114
ISSN 2181-922X 114
—
126
Lirikada obraz va obrazlilikning o‘rni
(Abdulla Oripov she’riyati misolida)
Uljon Boboqulova
1
Abstrakt
Obraz-kechinma lirikaning negizini tashkil qiladi. O‘z navbatida
bu kechinma badiiy ifoda uchun to‘g‘ridan to‘gri maqsad bo‘la olmaydi,
u ma’lum vaziyatlarda yuzaga kelgan ma’lum kayfiyatlarni aks ettiradi
va ularni umumlashtiradi. Ijodkorning yaratuvchanlik qobiliyati asosida
qator sifat o‘zgarishlariga uchraydi, yoki butunlay yangidan tug‘ilib, kishini
maftun etarli darajada mukammallashgan tasavvurlar olamidan dunyoga
keladi. Poetik obraz yaratish uchun so‘zning asl ma’nosiga nisbatan
ko‘chma ma’nosini, ma’lum va oddiy belgilariga nisbatan noma’lum va hatto
favqulodda belgilarini tadqiq etish, so‘zni mumkin qadar yangi qirralari va
yangi jilolari bilan, xamelion ko‘rinishda tasvirlash taqozo qilinadi. So‘zga
bunday o‘zgacha ma’no, ko‘rinish berish obrazlilikni yuzaga keltiradi.
Zero, obrazlilik lirikaning muhim sharti bo‘lib, har qanday kechinma
obraz bo‘lib shakllanmas ekan, she’rning oddiy bayondan farqi qolmaydi.
Maqolada Abdulla Oripov she’riyati misolida obraz va obrazlilik xususida
so’z yuritiladi.
Kalit so‘zlar:
Abdulla Oripov, poetik obraz, obrazlilik, lirika, inson,
tabiat, kechinma, his-tuyg‘u, induviduallik, umumlashma
.
Kirish
Badiiy asar ijodkorning obyektiv voqelikka bo‘lgan subyektiv-
estetik munosabatidan tug‘iladi. Unda ana shu munosabat oqibati
o‘laroq, muhim deb xayol qilingan hayot ko‘rinishlari o‘z ifodasini
topadi. “Borliqni jonli his etish va uni so‘zda ifodalash shoirni
yaratadi”, deya ta’rif beradi Gyote shoir va she’riyatning mohiyati
haqida fikr yuritib [Ekkerman 216, 141]. Darhaqiqat, har bir tashqi
hodisadan avval orzu, tilak, niyat, xullas, fikr tug‘iladi va bu fikr
insonning tashqi olamni qanchalik darajada idrok etgani hamda
o‘ziga o‘zlashtirgani hosilasi o‘laroq yuzaga keladi. Ijodkor o‘zi
1
Boboqulova Uljon
– Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o'zbek tili va
adabiyoti universiteti magistranti
E-mail:
uljonboboqulova8@gmail.com
Iqtibos uchun:
Boboqulova, U.
2022.
“Lirikada obraz va obrazlilikning o‘rni”.
O‘zbekiston: til va madaniyat
1(2): 114—126.
Uzbekistan: Language and Culture 2022/1(2)
anglagan tashqi ob’ektiv olamni ichki subyektivlik olamiga o‘tkazadi.
Ana shu ikkinchi olam – “subyektivlik saltanati bu – ichki dunyo”
[Belinskiy 1955, 131]da tuyg‘u va ong doirasida tashqi dunyodan
yashiringan ruh tashqari olamni o‘zida aks ettirgan ichki hayotning
bor go‘zalligi-yu mislsiz jilvalarini poeziyaga hadya qiladi. Bunda
biz hamma narsani shoirning shaxsiyati va mahorati orqaligina
anglaymiz. Yozuvchilar bu kabi hayot ko‘rinishlarini tasviriy nutq
vositasida yaratishadi.
Gap lirikaga xos obraz va obrazlilik haqida borar ekan, biz
undan faqat lirik qahramon obrazini qidirishimiz kerak emas, balki
lirik qahramon hislariga, kechinmalariga sabab bo‘lgan obrazlar
to‘g‘risida ham fikr yuritmog‘imiz, ularni chuqur tahlil qilmog‘imiz
darkor.
Asosiy qism
Lirikada obraz muammosini yoritishdan oldin lirika
istilohining mohiyatiga ham biroz to‘xtalib o‘tish joiz. Lirika
yunonсhа so‘z bo‘lib, “cholg‘u asbobi” degan ma’noni anglatadi.
Lirika eng qadimgi adabiy turlardan biridir va u o‘zining bir qator
xususiyatlariga ega. His-tuyg‘u va kechinmalarni tasvirlash uning
eng muhim xususiyati sanaladi. Shu bilan birga, lirika boshqa
adabiy turlardan farqli o‘laroq, voqelikni tasvirlamaydi. Uning
uchun voqelik lirik qahramon kechinmalarining asosi, ularga turtki
beradigan omil sifatida ahamiyatlidir. Shu bois ham lirik asarlarda
voqelik lirik qahramonning qalb kechinmalari orqali ifodalanadi.
Yana ham aniqlashtiradigan bo‘lsak, kechinmalarni tasvirlash uchun
oniy lahzalarda vujudga kelgan va turfa xilda tovlanuvchi “parchalar”,
detallargina aks etishi mumkin. Insonni o‘rab turgan rang-barang
olam, uning turfa sir-sinoatlari, cheksiz ob’ektiv borliq – adabiyot-
ning ob’ekti hisoblansa, o‘sha olamda turli-tuman munosabatlarni
o‘zida mujassamlashtirgan inson hayoti esa uning tasvir predmetini
tashkil qiladi.
“Buyuk shoir o‘z “men”i xususida gapirar ekan, umum
haqida – insoniyat haqida so‘zlaydi. Zotan, insoniyatga xos hamma
narsa uning tabiatida mavjuddir” [Belinskiy
1948, 45]. Buyuk rus
tanqidchisining fikriga qo‘shilgan holda yana shuni aytish mumkinki,
haqiqatan ham, buyuk shoirning faqat o‘zigagina tegishli, o‘zigagina
xos bo‘lgan shaxsiy “men”i bo‘lmaydi. Uning “men”ida botiniy va
zohiriy olamda mavjud hamma jihatlar namoyon bo‘lishi mumkin.
Ko‘rmagandi bunchalar xo‘rlik,
Hatto ayoz tilganda yuzin.
115
Lirikada obraz va obrazlilikning o‘rni
Alamiga chidolmay sho‘rlik,
Nola chekib yubordi uzun
.
Shuning uchun ham har qanday she’rxon shoir hasratida o‘z
hasratini, shoir dardida o‘z dardini, uning quvonchida o‘z quvonchini,
uning qalbida o‘z qalbini topadi. Uning qiyofasida faqat shoirnigina
emas, balki insonni, o‘z bashariy birodarini ko‘radi.
Lirikaga xos obrazlilik ko‘rinishlarini biz yuqorida tahlil
qilganimiz – lirik qahramon obrazining namoyish etilish tarzlari
belgilab beradi. Ayrim asarlarda bu obraz to‘g‘ridan to‘g‘ri aks etsa,
ayrim asarlarda esa bilvosita – go‘yoki lirik qahramonga aloqador
bo‘lmagan boshqa bir ramziy obrazlar ko‘rinishida va yana ba’zi
asarlarda esa goh bevosita, goh bilvosita tarzda namoyon bo‘lishi
mumkin. Shoir Abdulla Oripovning “Sentabr she’rlari” turkumidan
o‘rin olgan quyidagi she’rlarida yuqorida tilga olingan, ya’ni lirik
qahramon tuyg‘ularining namoyon bo‘lish tarzlarini ko‘rish mumkin:
Ummon sohilida kezaman bedor,
Tong qolib Tangrining mo‘jizasiga.
Qulog‘im tutaman takror va takror
Hayotning abadiy o‘lmas sasiga
[Oripov]
“Ummon bo‘yidagi o‘ylar” deb nomlangan ushbu she’rda
lirik qahramon obrazi yaqqol ko‘rinib turibdi. Shoirning barcha o‘y-
kechinmalari bevosita lirik obraz qiyofasida tasvirlangan bo‘lsa, endi
quyidagi she’rida esa lirik qahramon obrazini uning hayot haqidagi
tasavvurlari orqali ochishga harakat qilgan:
Ko‘m-ko‘k yaylov, ko‘rinmaydi
Boshqa hech bir zot,
Yollarini silkitgancha
O‘tlaydi bo‘z ot.
Yaltir-yultir uchib o‘tar
Kapalak ba’zan,
Sirli olam mana shuldir,
Shuldir koinot
[Oripov]
Ko‘rib turibsizki, bu she’rda o‘zgacha tasvir namoyon.
Shoir aytmoqchi bo‘lgan poetik fikr bevosita lirik qahramonning
monologiga emas, poetik obrazlarning o‘ziga yuklatilgan. Lekin tabiat
lirikasining go‘zal namunasi orqali shoirning falsafiy qarashlari o‘z
ifodasini topganini ham qalban his eta olamiz.
116
Uljon BOBOQULOVA
Endi keyingi she’rga e’tiborimizni qaratsak:
Osmonda bir tanho qush uchar,
Yuraklarni o‘rtar ovozi.
Goh varrakdek balandlab ketar,
Goho pastlab ketar parvozi.
Birov bilmas, uchmish u qaydan,
Qayga qo‘nar? Bu ham noma’lum.
Nolasi bor – uzilgan naydan,
G‘oyib bo‘lar o‘tmasdan bir zum
[Oripov https://kh-davron.
uz.]
Qarang, go‘yoki lirik qahramon misralarda tasvirlangan tanho
qush obrazi orqasida qolib ketganday – berkinganday ko‘rinadi. She’r
uch banddan iborat bo‘lib, dastlabki ikki bandida “tanho qush”ning
“yuraklarni o‘rtovchi ovozi”, “goh baland, goho past parvozi”,
“manzilining noma’lum ekanligi”, “bir zumda g‘oyib bo‘luvchi naydan
uzilgan navosi” tasvirlari ko‘lamida lirik qahramonning o‘zini emas,
uning tuyg‘ularini, kayfiyatini, holatini bilvosita yuqorida sanab
o‘tilgan obrazlar orqaligina his eta olishimiz mumkin. She’rning
xotimasida esa:
O‘sha qushdek yashadim cho‘chib,
Sizni xavfdan ayladim ogoh.
Ketolmadim ko‘kka ham uchib,
Topolmadim yerda ham panoh...
[Oripov 2018, 335]- tarzida
lirik qahramon obrazi bevosita – “tanho qush” obraziga parallel
ravishda bo‘y ko‘rsatadi. So‘nggi banddan anglashiladiki, “tanho
qush” bu – ijodkorning – lirik qahramonning o‘zidir.
Ayrim holatlarning jozibadorligi va ommaning qalbiga
chuqur yetib borishining sababi shundan iboratki, u haqda shoir so‘z
ochgan. Unday she’rlarda hayot ufurib turadi va shunda ildiz otgan.
Shoirning mahorati natijasida poetik obraz darajasiga ko‘tarilgan.
Shoir poetik obrazlar orqali hayot haqiqatini boshqa muhitga –
san’at olamiga, yangicha makon va zamon doirasiga olib kirgan,
uni yangi bosqichga ko‘targan va unga o‘zgacha ko‘rinish va sifat
ato etgan. Bir insonning dardi-yu hasrati, quvonch-u shodligi yana
bir odamga har doim ham ta’sir qilavermaydi (buning uchun o‘sha
notanish odamda ham shunga o‘xshagan asos yoki sabab bo‘lishi
lozim). San’atda, ayniqsa, lirikada o‘z va begona, uzoq va yaqin, irq
va millat degan chegara, tafovut yo‘q: shoirning tasvir ob’ektida
kim turishidan qat’i nazar, uning his-tuyg‘ulari, kechinmalari inson
117
Lirikada obraz va obrazlilikning o‘rni
quvonch-u shodligi yo dard-u hasrati sifatida qabul qilinadi, shuning
uchun kitobxonni goh larzaga soladi, goh o‘y-xayolga toldiradi, goh
unga chinakam ruhiy quvvat beradi, surur bag‘ishlaydi. Sababi,
shoir hayotni kuzatadi, teran, o‘tkir nigoh bilan uni mushohada
qiladi, boshqalar anglashi qiyin bo‘lgan qirralarini topadi, hayot
haqiqatining mohiyatiga razm soladi, qaysidir jihatlari bilan hamjins,
hamohang bo‘lgan boshqa ko‘pgina faktlarni o‘rganadi, ularning
nazardan chetda qolgan, unutilgan yoki noma’lum bo‘lgan go‘zallik
qirralarini tadqiq etadi va konkret bir obrazda umumlashtirib beradi.
Shu boisdan muayyan obrazga asos bo‘lgan badiiy haqiqat hayot
haqiqatiga nisbatan ko‘p qirrali, umumlashma xususiyat kasb etadi,
bu esa shoirga chuqur botiniy ma’noga ega bo‘lgan lirik va falsafiy
poetik obrazlar yaratishiga asos bo‘la oladi. Bu mezon olim Uzoq
Jo‘raqulov ta’biri bilan aytganda, ijodkorning bir ko‘zliligi atalib, bu
hammaga birdek xolis bo‘lish deganidir. “Bir ko‘zli ijodkor uchun irq,
millat, firqa singari tushunchalar mavjud emas. U butun insoniyatga
samoviy mavjudot ko‘zi bilan qaray oladi” [Jo‘raqulov 2015, 243].
Misol uchun, Afrikaning Sahroyi Kabirida yashovchi biror kishi
eskimoslarning quyoshning issiq nurlaridan mosuvo, sovuq, qorli
makonlari aks ettirilgan she’rning umumiy poetik mazmunida o‘z
vatanini ko‘ra olishi shundan darak. Axir shoirning iste’dodi, u oddiy
narsaning ham go‘zal jihatlarini farqlashga qodir bo‘lmog‘idir, bunda
kerakli mavzuni, tilga olishi lozim bo‘lgan qirralarni, she’r mag‘zini
shoirga hayotning o‘zi beradi; shularning barchasida ohangdor, nafis
bir butunlikni yaratish endi shoirning muhim vazifasidir. Shundan
xulosa qilish mumkinki, shoir lirik qahramon obrazining aynan
o‘zi emas. Lirik qahramon tomonidan his etilgan obraz – kechinma
lirikaning qon-tomiridir.
Poetik obraz hayot haqidagi shoirona tasavvur va tafakkurning
aniq bir his-tuyg‘u va kechinma orqali maxsus tasvirlanishidir: bu
goh ob’ektiv olamni shoirning qalb oynasida qayta aks etishi bo‘lsa,
goh ruhiy olamning odamlar shuuridagi, hissiyotidagi ifodasini shoir
estetika qonuniyatlari asosida qayta jonlantirishi tarzida namoyon
bo‘ladi. Hayotdagi turfa voqea-hodisalar, unsurlar, shaxslar, turli
vaziyatlar, ruhiy holatlar zamiridagi she’riyatni, odamlar qalbidagi
go‘zallikni aniq bir she’rlarga, konkret obrazlarga aylantirish uchun
shoir ziddiyatli va murakkab holatlarni boshidan kechiradi. Poetik
obraz goh birdaniga, g‘oyibona tug‘ilishi, goh ma’lum bir vaqt
oralig‘ida (makon va zamon) shoirning ruhiy holati natijasi o‘laroq
dunyoga kelishi yoki uzoq izlanishlar, ijodiy qiynoqlar jarayonida
yuzaga kelishi mumkin. Har ikkala holatda ham shoirning estetik
118
Uljon BOBOQULOVA
didi yuksak shakllangan bo‘lishi lozim. Faqat birinchi holda
obrazlar beixtiyor, intuitiv tarzda shakllanganda ijodiy izlanishlar
zohiran sezilmaydi, ya’ni lirik asarning umumiy mazmuni orqasiga
“yashirinadi”.
XX asrning buyuk shoirlaridan biri Iogannes Bexer
“Yomon rasmlarning aybi yomon chizilganida emas, balki yomon
o‘ylanganidadir”, deydi [Bexer 1965, 342]. Faqat shoirning oliyjanob
o‘y-niyati, fikrlari bilan to‘la ma’nodagi poeziyani, poetik obrazlarni
yaratish mushkul. Chinakam poeziya yorqin kechinmalarga aylanishi,
ijod jarayonida individuallik kasb etishi va konkret xususiyatlarda
namoyon bo‘lishi lozim.
Tik devorda o‘rib, o‘rmalab,
Chumolilar qatnar tinimsiz.
(Yashash shuni etadi talab)
Balki ular indosh yo insiz.
Ko‘ryapsanmi uchrashib yo‘lda
Gaplashganday bo‘lar o‘zaro
Hey, insonlar, boqing bu yo‘lda
Ko‘tarilmas urush, mojaro
[Oripov 2021, 306]
.
Chumoli so‘zidan har bir shoir istagan she’rida har xil
tasvirlarni, obrazlarni yaratishi mumkin. Adabiyotda, asosan,
mehnatkashlik timsoli sifatida ta’riflanadigan bu obraz shoir Abdulla
Oripov qalamiga mansub yuqoridagi “Chumolilar” she’rida yangicha
obraz sifatida individuallik kasb etgan. Shoirning dunyoni teran
anglashi, o‘ziga xos uslubi, ijodiy ehtirosning kuchi va yaratuvchanlik
dardi shaklan juda ham kichik bo‘lgan hasharot obrazida katta
bir umumbashariy muammolarni – insoniyat dardi va bashariyat
taqdiri haqidagi o‘y-xayollari tajassum qilinganligiga shubha
qilish mumkinmi? She’rning dastlabki misrasidanoq “
tik devorda
”
yolg‘iz yo‘ldan tinimsiz ravishda qarama-qarshi harakatlanayotgan
(odamlar borki, ayro yo‘llarda ham bir tomonga tinchgina harakatlana
olmaydi) chumoli bir paytning o‘zida “
o‘rmoq
” va “
o‘rmalamoq
”
singari insoniy hamda hayvoniy sifatlarni o‘zida mujassamlashtirgan
badiiy umumlashma obraz sifatida namoyon bo‘ladi. “
Chumolilarning
tinimsiz qatnashi
”da mavjud barcha tirik jonzot uchun yashashning
asosiy talablaridan biri to‘xtovsiz harakat ekanligini shoir alohida
ta’kidlaydi. Zotan, butun koinot hayoti harakat ustiga qurilgandir.
Hatto ular indosh (bir oila vakili, mahalladosh, vatandosh) yoki indosh
bo‘lmagan (bir oilaga mansub bo‘lmagan, bir-birini tanimagan, o‘zga
bir mahallaning, o‘zga bir davlatning vakili) bo‘lishi mumkinligi
119
Lirikada obraz va obrazlilikning o‘rni
holda ham, ularda aks ettirilgan insoniy sifatlar natijasida chuqur
falsafiy ma’no kasb etadi. Odamdagi eng asosiy xususiyatlardan biri
bo‘lgan so‘zlashish qobiliyatini chumolilarga ko‘chiradi. Natijada
“
uchrashib o‘zaro gaplashishi”
tashbehida ijodkorning asl niyati
oydinlasha boradi va xuddi shunda obrazlilik yaqqol bo‘y ko‘rsatadi.
Chinakam poetik tuyg‘u, ramziylik vositasida yaratilgan bu
misralarda “chumoli” obrazi misradan misraga o‘tgan sari betakror
individuallik kasb etadi, tobora kuchliroq badiiy jozibaga ega bo‘lib
boradi – ko‘p qirrali, umumlashma obraz darajasiga ko‘tariladi.
“Hey
insonlar, boqing bu yo‘lda
,
Ko‘tarilmas urush, mojaro”
misralarida
ijodkorning g‘oyaviy maqsadi, estetik ideallari xulosasi insoniyatga
qilingan murojaati bilan yuzaga chiqadi. Shu tarzda shoirning “ideal
olam”i bu gal “chumoli” ramziy-majoziy timsolida o‘zining original
talqiniga ega bo‘ladi, o‘zgacha falsafiy-lirik, polisemik obraz sifatida
namoyon bo‘ladi.
Yuqorida poetik obraz ma’lum bir vaqt oralig‘ida (makon
va zamon) shoirning ruhiy holati natijasi o‘laroq dunyoga kelishi
xususida so‘z yuritgan edik. Buyuk nemis shoiri Gyotening “Marien-
bad elegiyalari” haqida o‘sha davrda bir mishmish tarqaladiki, go‘yo
Gyote Marienbadda kurort sayohati chog‘ida ham qalban, ham
jisman beqiyos go‘zal bir qiz bilan tanishib qolganmish. Qizning
yonida bo‘lish uchun biror imkoniyatni ham qo‘ldan chiqarmay
u yerda g‘oyat baxtli kunlarni boshidan kechirganmish. Nihoyat
undan ayrilish uning uchun behad og‘ir bo‘lganmish va achchiq
hijron onlarida hayratangiz go‘zal she’rlar yozganmish. Shuni ham
tan olish kerakki, “Marienbad elegiyalari”da qalamga olingan his-
tuyg‘ular Gyotening boshqa she’rlariga nisbatan ancha-muncha
kuchliroq edi. Gyote “Marienbad elegiyalari” haqida so‘z yuritib:
“Bular g‘oyatda to‘lqinli ehtiros mevasidir. Men bu ehtiros og‘ushida
bo‘lgan paytimda, dunyoda hech bir narsa uning o‘rnini bosa olmaydi,
deb o‘ylardim. Men bu she’rlarni boshdan kechirganlarim haqidagi
hislar hali sovimayoq yozganman. She’rdagi yaqqol samimiyat
ham shundan, hammasi go‘yo bitta yombidan quyilgandek, buning
umumiy mazmunga ham foydasi bo‘lgan” [Ekkerman 2016, 68].
Ko‘rinib turibdiki, she’r yuqoridagi voqea tug‘dirgan kechinmalar
ifodasi bo‘lib, jonli ruh, kuchli ehtiros ta’sirida yuksak poetik obrazlar
yuzaga kelgan. Biz tahlil qilgan “Chumolilar” she’ridagi chumoli
obrazi birdaniga, g‘oyibona tug‘ilgan obraz bo‘lishi mumkin. Tik
devorda harakatlanayotgan chumolilarga bexosdan ko‘zi tushgan-u,
ularni kuzatish natijasida o‘zida yuzaga kelgan ruhiy kechinma – ayni
vaziyat shoirning yaratajak she’ri uchun detal vazifasini bajargan.
120
Uljon BOBOQULOVA
Bunda tasodif go‘zal bir poetik obraz yaratilishiga asos bo‘lgan,
desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Keyingi holatda esa ayni bir vaqtda yuz
bergan bir butun kechinma – qalbning o‘sha onlardagi surati shu
qadar ohorli, samimiy obrazlarning yaratilishiga asos bo‘lgan. Poetik
obraz yuzaga kelishining ikkinchi turiga esa A.Oripovning “Hayot
ibrati” she’ri yaqqol misol bo‘la oladi:
Yosh do‘stim, volidang qadriga yetgin,
Mayli, o‘zgalarni faromush etgin.
Ona-yu Vatandir asli beminnat,
Boshqalar sherikdir, hamrohlar faqat
[Oripov 2016, 268]
.
Ushbu she’rdagi shoirning hayot haqidagi o‘y-fikrlari,
xulosalari uzoq yillik hayotiy tajribalari, bosib o‘tgan umr yo‘llaridan
chiqargan shaxsiy mulohazalari asosida vujudga kelgan bo‘lib,
poetik fikr lirik qahramonning o‘z-o‘zini aks ettiruvchi monologi
tarzida bayon etilgan. Bunda tilga olingan obrazlar ijodiy qiynoqlar,
izlanishlar, ruhiy iztiroblar – kechinmalar samarasi o‘laroq poetiklik
kasb etgan. Chunki Ona va Vatan obrazlari haqida keskin xulosaga
kelish uchun murakkab hayotiy va ijodiy jarayonni bosib o‘tgan
bo‘lish lozim.
“Badiiy obraz borliqning san’atkor ko‘zi bilan ko‘rilgan va
ideal asosida ijodiy qayta ishlanib, hissiy idrok etish mumkin bo‘lgan
shaklda ifodalangan aksidir” [Quronov 2018, 90]. Albatta, bu aksda
borliqning ko‘plab izlarini topamiz, biroq endi bu izlar biz bilgan
borliqning aynan o‘zi emas, tamomila yangi olam – badiiy borliqning
o‘zidir.
Sevgi bo‘lar sevgiga javob
Yangragandek gumbazda sado...
(Qadimgi hind shoiri)
Qanot bog‘la, hey, lirik yurak!
Hissiyotlar osmonida uch.
Dilraboning qalbiga kirgil,
Olgil qaynoq lablardan o‘pich!
Qalbimsan sen, uchqur lirikam!
Qalb! Rozingni vafo bo‘lib ayt.
Tingla! Go‘zal qalbini rom et!
...Toki aksi sado olib qayt!
[Oripov 2021, 90]
E’tibor bergan bo‘lsangiz, shoir Abdulla Oripov “Qanot bog‘la”
121
Lirikada obraz va obrazlilikning o‘rni
deb nomlangan kichik hajmli she’rida lirik turning butun mazmun-
mohiyatini bayon etib bergan. Asarning dastlabki bandida lirik
qahramon obrazi bilvosita, ya’ni “
lirik yurak”, “dilrabo”
obrazlari
soyasiga yashirinib olgan.
“Lirikaga aylantirilgan yurakni qanot
bog‘lab, hissiyotlar osmoniga uchishini, dilraboning qalbiga kirib,
lablaridan qaynoq o‘pich olishi”
da obrazlilikning go‘zal namunasini
ko‘rishimiz mumkin. “
Dilrabo”
obrazi tashqaridan ko‘ringan go‘zal
obrazigina emas, balki biz yuqorida bildirgan fikr – shoirning qalbini
maftun etgan, ko‘nglini jalb qiluvchi va “
dil tortuvchi
” borliqdagi
jamiki real va mavhum narsalardir. Mavjudlikning – “
dilrabo”
ning
ichki dunyosiga – qalbiga kirib, bir-biriga singib ketgan ikki oshiq
bo‘sasidek
ob’ekt (dilrabo)
va
sub’ekt (shoirning lirik yuragi)
ning
oshufta bo‘lib ketishi haqiqiy lirik kechinmani yuzaga keltiradi.
O‘pich orqali “dilrabo”ning qalbini shoir qalbiga ko‘chirgan uchqur
lirika (yurak) endi shoirning qalbiga aylanadi. Shoir o‘z qalbiga
murojaat qilib, dil rozini go‘zalga yetkazishi va qalbidagi go‘zalning
qalbini rom etishi lozim. Toki shoirning qalb kechinmalari “dilrabo”
bilan uyg‘un holatda “aksi sado” bo‘lib qayta yaralgandagina go‘zal
lirik obraz dunyoga keladi. Lirik obraz esa shoirning obrazli tafakkuri
– obrazlilik orqali yuzaga keladi.
Obraz va obrazlilik yo‘q joyda lirika mavjud bo‘lmaydi.
Obrazlilik esa lirik asarlarda turfa ohang, tovush, polisemantik so‘zlar
orqali turli-tuman ma’no ko‘chish yo‘llari – badiiy tasviriy vositalar,
ramziy obrazlar yordamida yuzaga keladi. Yuqoridagi bildirilgan
fikrlarimizdan ayon bo‘ladiki, haqiqatan real voqelikning o‘zi obraz
materiali bo‘la olmaydi, bunda ijodkorning shaxsiyati ham muhimdir.
Ya’ni “Bir badiiy obrazda ob’ektiv va sub’ektiv ibtidolar uyg‘un
mujassam topadi” [Quronov 2018, 91]. Shuning uchun ham bir xil
mavzuni qalamga olgan ikki ijodkor, bitta narsaning suratini chizgan
ikki rassom, bitta personaj rolini ijro etgan ikki aktyor tomonidan
yaratilgan obrazlar bir xil bo‘lmaydi, bo‘lolmaydi. Fikrimiz dalili
sifatida ikki shoir – Abdulla Oripov va Rauf Parfilarning bir xil obraz
yaratishdagi turfa kechinmalari va tasvirini keltiramiz:
Tonglar otar bunda entikib,
Quyosh visol deya ichikib,
Tog‘lar aro ko‘taradi bosh.
Qahqaha-la yoyar zarrin soch
[Oripov 2021, 334].
Tong otmoqda tong o‘qlar otar,
Tong otmoqda quyosh – zambarak.
Yaralangan yer shari yotar,
122
Uljon BOBOQULOVA
Boshlarida yashil chambarak
[To‘xliyev, Karimov B. 2018, 81].
Har ikkala lirik asarda ham shaklan bir xil motivlar va obrazlar
tasvirlangan, ya’ni tong otish jarayoni va quyosh. Lekin ijodkorning
ichki sezimlari, voqelikni idrok qilish va his etish hamda uni qayta
ifoda etish uslublari ayrodir. Ular tomonidan tasvirlangan kechinma
– obraz mohiyatan bir xil bo‘lsa-da, ayni lirik asarlarda tamomila bir-
biriga zid o‘zgacha ruh, o‘zgacha kayfiyat kasb etgan. A.Oripovning
“Yillar va burgut” lirik dostonidan keltirilgan yuqoridagi parchada
“tongning quyosh visoli deya entikib otishi, quyosh esa tongning
visoli uchun qahqaha-la zarrin sochlarini yoyib, ichikib tog‘lar
aro bosh ko‘tarishi” motivida hayotga bo‘lgan muhabbat, ertangi
kunga bo‘lgan ishonch, diydor ufurib turgan bo‘lsa, R. Parfining
“Tong otmoqda” she’rida esa tong bilan kelishib olgan quyosh
go‘yo zambarakki, undan otilayotgan o‘qlar yerni yaralagan. Lekin
bu o‘qlar jon oluvchi emas, aksincha jon baxsh etuvchi, yerga
yangidan hayot bag‘ishlovchi o‘qlar ekanligi yerning boshidagi
yashil chambarak orqali obrazli tarzda ifodalanadi. Har ikkala
she’rda ham tong va quyosh obrazlariga xos individual xususiyatlar
katta bir badiiy umumlashmani hosil qilgan. Bu esa konkret obraz
yaratilishiga olib kelgan. She’rning har misrasida obrazli tafakkur
mahsuli o‘laroq obrazlilik nafasi ufurib turibdi. Lirikani obraz va
obrazliliksiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Yuqoridagi she’rlar mazmunini
nasriy “Tong otdi va quyosh chiqdi” tarzida ifodalaganimizda hech
qanday ehtiros va kechinmadan asar ham qolmaydi. Shu bois, lirik
asarlarda obraz – kechinma va obrazlilik muhim kategoriya bo‘lib,
lirik asarning yuragi, qalbidir.
Xulosa
Haqiqiy lirik obraz yaratish uchun ijodkor borliqni o‘ziga
singdirishi va ichki sezimlari orqali anglangan barcha motivlarni yaxlit
bir holda tasvirlashi lozim. Agar voqelikni shoir o‘z xayolida qanday
tasavvur qilgan bo‘lsa, shunday tasvirlasa oddiy karikaturadan
boshqa narsa bo‘lmasdi. Nur bor, turfa ranglar bizni o‘rab turibdi.
Ammo o‘z ko‘zimizda nur va ranglar bo‘lmaganida edi, biz ularni
ilg‘ayolmagan, ko‘zimiz ochiq holda ko‘r bo‘lur edik. Borliqda mavjud
barcha real va mavhum narsalarning ichki dunyosiga kira bilgan,
ularni o‘ziga singdirgan shoirning yuksak ehtirosi, tug‘ma este’dodi
va ilhomi orqali tashqariga aks-sado tarzida otilib chiqqan obrazlar
yetuk poetik obrazlar sanaladi.
She’riyatda obrazlilik, asosan, ifodaviylik va tasviriylik
tarzida namoyon bo‘ladi. Ko‘pincha ular yonma-yon yashaydi, bir-
123
Lirikada obraz va obrazlilikning o‘rni
biriga o‘tib turadi va bir-biriga qo‘shilib, singishib ketadi. Beixtiyor
ilhom ola kelgan kechinma – obrazlar ifodaviylikni yuzaga keltirsa,
tasviriylik esa, avval aytib o‘tganimizdek, uzoq izlanishlar, tajribalar,
ijodiy qiynoqlar samarasidir. Olam shu qadar keng, shu qadar boy,
hayot shu qadar rang-barangki, she’r uchun mavzu hamisha topiladi.
Biroq bu she’rlar uchun sabab va materialni borliqning o‘zi berishi
kerak. Ana shunday borliqning o‘zi ilhom va iste’dod tuhfa qilgan
shoir Abdulla Oripov ijodida aks ettirilgan barcha obrazlar badiiy
jihatdan butun obrazlardir. Shoir ijodida obrazlar ko‘lami shu qadar
xilma-xilki, hayotda ijodkor qalamga olmagan mavzu qolmagandek
go‘yo va buning natijasida yuzaga kelgan obrazlar sistemasining o‘zi
bir kichik olamdir.
Abdulla Oripov she’riyatidagi obrazlar o‘zining jozibadorligi,
sharqona urf-odatlarning ifodasi sifatida milliy ruh bilan
sug‘orilganligi, teranligi, ko‘p ma’noliligi (polisemik) va ularga
yuklatilgan “yuk”larning og‘irligi hamda salmoqdorligi jihatdan
adabiyotimizda muhim o‘rin tutadi. Bu obrazlar tabiatning kichik
zarrasi-yu insonning eng ichki hislaridan tortib umumbashariy
muammolarni ham o‘ziga qamrab olgan obrazlardir. Hatto bu olamga
mansub bo‘lmagan botiniy olamdagi mavjudliklar ham shoir ijodida
mukammal obraz darajasiga ko‘tarila olgan.
Adabiyotlar
Белинский В.Г. 1955.
Танланган асарлар.
Тошкент: Ўзбекистон.
Белинский В.Г. 1948.
Собрание сочинений в 3-х томах.
М., Художествен
-
ная литература.
Бехер Й. 1965
. Любовь моя, поэзия.
М., Художественная литература.
Эккерман Й.П. 2016.
Гёте билан гурунглар.
Тошкент: Ўзбекистон.
Гегел. 1958.
Сочинения.
14-том. М., Художественная литература.
Жўрақулов У. 2015.
Назарий поэтика масалалари.
Тошкент: Adabiyot
va san’at.
Oripov A. 2015.
Everest va Ummon.
Тoshkent: O‘zbekiston.
Орипов A. 2016.
Саккизинчи жилд.
Тошкент: Шарқ.
Oripov A. 2021.
Shoirning tug‘ilishi.
Тoshkent: Adabiyot.
Oripov A.
Sentabr she’rlari.
https://kh-davron.uz.
Quronov D. 2018.
Adabiyot nazariyasi asoslari.
Тoshkent: Akademnashr.
To‘xliyev, B, Karimov, B. 2018.
Adabiyot.
11-sinf o‘quvchilari uchun darslik.
II qism. Тoshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi.
124
Uljon BOBOQULOVA
The role of image and imagery in lyrics
(In the example of Abdullah Oripov's poetry)
Uljon Bobokulova
1
Abstract
The image-experience is the basis of the lyrics. In turn, this
experience cannot be a direct goal for artistic expression, it reflects certain
moods that have arisen in certain situations and summarizes them. Based
on the creative ability of the creator, it undergoes a number of qualitative
changes, or it is born completely anew and comes to the world from the
world of imagination, perfected to a sufficient level of fascination. In order
to create a poetic image, researching the figurative meaning of the word in
relation to its original meaning, the unknown and even extraordinary signs
in relation to its known and ordinary signs, using the word with as many
new facets and new glosses as possible, chameleon It is recommended to
describe it in the form. Giving such a special meaning and appearance to
the word creates imagery. After all, imagery is an important condition of
lyrics, and as long as any experience is not formed into an image, the poem
will not differ from a simple statement. The article talks about image and
figurativeness on the example of Abdulla Oripov's poetry.
Key words:
Abdulla Oripov, poetic image, imagery, lyrics, human,
nature, experience, emotion, individuality, generalization.
References
Belinskiy V.G. 1955.
Tanlangan asarlar.
Toshkent: O‘zbekiston.
Belinskiy V.G. 1948.
Sobranie sochineniy v 3-x tomax.
M., Xudojestvennaya
literatura.
Bexer I. 1965
. Lyubov moya, poeziya.
M., Xudojestvennaya literatura.
Ekkerman Y.P. 2016.
Gyote bilan gurunglar.
Toshkent: O‘zbekiston.
Gegel. 1958.
Sochineniya.
14-tom. M., Xudojestvennaya literatura.
Jo‘raqulov U. 2015.
Nazariy poetika masalalari.
Toshkent: Adabiyot va
san’at.
Oripov A. 2015.
Everest va Ummon.
Toshkent: O‘zbekiston.
Oripov A. 2016.
Sakkizinchi jild.
Toshkent: Sharq.
Oripov A. 2021.
Shoirning tug‘ilishi.
Toshkent: Adabiyot.
Oripov A.
Sentabr she’rlari.
https://kh-davron.uz.
1
Bobokulova S. Uljon
- Graduate student of Alisher Navoi Tashkent State University
of Uzbek language and literature.
E-mail:
uljonboboqulova8@gmail.com
For citation:
Boboqulova, U. 2022. “The role of image and imagery in lyrics”.
Uzbekistan: Language and Culture
1(2): 114-126.
125
Lirikada obraz va obrazlilikning o‘rni
Quronov D. 2018.
Adabiyot nazariyasi asoslari.
Toshkent: Akademnashr.
To‘xliyev, B, Karimov, B. 2018.
Adabiyot.
11-sinf o‘quvchilari uchun darslik.
II qism. Тoshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi.
126
Uljon BOBOQULOVA
