ISSN 2181-922X 117
—
131
Isajon Sultonning “Alisher Navoiy romanida”
peyzaj – romanik tafakkur asosi
Charos Shomurotova
1
Abstrakt
Har qanday asarni tahlilga tortganimizda bevosita asarning
syujetini ochib beruvchi unsurlar katta ahamiyat kasb etadi. Asarda
peyzajning o‘rni keng qamrovli, negaki, har bir asarning muqaddimasidan
ijtimoiy hayotning, tabiatning, obrazlarning hayotida bo‘layotgan hodisalar
peyzaj orqali ma’lum ma’noda ochib beriladi. Badiiy adabiyotda peyzaj
faqatgina tabiat chizgilari bilan cheklanib qolmay, syujet rivoji, davr
nafasini ochiqlashda ham muhim rol kasb etadi. Ushbu maqolada Isajon
Sultonning “Alisher Navoiy” romanidagi peyzajni bir qancha tizimlarga
bo‘lgan holda tahlil ostiga oldik.
Kalit so‘zlar:
roman, sarlavha, peyzaj, tarixiylik, adabiyot, muallif
tafakkuri, tarixiy haqiqat, qahramon ruhiyati.
Kirish
Badiiy asar qanchalik muallif tafakkurining mahsuli bo‘lsa,
u shunchalik umumbashariy va ijtimoiy xarakterga ham egadir.
Shu jihatdan unda adabiyotga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlar aks
etadi. Muallif ularning har birini chuqur o‘rganib o‘z asari uchun eng
maqbul bo‘lgan jihatlarni, unsurlarni tanlaydi. Ayni shunday muallif
asari uchun muhim bo‘lgan unsurlardan biri peyzajdir. Peyzaj
adabiyotdagi eng sermahsul badiiy tasvir vositalaridan biri bo‘lib,
badiiy asarlarning deyarli barchasida aniq tamoyillar asosida ma’lum
bir vazifani bajaradi. Zero, muallif o‘z badiiy maqsadini ochiqdan
– ochiq emas, qandaydir badiiy vositalar, shakllar yordamida aks
ettirar ekan, asarning badiiy qimmati yanada oshishiga erishadi.
Peyzajda ijtimoiy, badiiy, umumbashariy maqsadlar muallif tafakkuri
bilan sintezlashgan holda namoyon bo‘ladi. Adabiyotdagi bu tasvir
vositasi muallifning badiiy maqsadini ochishga xizmat qiluvchi
muhim vositalardan biridir. Isajon Sultonning “Navoiy” romanida
1
Shomurotova Charos Ravshan qizi
– Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat
o‘zbek tili va adabiyoti universiteti mustaqil tadqiqotchisi.
E-pochta:
charosshomurotova9@gmail.com; charosshomurotova@bk.ru
ORCID ID:
0009-0000-4589-2653
IQTIBOS UCHUN:
Shomurotova Ch.R. 2024. “Isajon Sultonning Alisher Navoiy
romanida peyzaj-romanik tafakkur asosi”.
O‘zbekiston: til va madaniyat
2 (2): 117-
131.
117
Uzbekistan: Language and Culture 2024/2(2)
peyzaj romanik tafakkurning bir qancha jihatlarini o‘zida aks ettiradi.
Eng avvalo, “Navoiy” romani tarixiy xarakterga ega ekanligi bilan
unda peyzajning qo‘llanishi ma’lum bir farqlilikka, ijtimoiy vazifaga
egadir. Boisi muallif o‘z zamonining peyzaj tasvirini yaratishdan ko‘ra
tarixiy muhit peyzajini yaratishda anchayin tarixiy ma’lumotlarni
o‘rganishi, mehnat sarflashi zaruriy vazifadir. Zero, “Tarix hech
kim o‘zgartirolmaydigan haqiqatlar majmuasidir. Yozuvchi uning
o‘xshashini yaratishi mumkin” [Boboyev. 2011. 427].
Shu jihatdan yozuvchi tarixiy muhit peyzajini yaratar ekan,
eng avvalo, tarixiy haqiqatga putur yetkazmasligi lozim. Tarixiy
asar eng avvalo, tarixiy haqiqat ifodasi bo‘lib, muallif tafakkuri
bilan yanada boyib, sayqallanadi, tarix badiiylik kasb etar ekan bu
holatda muallif mahoratiga tayanadi. Shu jihatdan Isajon Sulton
romanda peyzaj va istorizm uyg‘unligiga tayangan holda romanning
butun boshli tuzilishida – sujet, kompozitsiya, mazmun, shakl,
tugunda peyzajni mahorat bilan qo‘llaydi. Aslida “Istorizm har
bir yozuvchida o‘ziga xos, chunki u tarixni o‘zicha, o‘z tajribasi, o‘z
qarashi, o‘z didi, o‘z uslubi, o‘z niyati, o‘z dunyoqarashidan kelib
chiqib aks ettiradi”[Boboyev.2011.427]. “Navoiy” romanida ham
istorizm faqatgina Isajon Sulton tafakkuriga xos bo‘lgan qirralar
bilan namoyon bo‘ladi. Muallif tarixni xolis tasvirlashga intilar
ekan, voqea-hodisalarga muallif sifatida munosabat bildiradi.
Syujet rivojiga muallif ta’siridan chekinishga intiladi. Romanda
garchand muallif bilimi, dunyoqarashi, tafakkur tarzi bo‘y ko‘rsatsa-
da, muallifning voqealar rivojining harakatlantiruvchisiga, qaysidir
ma’noda boshqaruvchisiga aylanishi asarning badiiyatini yo‘qqa
chiqaradi. Shu jihatdan, muallif o‘zi va qahramonlar o‘y-fikrlari,
dunyoqarashini ochib berish uchun peyzajdan foydalanadi.
Asosiy qism
Yozuvchi “Navoiy” romanida peyzajning qo‘llanishini
bosqichli tizimga ajratgan holda ifoda etadi. Uni quyidagicha izchil
tizimga ajratgan holda o‘rganish romanda peyzajning qo‘llanishini
konkret o‘rganish va anglash imkonini yaratadi:
Sarlavhada peyzajning badiiy va ijtimoiy vazifasi;
Peyzaj – syujet rivoji vositasi;
Peyzajning etnik qatlam xususiyatlarini farqlashdagi
ahamiyati;
Peyzaj – qahramon ruhiy olamini aks ettirish vositasi;
Romanda peyzaj va tashbih munosabati;
Peyzaj va jonlantirish san’ati asosida voqelikka kirish va
voqelikka munosabat masalasi.
118
Charos SHOMUROTOVA
Sarlavhada peyzajning badiiy va ijtimoiy vazifasi
Eng avvalo, badiiy asar badiiylik va ijtimoiylik tutashgan
nuqtada vujudga keluvchi hosiladir. Unda bu ikki omilning teng
va proporsional munosabatda bo‘lishi asarning mukammalligini
ta’minlaydi. Bu ikki vositadan birining ortib ketishi asardagi ta’sir
kuchining, yashovchanlikning buzilishiga olib keladi. Keragidan ortiq
ijtimoiylik, keragidan ortiq badiiylik badiiy asar kompozitsiyasining,
mazmuniy kuchining ta’sirini kamaytirib yuboradi. Shu jihatdan
Isajon Sulton asardagi ayni shu muvozanatni saqlash uchun peyzajga
murojaat etadi va buning ifodasi romandagi sarlavhalardayoq
namoyon bo‘ladi. Muallif romanda jami 82 ta sarlavhadan
foydalanadi. Bu sarlavhalarni mazmuni va tuzilishiga ko‘ra
konkret guruhlarga ajratish mumkin. Biz romandagi sarlavhalarni
quyidagicha guruhlarga ajratdik:
1. Kishi nomlari bilan atalgan sarlavhalar
(“Abulxayrxon”,
“Muhammad Shayboniyxon”, “Sayyid Hasan Ardasher”)
;
2. Joy nomlari bilan atalgan sarlavhalar
(“Hiriy. 849-yil”, “Dashti
Qipchoq, “Astrobod”)
;
3. Voqea-hodisa nomlari bilan atalgan sarlavhalar
(“Shoxruz
Mirzoning o‘limi”, “Mashhadda qurbon hayiti”, “Saltanat
to‘fonlari”)
;
4. Asar nomlari bilan atalgan sarlavhalar
(“Badoyu-l vasat”, “Xamsa
quvonchi”, “G‘aroyibu-s-sig‘ar” )
;
5. Peyzaj vositasida hosil qilingan sarlavhalar
(“Hiriyda bir tong”,
“Gul sayli”, “Qizil, sorig‘, yashil...”, “Go‘zal bir oqshom”)
.
“Hiriyda bir tong”, “Gul sayli”, “Qizil, sorig‘, yashil...”, “Go‘zal
bir oqshom” kabi sarlavhalardayoq peyzajning o‘ziga xos belgilari
o‘quvchilar diqqatini o‘ziga tortishi barobarida, asarda peyzajning
ahamiyatini ko‘rsatib berishga ham xizmat qiladi. Ahamiyatli jihati
shundaki, romanda jami 82 ta sarlavha bo‘lib, shu sarlavhalarning
bir qanchasida peyzaj uchraydi. Bundan tashqari sarlavhalarda
ranglarning uchrashi ham qisman bo‘lsada, o‘quvchi yodiga peyzajni
keltirishga xizmat qiladi. Ko‘rinib turganidek, muallif peyzajdan
tizimli shaklda badiiy maqsadni ochib berishda foydalanadi.
Dastavval, sarlavhalarda peyzajdan foydalanish orqali ma’lum
bir badiiy tayyorgarlik yaratadi, peyzajning asardagi o‘rni haqida
o‘quvchida nazariy va badiiy qarashlarni shakllantiradi. Qaysidir
ma’noda sarlavhada peyzajning kelishi ham peyzaj yaratishga
tayyorgarlikdek, peyzajning badiiy kuchini namoyish etishga
harakatdek taassurot uyg‘otadi va muallifning ko‘plab badiiy
asarlarda uchraydigan peyzajga tamomila o‘ziga xos yondashuvini
119
Isajon Sultonning “Alisher Navoiy romanida” peyzaj – romanik tafakkur asosi
ko‘rsatib beradi. Bu sarlavhalar ostidagi romanning qismi to‘laligicha
peyzajning go‘zal namunalariga to‘ldirilgan. Muallif sarlavhadan
peyzajga kirish qilib, shu sarlavha ostidagi qismda peyzajning
betakror namunalarini qo‘llagan holda, badiiyatni yuksaltirish
asosida bir voqeadan ikkinchi voqeaga ravonlik va silliqlik bilan
o‘tib oladi. Tabiatning o‘ziga xos tasviri domiga tushgan kitobxon
syujetning izchilligi, voqealar rivojining tizimliligidan zavqlanadi.
“Tasvirlangan badiiy olamda peyzaj ham muayyan o‘rin
tutadi. Badiiy adabiyotda jonli va jonsiz tabiat manzaralari
tasviriga peyzaj deyiladi. Peyzajning birinchi va oddiy vazifasi
tasvir kechayotgan joyni anglatishdan iborat. Bir qarashda jo‘ngina
ko‘ringan bu vazifaning o‘qirmanga ko‘rsatadigan estetik ta’siriga
nopisand yondashib bo‘lmaydi. Ko‘pgina hollarda badiiy asardagi
voqea sodir bo‘lgan joy tasviri syujet rivoji yoki kayfiyat va ruhiy
holat ifodasi uchun katta ahamiyat kasb etadi” [Yo‘ldoshev Q. 2016.
132]. Romanda sarlavhalarni tasniflash jarayonida joy nomlari
bilan bog‘liq sarlavhalarni ham alohida guruhga ajratib chiqdik. Eng
ahamiyatli tomoni shundaki, muallif joy nomlari bilan ham peyzajni
uyg‘unlikda qo‘llaydi, an’ana zamirida novatorlikka intiladi. Bu kabi
holat voqea-hodisa nomlarida ham kuzatiladi.
“Mashhadda qurbon
hayiti”, “Saltanat to‘fonlari”, “Hiyla oqshomi”
kabi juda ko‘plab nomlar
ayni fikrlarimiz tasdig‘idir. Jumladan, asarda “Qizil, sorig‘, yashil...”
sarlavhali qism mavjud bo‘lib, ko‘pchilik kitobxon bu sarlavha
Navoiyning misralariga tegishli ekanini yaxshi anglaydi. Muallif
ayni sarlavhani ochib berish mobaynida g‘azaldagi peyzajga nazar
solishni ham unutmaydi:
Gulshan ettim ishq sahrosin samumi ohdin,
Kim esar ul dasht aro har yon qizil, sorig‘, yashil.
Ko‘rinib turganidek, she’rdagi tasvir beqiyos. Yozuvchi
uni yanada aniqroq va soddaroq tarzda tabiatning go‘zal holati
sifatida o‘quvchiga tushuntirib beradi:
“Samum shamolini Taftda
eshitgan bo‘lib, taftliklar uni garmsel, ya’ni qizg‘in shamol deb atar
edilar. Haroratli el jonli ne borki, barini kuydirib-eritib esarmish.
Oh samumi esa qalbdan esmoqda, dunyoni g‘orat aylamoq o‘rniga,
dashtga Iso Masih nafasi kabi jon ato etmoqda, g‘aroyibi shundaki,
go‘yo shamol ham uch xil tusda esmoqda edi”.
Garchand bu tasvirlar
Navoiy tafakkurining mahsuli bo‘lsa-da, yozuvchi o‘z mahoratini
ko‘rsatishda ayni shu peyzajni qahramon ruhiyati bilan bog‘lab
tasvirlaydi. Qahramonning ruhiy dunyosini ayni uning o‘z tilidan
yoritib beradi. Tabiat va inson o‘rtasidagi tutash nuqtani topadi
va o‘zining qahramon ruhiy olamini ochib berish kabi vazifasini
120
Charos SHOMUROTOVA
o‘ziga xos tarzda amalga oshiradi:
“Qizil shamol nechuk bo‘lg‘ay?
Sarig‘i-yu yashili-chi? Olamda unday shamollar mavjud emas, ammo
qalbdan chiqayotgan oh dudining uch tusda bo‘lishi uch xil dard-u
alamdan darak bermasinmi?”
Shu o‘rinda ruhiyat va peyzajning
uyg‘unlashuviga muallif erishganligiga guvoh bo‘lamiz. Peyzaj
asarda muallif badiiy niyati bilan bir qatorda romanik tafakkurni
ham o‘zida aks ettirishga xizmat qilmoqda. Peyzajning asarda
qo‘llanish ketma-ketligiga ahamiayat qaratsak, ma’lum bir izchilikka
guvoh bo‘lamiz. Eng avvalo, sarlavhada peyzajning qo‘llanishi, keyin
syujetga ko‘chishi, shu tariqa tamomila asar tuzilishida, obrazlar
va portretlar shakllanishida ham peyzajning ishtirok etishi aslida
peyzaj bu romanda har doimgi vazifalaridan ham keng qamrovli
vazifa bajarayotganiga guvoh bo‘lamiz.
Peyzaj – sujet rivoji vositasi
Isajon Sulton uslubiga xos bo‘lgan o‘ziga xos xususiyatlardan
biri syujetda birdaniga kirishsiz voqealarni to‘g‘ridan - to‘g‘ri
rivojlantirib ketmaydi. Dastaavval, har bir voqelikka kirish qilib,
o‘quvchini ma’lum bir voqelikka tayyorlaydi. Bu o‘rinda kirish
uchun eng maqbul badiiy tasvir vositasi sifatida peyzajdan unumli
foydalanadi. Jumladan, romanning dastlabki satrlariniyoq peyzaj
bilan boshlaydi:
“Tig‘iz o‘tloq uzra yelgan yellar zabtida o‘ynagan
yashil qaboli, qirmizi dastorli yosh toliblarga o‘xshab ketuvchi
qizg‘aldoqlar qatorida oq shoyi gullarini yozgan pechaklar, silliq
uzun bargli yovvoyi arpa, ko‘k gul ochgan yo‘ng‘ichqa, har yer – har
yerda g‘uj o‘sgan beor ajriqlar, uzun poyasi egilib qolgan kurmaklar,
katta yaproqlari sollangan bangidevonalar aro yana o‘zga tur tiriklik
barq urib, hasharotlar vizillab, ninachilar uchib yuradi”.
Romanning
boshidayoq bu kabi yirikkina peyzajning qo‘llanishi, muallifning
tafakkur olamining kengligi asosida kitobxon tafakkurining ham
sokinlashuviga, tiniqlashuviga, asar ichiga xotirjam va o‘ziga xos
ruhiy tayyorgarlik bilan kirishiga sabab bo‘ladi. Aslida asardagi
“Muqaddima” qismi to‘laligicha peyzaj asosiga qurilgan bo‘lib,
Allohning qudratini, hayotning mantig‘ini o‘zida aks ettiradi.
Muallif ayni shu kabi ulkan qarashlar ifodasi uchun ayni peyzajni
tanlaydi. Asarning dastlabki, kirish qismi Allohga, u yaratgan
hayotga shukronalik hissi bilan yo‘g‘rilgan bo‘lib, ijodkor Allohning
buyukligini, hayotning betakrorligini, inson bo‘lib dunyoga kelish
sharaf va baxtligini ayni peyzaj vositasida tasvir etishga urinadi, bir
so‘z bilan aytganda, fikrlari uchun asos sifatida peyzajni tanlaydi.
Peyzaj “Navoiy” romanida ayni asoslovchi vosita sifatida xizmat
121
Isajon Sultonning “Alisher Navoiy romanida” peyzaj – romanik tafakkur asosi
qiladi. Zero, badiiy asarda syujet rivojida asosga ega bo‘lmagan har
qanday fikr o‘quvchining asardan sovishiga, syujetdagi izchillikning
buzilishiga olib keladi. Zero, “Asarning badiiy ta’sirdorligida
asoslashning ahamiyati katta. Asoslanmagan qiliq, voqea va fikr
(kishi tomonidan aytilgan so‘z) – tasvirning haqqoniyligini buzadi”
[Umurov H. 2002.134]. Syujet rivojida aynan peyzaj asoslovchi
motirovka [Umurov H. 2002.134] vazifasini bajaradi. Ammo
peyzaj sun’iy orttirilgan, majburiy kiritilgan motirovka vazifasini
bajarmasligi lozim. Chunki yozuvchi har gal biror voqelikka kirish
uchun peyzajdan foydalanar ekan, uni takror-takror qo‘llayverishi
bir xillikka olib kelishi, o‘quvchini bezdirib qo‘yish ehtimoli ham
mavjudligini unutmasligi lozim. Peyzaj nafaqat sujetning borishiga
xizmat qilishi, shu qatorida o‘zi ham ma’lum bir badiiy vazifani
bajarishi shart. Zero, “Poetik manzara asarlari ham qalblarga
qo‘shiqday oqib kirishi, fikr uyg‘otishi, go‘zallikka, ezgulikka muhabbat
tug‘dirishi kerak” [Norboyev B. 1997.141]. Ana shu holatdagina
tasvir chinakam peyzaj maqomiga ko‘tariladi. Aks holda u shunchaki
quruq so‘zlardangina iborat, jo‘n tasvir sifatida asarning badiiyatiga
hech qanday ta’sir o‘tkaza olmaydi, yoxud salbiy ta’sir o‘tkazadi
xolos. Isajon Sulton romanda ayni shu jihatlarga alohida e’tibor
qaratadi. To‘g‘ri, ba’zan asarda peyzaj nihoyatda ko‘payib ketgandek
ko‘rinadi. Ammo romanning tarixiylik xususiyatini inobatga olgan
holda aytish joizki, muallif ko‘pincha tarixiy muhitni, sharoitni va
vaziyatni ko‘rsatish uchun peyzajga qayta-qayta murojaat qiladi.
Bu holat asarda peyzajning nihoyatda ko‘p uchrashini bir qadar
tushunish imkonini beradi. Asarda “Orazin yopqach...” sarlavhali
qism bo‘lib, ushbu qismning deyarli yetmish foizi peyzaj tasviridan
iborat. Ammo romandagi bola Alisher ruhiyatini ko‘rsatuvchi, uning
shoir sifatida shakllanishining omillarini ochib beruvchi qism ham
ayni shu sarlavha ostidagi fasldir. Bu qismdagi syujet rivoji davomida
Alisherning dunyoga shoirona boqishi, shoirona tafakkurini
ko‘rsatib berish, xususan, bir g‘azalning yaralish tarixini ko‘rsatib
berishni muallif bosh maqsad sifatida belgilaydi va mashhur
“Orazin
yopqach ko‘zimdin sochilur har lahza yosh, Bo‘ylakim, paydo bo‘lur
yulduz, nihon bo‘lg‘och quyosh”
misralarining yaralishini peyzaj
vositasida ochib beradi: “
Boyagina olamga alanga sochgan quyosh
olovi so‘nayozgan, qoq tikkada oppoq lovullagan kun tobora sariqqa
o‘zgarib, nihoyat qirmizi tus olgan, qaragan ko‘zga lovullayotgan
gardishi-yu tegrasidagi qizil alangasi yaqqol ko‘rinardi. Qarshi taraf
ko‘z yetmas olislarga qadar yaslanib ketgan, Cho‘li Iroq sharqi esa
qorong‘ilashgan va quyuqlashgan bu maskanlar tuni qora emas, balki
122
Charos SHOMUROTOVA
ko‘kimtir tusda bo‘lib, u yerda hozirgina bir yulduz ojizona miltiray
boshlagan edi.
Uchqur xayol shu mitti yulduzchani o‘ziga, quyoshni esa volida
bekaga qiyosladi...”
Xuddi shu tariqa syujet liniyasi peyzajga tayangan
holda davom etar ekan, yozuvchi
peyzaj, syujet, ruhiyat
uchligini
yuzaga keltiradi. Bu uchlik izchillikda bir-birini to‘ldirib, badiiy
asar muvaffaqiyatiga xizmat qiladi. Yoshgina qahramonning mitti
yulduzni o‘ziga, quyoshni o‘z onasiga o‘xshatishi muallifning tabiat
haqidagi qarashlari bilan uyg‘unlikda badiiy jozibani kuchaytiradi.
Aslida “Tabiatni poetik tadqiq etayotgan inson undan jamiyatga xos
xususiyatlarni axtaradi, borliqni o‘z hayoti, o‘y kechinmalari bilan
qiyoslaydi, ularning o‘xshashligini ko‘rib hayratlanadi. Har qanday
tabiat manzarasi shunchaki tasvirlanmaydi, bu tasvir asosida
ijodkor qismati, his-tuyg‘ular olami, uning muayyan ijtimoiy-
estetik qarashlari yotadi” [Farmonova M. 1992.18]. Demak, Ayni
shu uchlik zamiriga muallif ruhiyati singib ketganini ham inkor
qila olmaymiz. Zotan g‘azalning o‘zida peyzaj mavjud bo‘lib, muallif
ayni shu peyzajni yaxshi anglagani holda, uni yanada sayqallab,
boyitadi. Natijada peyzaj ham she’rning, ham shoirning, qolaversa,
yozuvchining ham dunyoqarashini, ichki olami va o‘y-fikrlarini ochib
berishga xizmat qiladi.
Asarda syujet chizig‘ining eng muhim qismi peyzajga borib
tutashuvchi o‘rinlar ko‘p uchragani holda, bu muallifning o‘ziga xos
ijodiy uslubidan ham darak beradi deya olamiz.
Peyzajning etnik qatlam xususiyatlarini farqlashdagi
ahamiyati
Tarixiy roman yaratishning murakkab jihatlaridan yana
biri ayni tasvirlanayotgan hududning o‘ziga xosligini, boshqa
hududlardan farqli tomonlarini ochib berish, ayni bir necha
asr oldingi muhitning farqli tomonlarini o‘quvchi ko‘z oldiga
keltirishdan iboratdir. Boisi o‘quvchi bugungi kunga tegishli
zamonaviy roman o‘qisa, muallif Toshkent, Samarqand, Buxoro
deb yozsa, bu hududlarning bugungi kundagi qiyofalarini deyarli
biladi va tasavvur qila olish imkoniga ega. Ammo tarix bu holatdan
mustasno. Tarixiy asar yozayotgan ijodkor tom ma’noda rassom ham
bo‘lishi, o‘zi tasvirlayotgan muhit, hudud, joy qiyofasini so‘z orqali
chiza bilishi lozim. Isajon Sulton ayni shu vaziyatda peyzajning
badiiy imkoniyatidan mahorat bilan foydalanadi. Har bir hududning
tabiatini tasvirlash orqali o‘sha hududga xos bo‘lgan etnik qatlam
hayotini, urf- odatini, madaniyatini ko‘rsatib beradi. Mohiyatan
123
Isajon Sultonning “Alisher Navoiy romanida” peyzaj – romanik tafakkur asosi
“asar shakllanishi jarayonida yozuvchi ilhom bilan mehnat
qiladi. Dastlabki ko‘tarinki holat keyinroq tartibga tushadi, ijodiy
xayollarning parvozi asta-sekin tiniqlashadi. Yozuvchining talant
kuchi, diqqati, butun borlig‘i bir markazga to‘planadi” [Umurov H.
2001.68]. Isajon Sultonning talant kuchi ayni shu peyzajni qo‘llashda
tiniq va konkret namoyon bo‘ladi. Peyzaj muallif ijodiy xayollarining
tartibli ravishda yuzaga chiqishida muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Yozuvchi badiiy maqsadining izchil aks etishida peyzaj eng muhim
badiiy tasvir vositasi sifatida aks etadi. Romanda birinchi navbatda
tasvirlanayotgan etnik qatlamning hayot tarzini aks ettiradi:
“Yo‘llarda uchragan hovlilarning tegrasi ochiq-yaydoq, har birida
tandirlari ko‘rinib turar, ularning og‘zi tepaga qarab qurilgan ekan.
Hiriy tandirlari yotiq bo‘lguvchi edi. Shuningdek, bog‘-u bog‘chalar
tegrasi o‘ralmas ekan, bu Movarounnahr kishilarining keng tabiatidan,
dashtu cho‘l kishilarining ochiq fe’l-xo‘yidan darak berardi ”.
Ko‘rinib
turibdiki, peyzajda tasvirlanayotgan etnik qatlamning nafaqat hayot
tarzi, qolaversa, ichki olami, tarbiyasi ham aks etmoqda. Bu o‘rinda
muallifning peyzajni naqadar keng qamrovli tarzda qo‘llaganiga
guvoh bo‘lamiz. Hirotning yana bir tasvirida ayni shu hududning
o‘ziga xos iqlimini o‘quvchi ko‘z oldida gavdalantiradi:
Hiriy tabiati
shundoqki, har safar ko‘hsordan yoqimli salqin shabada esadi. Kun
qiziganda tek qolib, shom salqinida kentning qizg‘in havosini yana tog‘
etaklariga surib ketadi.
Yozuvchi har bir hududga xos bo‘lgan peyzaj
tasvirini yaratadi. Bu orqali har bir hududning, etnik qatlamning
tabiati, yashash tarzi, xarakteridagi farqli va o‘xshash tomonlarga
ham e’tibor qaratib o‘tadi. Asarni o‘qish mobaynida o‘quvchi o‘z-
o‘zidan hududiy farqni, etnik xilma-xillikni, tabiatning o‘ziga xos
qirralarini yaqqol anglay oladi. Muallif birgina peyzaj vositasida
ayni shu kabi bir necha maqsadli usullarda badiiy o‘ziga xoslikni
namoyish etadi.
Asarda Alisherning oilasi bilan Iroqqa ko‘chish voqeasi
uchraydi. Bu syujetning ahamiyatli jihati shundaki, juda ko‘plab
ijodkorlar ayni shu voqeaga murojaat qiladilar va ayni shu jarayonni
o‘z asarlari tarkibigi ma’lum voqelik sifatida kiritadilar. Shu sabab
ham ayni shu syujet eng murakkab syujet liniyasini hosil qiladi
deyish mumkin, boisi ma’lum bir ijodkorlarda uchraydigan syujetni
tasvirlash, ayni bir xil voqelikka yangi ruh, yangi badiiylik, yangi bir
hayot bag‘ishlash chinakam badiiy iste’dodni talab etadi. Bu o‘rinda
muallifning mahoratini manfiy yoki musbat bahoda baholash
imkoni tug‘iladi. Isajon Sulton ayni shu syujetni yoritish jarayonida
faqat o‘zigagina xos bo‘lgan badiiy vositani izlaganini asarni o‘qish
124
Charos SHOMUROTOVA
jarayonida anglash mumkin. Peyzaj ayni shu badiiy vosita vazifasida
keladi. Peyzajning ham qo‘llanishida
tazodli peyzajdan
foydalanadi.
Ya’ni, hirot va Xurosonning tabiatini Iroqning tabiatiga zidlagan
holda, nafaqat hududiy farqni, qolaversa, qahramonlar qalbidan
kechayotgan tuyg‘ularning zalvorini, ular ko‘nglidan o‘tayotgan
iztiroblarning naqadar cho‘ngligini ko‘rsatib beradi. Xuroson va
Hirotning soya-salqin tabiatidan so‘ng yozuvchi Iroq tabiatini
tasvirlashga kirishadi: “
Iroq sahrosi toshli-qumli bo‘lib, ba’zi joylarida
shamol zabtida taram-taram shakl olgan sariq qumloqlar uchrardi.
Bu qum sal shabadada ko‘chib, suv kabi oqar, namni o‘zida tutmas
ekan. Sug‘urlar imillab borayotan karvonga qarab tek turishadi,
karvon yaqinlashganida to‘satdan g‘oyib bo‘lishadi”.
Aslida issiq
havoda ko‘tarilayotgan Iroqning issiq, qumli havosi o‘z yurtidan
olisga majburan ketayotgan qahramonlarning qalbida ko‘tarilgan
isyonga, ichini kuydirayotgan olovga muvofiq keladi. sinchkov
kitobxon bir qarashdayoq tabiatning bu kabi tasviri ostida nafaqat
etnik, hududiy farqni, jumladan, obrazlar ichidagi g‘alayonni,
ruhiyatdagi evrilishlarni ham yaxshi ilg‘ay oladi. Zero, Yozuvchi
hatto o‘z zamonasidan uzoq o‘tmish materialiga murojaat etganida
ham o‘z asarining mazmunini salmoqdor etishga, uni zamondoshlar
uchun muhim bo‘lgan ijtimoiy muammolar bilan bog‘lashga intiladi”
[ Sultonov I. 2005. 67]. Ayni shu fikrlardan kelib chiqib, Isajon Sulton
tazodli peyzajdan nafaqat etnik hududning farqini, qolaversa, ichki
olam, ijtimoiy muhit kabi tushunchalarni istifoda etishda ham badiiy
vosita sifatida foydalana olgan. Peyzaj muallifning keng qamrovli
maqsadlarini ochib berishda tanlangan eng maqbul badiiy tasvir
vositasidir.
Peyzaj – qahramon ruhiy olamini aks ettirish vositasi
Badiiy adabiyot qahramon ruhiy olamini aks ettirishi jihatidan
san’atning barcha turlaridan ko‘ra kuchliroq va ta’sirchanlikka
ega ekanligi bilan ahamiyatli. Asarda qahramonning ruhiy holatini
ifodalash uchun yozuvchi bir qancha badiiy unsurlardan foydalanadi.
Portret, xarakter, diolog, monolog, peyzaj – bularning barchasi
qahramon ichki olamini, o‘y-xayollarini, ruhiy iztirob-u shodliklarini
ochib berishga xizmat qilishi mumkin. Muallif ayni shularning
biri yoki bir nechtasiga tayangan holda obrazning ruhiyatini
chizadi, ruhiy olamni hosil qiladi. Zero, asarning chinakam kuchi
uning obrazlardagi ruhiy kuchini ko‘rsata olishi bilan belgilanadi.
O‘quvchi qahramonni qachonki to‘la his qila olsagina, badiiy
adabiyotning kuchi namoyon bo‘ladi. Asar obrazlarning ruhiy
125
Isajon Sultonning “Alisher Navoiy romanida” peyzaj – romanik tafakkur asosi
olamini tasvirlashdan chekinish imkoniga ega emas. Zero, asarning
emotsionalligini badiiy qahramonlarning tuyg‘ulari qay darajada
o‘quvchiga ko‘chishi ko‘rsatib beradi Navoiy nafaqat o‘z davrining,
qolaversa, barcha davrlarning dahosi. Navoiyning o‘z tilidan
aytilgan so‘zlari fikrimiz tasdig‘idir: “Qirq yilga yaqindirki, olam
mamlakatlari fozillari va komillarining ulug‘ shahri va ilmiy markazi
Xuroson yurtining barcha nazm ahli, shoirlari va muhtaram fasohat
ahli qog‘oz yuziga qanday ma’no bilan oroyish va qaysi so‘zlar bilan
daftarlar yuzlarini bezab, namoyish qilmoqchi bo‘lsalar, men faqir
suhbatig‘a yetkazdilar va bu zaifga ma’qullatib, o‘z asarlari nuqsu
qusurlari islohini so‘radilar”.[A.Navoiy.2014.106] Shu jihatdan uni
anglash va anglatish murakkab jarayon. Roman mutolaasi asnosida
yozuvchining nafaqat anglatishga, shu jumladan anglashga ham
intilayotganini ko‘rish mumkin. Boisi, Navoiy haqida asar yozish
birgina shaxs haqida emas, butun bir davr, butun bir jamiyat,
butun bir xalq haqida yozish demakdir. Aslini olib qaraganda ham
“Istorizm (tarixiylik) inson qiyofasida tarixning umumiy ahvolini,
mazmun va mohiyatini, ikir-chikirlarsiz yoritishini, hayotni harakat
va taraqqiyotda, muhim yo‘nalishini tanlab olish orqali ko‘rsatishni
nazarda tutadi. Unda tarixiy tomon, shaxsga oid istorizm muqim,
shu bilan birga, shaxs xalq vakili sifatida ko‘rinadi” [Boboyev T.2011.
426].
Asar davomida
Navoiy o‘y-xayollar, fikrlar girdobida
tasvirlanadi. Uning bolalik lahzalaridan boshlab dunyoga hech
kim ilg‘amaydigan teran nigoh bilan boqishini muallif peyzajdan
foydalanib yoritadi. Zero, bola Alisher atrofdagi, tabiatdagi hech
kim e’tibor qaratmagan go‘zallikni, falsafani ilg‘aydi, topadi.
Isajon Sulton Navoiyning shoirlik dunyosini tabiat va o‘y-xayollar
uyg‘unligidagi ruhiy olami asnosida ochib berishga intiladi:
“Irmoq
kumush tomchilarni sachratib oqardi. Alisher tevarakni tomosha
qilar ekan, ko‘z o‘ngida bir kichik qurt pilla o‘rayotganini ko‘rdi.
Sal narida esa sallasini boshida ko‘tarib qirmizi-yu sariq gullar
tizilishibdi. Bularni zavq ila tomosha qila-qila bog‘ chetiga kelgan
edi, qarshidagi yaydoqlik va undan so‘ng yastanib ketgan oxiri yo‘q
cho‘l uzra quyosh botayotganining bahaybat manzarasi qarshisida
qoldi”.
Bola Alisherning borliqni bu qadar teran anglashini muallif
yaratgan peyzaj tasviri orqali anglash imkoni tug‘iladi. Tabiatning
bu kabi betakror tasviri aslida qahramonning hech kimnikiga
o‘xshamagan ruhiy olamini ochib berishga yordam beradi. Yozuvchi
bu o‘rinda peyzajni obraz ruhiyatini ochib beruvchi vosita sifatida
qo‘llaydi. Peyzajning ruhiyatni ochib berishi xususida Q.Yo‘ldoshev
126
Charos SHOMUROTOVA
alohida to‘xtalib, quyidagicha fikrlarni keltiradi: “Badiiy asarda
tabiat tasvirining yana bir muhim jihati voqea kechgan joyni
ko‘rsatish orqali sezilarsiz ravishda u yoki bu personaj xarakterining
shakllanish omillariga ishora qilishdan iboratdir. Ko‘pincha tabiat
va uning ko‘rinishlariga munosabat muayyan adabiy timsolning
muhim ma’naviy qirralarini namoyon qiladi” [Yo‘ldoshev Q.
2016.132]. Romanda Alisher Navoiy ruhiyatidagi eng nozik qirralar:
anduh, shodlik, faylasuflik, nozik didlilik, fasohat – hammasi peyzaj
yordamida aniqlashtiriladi. Navoiy ruhiyatidagi tabiatga oshiqlik
uning shoir yuragini anglashga, his etishga imkon yaratadi. U
she’riyati uchun ham tabiat nafosatidan bahra oladi. isajon Sulton
romanda ayni shu jarayonlarga urg‘u berishga harakat qiladi.
Aslini olib qaraganda: “Tabiatning go‘zalligiga mahliyolik yoki unga
befarqlik personaj tabiatidagi manfiy yoxud musbat jihatlar haqida
ilk tasavvur uyg‘otadi. Badiiy asarda obrazning tabiatga munosabati
uning o‘z tabiatidagi qanday yetakchi ma’naviy xususiyatlarni
anglatishi tasvir davomida aniqlanadi” [Yo‘ldoshev Q. 2016.132].
Asardagi eng ahamiyatli jihat shundaki, peyzaj nafaqat yakka
bir obrazning xarakterini, ruhiyatini, balki butun boshli jamiyat,
omma kayfiyatini ham ochib berishga yordam beradi. Bu o‘rinda
muallif peyzajni nihoyatda keng qamrovli badiiy tasvir vositasiga
aylantirganiga guvoh bo‘lamiz. Jumladan, Hazrat Navoiyning
vafotidan keyingi holat peyzaj vositasida shunday tasvirlanadi:
“Ertasi kuni quyosh podshohi azadorlar kabi osmonning ko‘k kiyimini
kiyib, yulduzlar to‘dasi odamlarning ko‘zyoshi kabi to‘kilib ketgach,
vafodor Sohibqiron ham mag‘firat yo‘lida bo‘lgan Mir Alisher
Navoiyning uyida azadorlik o‘rnini egalladi.”
Bu o‘rinda yozuvchi
Navoiyning vafoti ulkan bir og‘riq ekanini, butun boshli tabiat
bilan bog‘lagan holda tasvir etmoqda. Bu tasvir uslubi o‘z-o‘zidan
voqeaning ko‘lami naqadar yirikligini anglashga yordam beradi.
Yoxud asarda Astrobod tasvirining peyzaj orqali berilishi
alohida e’tiborga molik:
“Astrobod kuzida dafna, norinj og‘ochlari
yam-yashil turaverar, ammo xurmolar sarg‘ayar, anorlar-u noklar,
olmalar biri qizil, biri sariq yetilib, oltinga burkanar, qizil, sorig‘,
yashil to‘foni shu maskanlarda ham jo‘sh urardi”.
bu tasvir Astrobod
go‘zalligi asnosida Hazrat Navoiyning
“Xil’atin to aylamish jonon
qizil, sorig‘, yashil”
kabi misralarini yodga solar ekan, muallifning
bir badiiy maqsadni ochib berish asnosida yana bir boshqa badiiy
maqsadga erishganiga ham guvoh bo‘lamiz. Adabiyotshunos olim
A. Erkinov “Bahor manzarasi qalamga olinar ekan, albatta, unga xos
eng asosiy ranglar tasvir doirasida turishi lozim. Zero, rangni his
127
Isajon Sultonning “Alisher Navoiy romanida” peyzaj – romanik tafakkur asosi
etish umuman, estetik hissiyotning ommalashgan shaklidir”[Erkinov
A. 1988. 36], – deb yozadi. Navoiy romani orqali esa ushbu fikrlar
nihoyatda to‘g‘riligi asnosida bu fikrlar nafaqat lirikaga, bahor
fasliga, qolaversa, nasrga va hatto kuzga ham taalluqli ekaniga guvoh
bo‘lamiz.
Yozuvchi peyzaj orqali obrazlar ruhiy olamini chuqur
ochib berish barobarida, o‘quvchida ham ayni shu ruhiy holatni
hosil qilishga erishadi. Natijada badiiy asarda obraz va o‘quvchi
o‘rtasida ruhiy uyg‘unlik, yaqinlik yuzaga kela boshlaydi va asarning
ta’sirchanligi yanada oshadi.
Romanda peyzaj va tashbeh munosabati
“Navoiy” romanida peyzaj va tashbeh mutanosibligi o‘ziga
xos tarzda estetik vazifa bajaradi. Muallif peyzajni tashbehlardan
foydalangan holda qaysidir ma’noda “ziynatlash”ga erishadi. Aslida
peyzajning o‘zi asarni ziynatlovchi vositadir. Tashbehlarga tayangan
holda peyzajni yanada badiiyroq va mukammalroq qilish Isajon
Sulton uslubiga xos yangilik deyish ham mumkin. Zero, tabiat va
o‘xshatishlar asnosida yaratilgan badiiy asarning ta’sirchanligi ham
shu qadar yuqori bo‘lishini ta’kidlash joiz. “Klassik adabiyotda oshiq
o‘z sevikli yorining go‘zalligini ta’rif etganida uning yuzini gulga,
sochini sunbul – qora xushbo‘y mushkka, labini la’lga, g‘unchaga
o‘xshatish ko‘p jihatdan an’anaviydir. Lekin buning aksi tabiat
tasvirini yaratishda jamiyatga xos narsalarga tabiat jismlarini
o‘xshatish ham uchraydi. Bundan maqsad tabiat manzarasini
o‘quvchi ko‘zi oldida yaqqolroq gavdalantirish, inson madaniy
hayotiga oid voqea, narsalar yordamida tabiat tasviri ta’sirini
oshirishdir ”[Erkinov A. 1988. 36]. Xuddi shu tariqa asarda tabiat
tasviri ta’sirchanlikni oshishiga xizmat qiladi va shu bilan birga
tashbehlardan o‘z o‘rnida foydalanish tabiat tasvirining yanada
jonliroq va betakror ifodalanishiga yordam beradi.
“Tog‘ yonbag‘ri
bir inson ko‘ksi o‘laroq yaslanmish, ishq otashida kuygan qalb esa
sahroning o‘zginasi”.
Bu tasvir beixtiyor ko‘z oldimizga o‘ziga xos
manzarani gavdalantiradi. Qip-qizil lolalar egallagan tog‘ g‘am –
anduhlardan qon bo‘lgan bag‘irga mengzalsa, sahro esa tafti, issiqligi
jihatidan ishq otashida olovlanayotgan qalbga qiyos etiladi. Albatta,
shoirona tashbeh. Romanda bu kabi o‘xshatishlarning aks etishi va
eng ahamiyatlisi, peyzaj bilan uyg‘unlashtirilgan holda ifodalanishi
“Navoiy” romanigagina xos bo‘lgan romanik tafakkur mahsulidir.
To‘g‘ri, romanda peyzaj nihoyatda yetakchilik qiluvchi badiiy tasvir
vositasidir. Bu holat ba’zan sun’iylikni yuzaga keltirgandek bo‘ladi.
128
Charos SHOMUROTOVA
Ammo romanda uchrovchi ayni yuqoridagi kabi peyzaj tasvirlari
yozuvchining o‘ziga xos mahoratini namoyish etadi.
Peyzaj va jonlantirish san’ati asnosida voqelikka kirish
va voqelikka munosabat masalasi
Isajon Sulton peyzajdan badiiy maqsadini ochish uchun
foydalanar ekan, o‘rni kelsa tabiatni jonlantirib, o‘ziga xos peyzaj
tasviri yaratadi va bu tasvir usulidan biror voqelikka kirish yoxud
biror voqelikka munosabat bildirish uchun foydalanadi. Asardagi:
“Sho‘r shamol to‘nlarni, salla pechlarini yulqilab...”, “sahar shamoli
bulutlarni supurib, samoni quyosh chiqishiga tayyorlab qo‘ygan
mahali...”, “Hiriy deyilgan sho‘rpeshana nozanin boshiga yana qora
bulutlar to‘plana boshladi”
. Muallif bu kabi jonlantirilgan tabiat
tasvirini bergach asl voqelikka kirishni boshlaydi yoxud biror
hodisaga munosabat bildiradi. Bu kabi usul asardagi voqelikni
o‘ziga xos yoritish asnosida, badiiylikni va pafosni ham ta’minlashga
xizmat qiladi. Asardagi ko‘pgina tabiat tasvirlarini berishda, tashbeh
va tashxislarda yozuvchi Hazrat Navoiyning o‘ziga ham tayanadiki,
bu holat uning Navoiy ijodiy merosidan ham yaxshigina bahramand
ekanligini ko‘rsatadi. Zero, “Adabiyotimizning barcha yetuk vakillari
Navoiy ijodidan va adabiy-estetetik saboqlaridan oziqlanmagan,
ta’sirlanmagan va ilhomlanmagan deyish bamisoli ular quyosh
nuridan bahramand bo‘lmagan deyishdek anoyilik bo‘lardi. Ko‘p
asrli turkiy xalqlar adabiyotining mustahkam zaminiga aylangan bu
ulkan g‘oyaviy-estetik haqiqatni ko‘z oldimizga keltirish uchun bir –
ikki misol kifoya” [Qosimov U. 2020. 18].
Xulosa
Xulosa qilib aytish mumkinki, romanda peyzaj bir qancha
muhim vazifalarni bajarishga xizmat qiladi:
• peyzaj muallif badiiy maqsadini ochib beruvchi vosita;
• Peyzaj yakka obraz yoki butun omma kayfiyatini ochib
beruvchi vosita;
• Peyzaj syujet liniyasini bog‘lovchi vosita;
• Peyzaj ruhiyat ifodalovchi tasvir vositasi;
• Peyzaj asar uslubini ziynatlovchi unsur (O‘xshatishlar,
sarlavhalar va h.z.larning peyzaj orqali ifodalanishi).
Qolaversa, asarni chuqurroq tahlil etaversa, peyzajning yana
bizning nazarimizdan chetda qolgan bir qancha jihatlari borki, bu
holat romanning badiiyati mukammalligi asnosida, asarda peyzaj
yaratish mahoratining yuksak darajaga ko‘tarilganini ko‘rsatadi.
129
Isajon Sultonning “Alisher Navoiy romanida” peyzaj – romanik tafakkur asosi
130
Adabiyotlar
To‘xta Boboyev. 2011. O‘zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning
maromlari. Toshkent. Yangi asr avlodi. 362.
To‘xta Boboyev. 2011. O‘zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning
maromlari. Toshkent. Yangi asr avlodi. 427.
Qozoqboy Yo‘ldoshev. 2016. Badiiy tahlil asoslari. Toshkent. 132
Hotam Umurov. 2002. Adabiyot nazariyasi. Toshkent. Sharq. 134
Hotam Umurov. 2002. Adabiyot nazariyasi. Toshkent. Sharq. 134
Norboyev B. 1997. Kurashchan she’riyat. Toshkent. 141
Farmonova M. 1992. 80-yillar lirikasida tabiat va inson konsepsiyasi.
Dissertatsiya. Toshkent. 18.
Hotam Umurov. 2001. Badiiy ijod asoslari Toshkent. O‘zbekiston. 68.
IzzatSultonov. 2005. Adabiyot nazariyasi. Toshkent O‘qituvchi. 67.
Alisher Navoiy. 2014. Muhokamat-ul lug‘atayn. Toshkent. Tafakkur. 106.
To‘xta Boboyev. 2011. O‘zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning
maromlari. Toshkent. Yangi asr avlodi. 426.
Qozoqboy Yo‘ldoshev. 2016. Badiiy tahlil asoslari. Toshkent. 132.
Qozoqboy Yo‘ldoshev. 2016. Badiiy tahlil asoslari. Toshkent. 132.
Aftondil Erkinov. 1988. Navoiy peyzaj ustasi. Toshkent. Fan. 36.
Aftondil Erkinov. 1988. Navoiy peyzaj ustasi. Toshkent Fan. 36.
Qosimov U. 2020. Adabiy-estetik tafakkur tadriji: An’anaviylik, vorisiylik,
o‘ziga xoslik. Filologiya fanlari bo‘yicha doktorlik dissertatsiya.
Avtoreferati. Toshkent. 18.
Жабборов, Нурбой. (2015). Адабиёт ва миллий маънавият. Т.:
Маънавият.
Rasulova, U. (2023, November). Nasriy asar badiiyati. In
Konferensiyalar|
Conferences
(Vol. 1, No. 1, pp. 191-195).
Расулова, У. (2020). Сущность сатириcтического образа.
Иностранная
филология: язык, литература, образование
, (2 (75)), 36-40.
In Isajon Sulton novel Alisher Navoi, landscape
is the basis of romanesque thinking
Shomurotova Charos
1
Abstract
When we analyze any work, the elements that directly reveal the
plot of the work gain great importance. Awards landscape has a wideranging
1
Shomurotova Charos Ravshan qizi
– Independent researcher Alisher Navo‘i
Tashkent State University of uzbek language and literature.
E-mail: :
charosshomurotova9@gmail.com; charosshomurotova@bk.ru
ORCID ID:
0009-0000-4589-2653
For citation:
Shomuratova, Ch. 2024. “In Isajon Sulton novel Alisher Navoi,
landscape is the basis of romanesque thinking”.
Uzbekistan: Language and Culture.
2(2): 117-131.
Charos SHOMUROTOVA
131
role, because from the introduction of each work, the events of social life,
nature and the life of characters are revealed in a certain sense through the
landscape. In fiction, the landscape is not only limited to the lines of nature,
but also plays an important role in the development of the plot, revealing
the spirit of the era. In this article, we analyzed the landscape in Isajon
Sulton’s novel “Alisher Navoiy” by dividing it into several systems.
Key words:
novel, title, landscape, historicity, literature, author’s
thinking, historical truth, hero‘s mentality.
References
To‘xta Boboyev. 2011. O‘zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning
maromlari. Toshkent. Yangi asr avlodi. 362.
To‘xta Boboyev 2011. O‘zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning
maromlari. Toshkent. Yangi asr avlodi. 427.
Qozoqboy Yo‘ldoshev. 2016. Badiiy tahlil asoslari. Toshkent. 132.
Hotam Umurov. 2002Adabiyot nazariyasi. Toshkent. Sharq. 134.
Hotam Umurov.2002. Adabiyot nazariyasi. Toshkent. Sharq. 134.
Norboyev B. 1997.Kurashchan she’riyat. Toshkent. 141
Farmonova M. 1992.80-yillar lirikasida tabiat a inson konsepsiyasi.
Dissertatsiya. Toshkent.18
Hotam Umurov .2001.Badiiy ijod asoslari Toshkent. O‘zbekiston. 68.
IzzatSultonov. 2005. Adabiyot nazariyasi. Toshkent O‘qituvchi. 67.
Alisher Navoiy. 2014. Muhokamat-ul lug‘atayn. Toshkent. Tafakkur. 106.
To‘xta Boboyev. 2011. O‘zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning
maromlari. Toshkent. Yangi asr avlodi. 426.
Qozoqboy Yo‘ldoshev. 2016.Badiiy tahli asoslari. Toshkent. 132.
Qozoqboy Yo‘ldoshev. 2016.Badiiy tahli asoslari. Toshkent. 132.
Aftondil Erkinov. 1988.Navoiy peyzaj ustasi. Toshkent. Fan. 36.
Aftondil Erkinov.1988.Navoiy peyzaj ustasi. Toshkent Fan. 36.
Qosimov U. 2020. Adabiy-estetik tafakkur tadriji:An’anaviylik, vorisiylik,
o‘ziga xoslik. Filologiya fanlari bo‘yicha doktorlik dissertatsiya.
Avtoreferati. Toshkent.18
Жабборов, Нурбой. (2015). Адабиёт ва миллий маънавият. Т.:
Маънавият.
Rasulova, U. (2023, November). Nasriy asar badiiyati. In
Konferensiyalar|
Conferences
(Vol. 1, No. 1, pp. 191-195).
Расулова, У. (2020). Сущность сатириcтического образа.
Иностранная
филология: язык, литература, образование
, (2 (75)), 36-40.
Isajon Sultonning “Alisher Navoiy romanida” peyzaj – romanik tafakkur asosi
