик: “Тропнинг бир тури, сўзнинг кўчма маънода қўлланиши; маълум бир ҳодисага
хусусиятларни кўчириш орқали тавсифловчи ибора"[9] . Метафора - кўчма маънога эга
бўлган сўз ёки ибора бўлиб, у нарса ёки ҳодисани унга ўхшаш нарса билан таққослашга
асосланади.
А. П. Чудинов таъкидлайдики, “замонавий когнитивистика (Ж. Лакофф, М. Жонсон,
Н. Д. Арутюнова, А. Н. Баранов, Ю. Н. Караулов, Э. С. Кубрякова ва бошқалар) метафорани
билиш, тизимлаштириш, дунёни тушунтириш ва шакллантириш усули сифатида асосий
ақлий операция деб ҳисоблайди. Инсон ўз фикрини нафақат метафора ёрдамида
ифодалайди, балки метафора билан фикр юритади, ўзи яшаётган дунёни метафора ёрдамида
яратади” [5,7] .
Инглиз тилидаги метафора, метафорик фразеологик бирликлар, метафоризация
жараёнларига оид лингвистик масалаларни замонавий тилшунослик нуқтаи-назаридан
ўрганиб чиқган олимлардан Жорж Лакофф ва Марк Жонсонларни энг муҳим муаммоларни
кўтариб чиқган тилшунослар рўйхатига кирита оламиз [7]. Метафора – бу воқелик
