ISSN 2181-922X 99
—
116
Hikoyalarda vatan konsepsiyasi
(Mustaqillik davri yosh nosirlari ijodidan:
Javlon Jovliyev hikoyalari misolida)
Ruxsora Tulabayeva
1
Abstrakt
Mustaqillik davri ijodkorlari hur fikr, keng dunyoqarash bilan
ijod qilmoqdaki, ularda milliy-madaniy, umuminsoniy tushunchalar o‘z
ifodasini topib bormoqda.
Mustaqillik davrida yosh ijodkorlar safida Javlon Jovlievni
e’tirof etib o‘tish o‘rinlidir. Zero, uning hikoyalari mustaqillik davri
hikoyachiligida o‘ziga xos o‘rin va mavqega ega bo‘ldi. Javlon Jovliev, o‘z
tengdoshlari orasida birinchilardan bo‘lib, roman janriga qo‘l urgan adib
hisoblandi. Uning “Qo‘rqma” romani katta audotiryaga ega bo‘lgan yoshlar
romanlaridan biri bo‘ldi. Jalon Jovliev nafaqat roman, balki hikoyachilikda
ham bir qadar muvaffaqiyat qozonib, ushbu janrning ham imkoniyatlaridan
keng foydalandi. Uning “Stalinga maktublar”, “Mustabidning hasharotlari”,
“Ayol” kabi hikoyalari vaqtli matbuot sahifalarida e’lon qilingan, 2022
yilda “Onam va koinot” nomli to‘plami nashr etilib, unda ko‘plab hikoyalar
jamlandi. Javlon Jovliev hikoyalarida qahramonlar ruhiyati, ruhiy tavsir,
obrazlar ichki dunyosi o‘zining teran ifodasini topgan. Ayniqsa “Elbek”,
“Ko‘k, oq va ola kabutarlar”, “Ayol”, “Onam va koinot” hikoyalarida ayol
ruhiyati, o‘zbek onasining ruhiy qiyofasi nihoyatda ta’sirli berilgan. Ushbu
hikoyalarning har birida o‘zgacha syujet tanlangan bo‘lsa-da, ammo
qalamga olingan ruhiyat tasviri, ayol ruhiyatining fojeyaviy qiyofasi sabab
mushtaraklik kasb etadi.
Kalit so
‘
zlar:
yozuvchi, adib, hikoya, mustaqillik davri hikoyachiligi,
mavzu, g‘oya, Vatan, ona yurt, el, qahramonlar ruhiyati, konsepsiya, tizim,
ifoda, millat, millatdosh, erk, Turkiston.
Kirish
Badiiy adabiyotda Vatan mavzusi hamisha dolzarb, qalbga
yaqin, zamon va makon tanlamaydigan mavzulardan biri bo‘lib,
she’riyatda bu mavzuga keng murojaat etiladi. Biroq nasriy asarlarda
1
Tulabayeva Ruxsora Sayfullayevna
–
filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori
(PhD), dotsent, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti.
E-mail:
rtulaboyeva@navoiy-uni-uz; rtolaboy@gmail.com
ORCID ID:
0000-0002-7013-400X
Iqtibos uchun:
Tulabayeva, R. 2024. “Yozuvchi biografiyasi va bola ruhiyati o‘ziga
xosligi”.
O
‘zbekiston: til va madaniyat 2
(2):
99-116.
99
Uzbekistan: Language and Culture 2024/2(2)
ushbu azaliy mavzuga nazmga nisbatan bir qadar kam murojaat
etilgani adabiyotshunoslikda ma’lum.
Javlon Jovliyev hikoyalarida Vatan mavzusi konsepsiya
darajasiga ko‘tarilgan bo‘lib, unda Ona yurt, tuproq, xalq tushun-
chalari yaxlitlashib, butun konsepsiyani tashkil qiladi.
“Konsepsiya
(lot. conceptio — majmua, tizim) — 1) biror
sohaga oid qarashlar, tamoyillar tizimi, fakt va hodisalarni tushunish,
anglash va izohlashning muayyan usuli, asosiy nuqtayi nazar; 2)
adabiyotda — biror asarning asosiy g‘oyasi” [Qomus.Info.Onlayn
ensiklopediya.2023.].
Konsepsiya badiiy asar mohiyatini, uning bosh mavzusini
anglatish bilan birga ijodkorning ichki olamini ham ifoda etadi. Shu
ma’noda asar konsepsiyasi ma’lum g‘oyani ilgari surish bilan birga
muallifning badiiy-estetik olamini ham aks ettiradi. Badiiy asar
konsepsiyasi ba’zan tarixiy yoki ijtimoiy shart-sharoitdan, ba’zan esa
muallifning ma’naviy-ruhiy ahvolidan kelib chiqib ta’kidlanadi yoki
akslanadi. “Inson va borliq mohiyatiga ko‘ra, Konsepsiya bir butun-
likni tashqil etadi. Masalani muayyan ijodkorning o‘z Konsepsiyasi
yoki alohida olingan haqiqiy san’at asarining Konsepsiyasi tarzida
qo‘yish ham mumkin. Boshqa jihatdan, badiiy asar Konsepsiyasi
unda tasvirlangan badiiy-estetik, obrazli dunyo orqali hayotni ang-
lash mexanizmi — usuli bo‘lib ham maydonga chiqadi. Umuman,
Konsepsiya badiiy asarning san’at, adabiyot va madaniyat tarixidagi
o‘rnini hamda o‘quvchilar ommasiga ta’sir etish darajasini belgilay-
di.” [Qomus.Info.Onlayn ensiklopediya.2023.].
Shunga ko‘ra asar konsepsiyasini ikki xil 1. Ijodkor
konsepsiyasi. 2. San’at asari konsepsiyasi tarzida o‘rganishimiz,
bizningcha, o‘rinli. Javlon Jovliyevning qator hikoyalarida ijodkor
kontseptsiyasi yaqqolroq ko‘rinadi. Chunki, bevosita yozuvchinin o‘zi
Ona Vatan, Turon zamin, Turkiston, ona tuproq tushunchalarini eng
muhim, hatto, hayot uchun zaruriy hodisalar deb biladi. Bu hodisa
adibning “Qo‘rqma” romanida ramzlarga o‘ralgan, ishoralarga to‘la
shaklda berilgan bo‘lsa, hikoyalarida real tasvirlar, hayotiy hodisalar,
ibratli voqealar tarzida tasvirlanadi. Bu o‘rinda adibning o‘zini tom
ma’noda vatanparvar deyish, fikrimizcha, to‘g‘ridir. Zero Vatan
haqida laganbardorlik va maddohlikdan holi, chinakam san’at asari
yaratish uchun ijodkorning qalbida haqiqatdan ham vatanga bo‘lgan
kuchli muhabbat yashamog‘i darkor.
Asosiy qism
Javlon Jovliyevning Vatan mavzusiga bag‘ishlangan
100
Ruxsora TULABAYEVA
hikoyalarining deyarli barchasida ko‘tarinki ruh, xursandchililk
kayfiyati yoki xushchahchaqlik sezilmaydi. Balki, buning aksi o‘laroq,
qayg‘uli, tushkun kayfiyat uyg‘otuvchi ifodalar, tasvirlar ustunlik
qiladiki, agar adibning Vatan mavzusi qalamga olingan barcha
hikoyalarini jamlasak, og‘ir, g‘amgin bir kuy ohangi eshitilgandek
bo‘ladi. Zero, yaqin tarixga nazar tashlar ekanmiz, haqiqatdan
ham kishini sevintiradigan kunlarni emas, o‘ta shafqatsiz fojealar,
qatag‘on-repressiyalar, imonidan, o‘zligidan, tarixidan ajratilib,
manqurtga aylantirilgan xalq, iztirob va qo‘rquvga to‘la o‘tgan
kunlarni ko‘z o‘nggimizga keltirishimiz sir emas.
Adibning “Buxoro, Buxoro, Buxoro...” hikoyasini Vatan
sog‘inchi, Vatan iztirobini kuylovchi original asar, desak hech bir
mubolag‘a bo‘lmaydi.
XX asar boshlaridagi qizil siyosat son-sanoqsiz
vatandoshlarning boshiga og‘ir kulfatlar solgani, millat gullarini
otib, o‘ldirib, yana qolganlarini muddatsiz qamoq va sovuq o‘lkalarga
hukm qilib yuborgani, obro‘-e’tiborli oilalarni parokanda qilib, uzoq
o‘lkalarga surgun qilib yuborganlari tarix haqiqatidir. “Buxoro,
Buxoro, Buxoro...” hikoyasida qalamga olingan bir oila fojeasi
misolidagi achchiq haqiqat aslida butun millat boshiga ataylab
tushirilgan fojea edi. Buxoroning katta izzat-e’tiborga ega bo‘lgan
shayxlar xonadoning farzandi ham bu shafqatsiz siyosat hujumidan
qochib oilasi bilan Afg‘on o‘lkasiga keladilar. Taqdir taqozosi bilan
begona o‘lkada qo‘nim topgan oila bir tomondan Vatan va yaqinlar
sog‘inchi bilan o‘rtansa, ikkinchi tomondan yo‘qchilik va ochlik
azobidan tang holatga keladilar. Roviy Buxoro sog‘inchini yaqqolroq
ifodalash uchun ona obraziga murojaat qiladi. Onaning tinmay Vatan
nomini tilga olishi, uning ko‘zlaridan ko‘zyoshga aylanib to‘kilayotgan
sog‘inchlar, iztiroblar, bularning hammasi farzandlariga ta’sir
etmasligi, tabiiyki, mumkin emas:
“Qishlar o‘taverdi, bahorlar o‘taverdi, ammo onamning
ko‘zyoshlari ado bo‘lmadi. Hovlimizdagi o‘rik gulladi. Onam buni
ko‘rib yana yig‘ladi.
– Ona, nega yig‘laysiz?
– Buxoroni sog‘indim, – dedi Onam.
Aytishlaricha, bobomiz– onamning otalari Buxorodagi eng
boy odamlardan bo‘lgan. Onam o‘sha farovonlikda o‘tgan kunlarni
juda qo‘msab eslar, eslab yana…
– Uyimga ketgim kelyapti! Uyimga!..
– Buxoro qanday joy o‘zi? Nega buncha yig‘layverasiz? Ayting,
ona… Buxoro qanday joy o‘zi?
101
Hikoyalarda vatan konsepsiyasi (Mustaqillik davri yosh nosirlari ijodidan:
Javlon Jovliyev hikoyalari misolida)
– Yig‘lamaydigan joy, bolam, yig‘lamaydigan…
Har kuni shu ahvol edi. Biron kun yo‘q ediki, onam Buxoro
uchun, bevaqt o‘lgan akam uchun yig‘lamagan bo‘lsa! Yig‘lagan-
da ham ezilib, ko‘zlari yoshga qorilib, ho‘ngrab-ho‘ngrab yig‘lardi.
Buxorodagi qarindoshlari, katta bog‘ hovlilarini eslardi… [JovliyevJ.
“Onam va koinot. 2022, 146].
Shu o‘rinda muallifning o‘zi ham oila taqdiri, musofirlik, qizil
imperiyaning qonli siyosati haqida bir jumla kiritma keltirib o‘tadi.
“...Chunki men bevatan, quloq qilingan oilaning farzandi edim (O’tgan
asrning 1929-1933-yillarida mustabid sho‘ro tuzumi yer egalari,
boy, o‘rta hol dehqon va chorvadorlarni “quloq – mushtumzo‘r”
nomi ostidagi sinf sifatida tugatish siyosatini olib borgan).
[Jovliev J.
“Onam va koinot. 2022, 146].
Hikoyada ona obrazi beixtiyor Vatan obrazi bilan yaxlitlik-
hamohanglik kasb etib boradi. U farzandlari onggiga Vatan –
Buxoroni shu qadar singdirib yuboradiki, bolalari Buxoro deganda
samoviy o‘lka, jannatdagi bir yer kabi tasavvurda bo‘ladilar. Zero har
qanday tarbiya avvvlo onadan boshlanishi barchamizga ma’lum:
“ – Onam Buxoroga ketgan bo‘lsa, qachon keladi, aka?
–Buxoroga borgan odam kelmaydi. U osmonlarda, bulutlar
orasida, uylari oltindan, yegani asal, holva, shashlik!
–Nimaga onam bilan akam bizni tashlab ketdi? Buxoroda biz-
ga joy yo‘qmi? U yerda nima bor o‘zi?
–Vatan bor.
–Kim?
–Vatan.
–Kim u?
–Men uni bilmayman. Otam biladi, onam, akam, biladi. Uni
taniydi. U Buxoroda yashasa kerak…
–Bo‘lmasa, biz ham ketaylik Buxoroga… Ketaylik!
–Hozir ketolmaymiz.
–Nimaga?
–Otam qo‘ymaydi. Lekin, albatta, bir kun ketamiz.
–Yo‘q! Bugun ketamiz, bugun, aka…
Shundan so‘ng Oysha har kuni “Buxoroga ketamiz”, deb turib
oladigan bo‘ldi [Jovliyev 2022, 146].
Hikoya nafaqat Vatan sog‘inchi, yurt iztirobi, balki inson
bolasining nechog‘li chidamli, bardoshli bo‘la olishi, yaratgan umr
bergan bo‘lsa, misli ko‘rilmagan azob-uqubatlarga ham dosh bera
olishi haqidagi zalvorli haqiqatni ham ifoda etadi. Hikoya qahramoni
yetti-sakkiz yoshli bolakay holidan boshlab og‘ir sharoitli paxta
102
Ruxsora TULABAYEVA
zavodiga ishga kiradi. Va butun asar davomida qiyinchilik, sinovlar
ostida harakatlanadi. Bu orada qahramon makondan makonga,
zamondan zamonga ham ko‘chib o‘tadi. Makonlarning almashish
bora-bora uni haqiqiy Buxoro sari olib borsa, zamonlar o‘tishi esa,
qahramonning to‘qson yoshdan oshgan mo‘ysafid ekanini tasvirlydi.
Nihoyat radan 90 yil o‘tib asar qahramoni Buxoroga keladi. Butun
asarning bosh tasviri bo‘lgan, butun asar davomida hayoliy, orzular
o‘lkasi bo‘lib tasvirlangan Buxoro qahramon nigohi bilan o‘zining
chinakam, asl qiyofasini namoyon etadi.
Uzoq yillar davomida chekkan azob-uqubatlariga qaramay
asar qahramoni katta muvaffaqiyatga erishadi. U AQShning Florida
shtatidagi hashamatli uyidan Buxoroga kelgach, onasi tinimsiz
aytib o‘tgan Buxoroning qiyofasini his qiladi. Hikoya syujetiga ko‘ra
Afg‘onistonda zavodga ishga kirandan boshlab, chet ellarga chiqib
ketishi va Buxoroga yetib kelgunga qadar bo‘lgan oraliqdagi voqealar
hayot sinovlariga dosh berayotgan inson obrazini gavdalantiradi.
Bu o‘rinlar garchi asl maqsaddan chekingandek, Buxoro-Vatan
obrazi chetda qolib ketgandek taassurot qoldirsa-da, ammo asar
kompozitsiyasiga ko‘ra Buxorogacha yetib kelish yo‘li –mashaqqat
yo‘li ekani bunday syujet va tasvirni, fikrimizcha, oqlaydi: “Ey Buxoro!
Bundan 90 yil avval quvg‘in qilingan o‘g‘ling keldi… Millionlab
surgun qilingan farzandlaringdan bir vakil bo‘lib keldi… Ochlikdan,
quvg‘inlikdan, tutqunlikdan, xorlikdan, zo‘rliklardan o‘lib ketmagan,
bariga chidagan bolang keldi. U tirik!”
[Jovliyev 2022, 146].
Asar boshidagi Buxoro–Vatan bilan asar so‘nggidagi Buxoro–
Vatan o‘xshash mohiyat kasb etadi. Asar boshida yetib bo‘lmas
orzulardagi maskan asar oxirida qahramonning onasi, akasi, otasi
va ko‘plab qadrdonlari qiyofasini ko‘rsatish orqali o‘zining naqadar
qadr-qimmatli ekanini isbolaydi.
“... Mana, necha yillar o‘tib, nihoyat, qartayib-churtaygan
paytimda Buxoroga – ota vatanimga keldim! 90 yil o‘tib…
Ey Buxoro!!! Mana, men! Mana, men! Sening o‘g‘ling,
farzanding, 90 yil o‘tib bag‘ringga keldi! Nega shu paytgacha
qaytmadim? Oliy orzuyimni, onamning, otamning armonini nega shu
paytgacha bajarmadim? Nimaga? Xayolimdagi, orzuyimdagi, o‘sha
bulutlar orasidagi go‘zal, mo‘‘jizali Buxoroni yo‘qotib qo‘yishdan
qo‘rqdimmi?!..
Bilasizmi, kelish tugul, men xaritadan O’zbekistonga qarashga
ham qo‘rqardim! O’ylarim sarob bo‘lib chiqishidan qo‘rqardim,
Buxoro yo‘q bo‘lib chiqishidan qo‘rqardim. Eh… Bu yerga kelib
akamni, onamni topolmaslikdan qo‘rqardim! Axir, ular men uchun
103
Hikoyalarda vatan konsepsiyasi (Mustaqillik davri yosh nosirlari ijodidan:
Javlon Jovliyev hikoyalari misolida)
shu mahalgacha Buxoroda edilar, Buxoroda…
Ona, men bekorga shuncha vaqt kutgan ekanman. Ertaroq
bu yerga kelsam, bu tuproqni quchsam bo‘larkan… Sizning Buxoro-
ga ketganingizni bilardim-u, u yerdan topolmasam nima qilaman
deb o‘ylardim. U yerga borsam, bolalikdagi beg‘ubor tasavvurlarim
to‘zg‘ib ketishidan, shubhalar orasida qolib ketishidan qo‘rqardim.
Bekor qilgan ekanman! Nega buncha kutdim?
[Jovliyev. 2022, 146].
Buxoroga kelish asnosida qahramon ruhiyatida iztirob
va quvonch, alam va sevinch aralash og‘ir tuyg‘ular jo‘sh urgani
tasvirlangan.
“Buxoroda ekan hamma-hammasi… Barchasi menga,
bolalarim, nevaralarimga o‘xsharkan – yuz-ko‘zi, qoshu ko‘zi…
Bolalarim…
* * *
Sizni topdim, ona! Bozorda ko‘rdim! Do‘ppi sotayotgan
ekansiz! O’xshatdimmi dedim, yo‘q, quyib quygan o‘zingiz… Keyin
qishloqlarda ham ko‘rdim! Buxoroda bir emas, ko‘p ekansiz, Onajon!
Ha, aniq siz!
Akamni ham ko‘rdim! Ayniqsa, novvoy yigit akamga Hasan
Husaniga o‘xshaganday o‘xshaydi. Qoyil!
Lekin aldagan ekansiz, ona, aldagan ekansiz! Buxoro qanday
joy deganimda: «Yig‘lamaydigan joy» degandingiz… Men kelganim-
dan beri yig‘layapman… Sizni ko‘rib, akamni ko‘rib, Buxoroni ko‘rib…
Mana, men keldim, Buxoro!!! 90 yil o‘tib…” [Jovliyev. 2022,
146].
Vatandan judolik, ona yurt sog‘inchi mavzusi azal-azaldan
adabiyotda mavjud bo‘lib, ko‘plab ijodkorlarning bu mavzudagi
asarlari bizga tanish. Boburning
...Kobulda iqomat etdi Bobur dersiz,
Andoq demangizlarkim, muqim ermasmen. (Zahiriddin
Muhammad Bobur)
Yoki:
O’z yurtni yurtni qo‘yub hinb sori yuzlandim,
Yo rab, netayin, ne yuz qarolig‘ bo‘ldi. (Zahiriddin Muhammad
Bobur) kabi misralari, yoki Furqatning
Hijron o‘qidnn jismi ko‘p yora ekan mendek,
Kuygan jpgari bagri sadpora ekan mendek. (Zokirjon
Xolmuhammmad o‘g‘li Furqat)
Yoki Abdulla Oripovning
104
Ruxsora TULABAYEVA
Talpingan diyorim, u-O’zbekiston!
Sehrini aytishga bormi hech imkon!
Yo‘q,o‘zga yurtlarda berolmasman jon,
Meni olib keting o‘z diyorimga! (Abdulla Oripov)
kabi misralari Vatan hijroni qalbidan chuqur joy olgan
insonlar qiyofasini gavdalantiradi. Javlon Jovliyev Vatan hijroni,
iztirobini faqatgina shohlar, taniqli shaxslar, ijodkor-ziyolilar uchun
emas, balki, har bir inson uchun, murg‘ak boladar tortib, mushfiq
onalargacha cheksiz musibat ekanini ta’sirli yoritgan. Bizningcha,
hikoyada qalamga Buxoro-Vatan obrazi estetik ideal darajasiga
ko‘tarila olgan.
Yozuvchining “Elbek”, “Ko‘k, oq va ola kabutarlar” nomli
hikoyalari yaqin o‘tmishdagi paxta qulligi davrida yashagan millat
iztirob, fojealarini aks ettiradi. Bu hikoyalar sovet markaziga paxta
yetishtirib beraman, deb hamma narsasidan ayrilgan xalq, zabonsiz
millatning kunsiz kunlari haqida hikoya qiladi. Paxta fojealari
o‘zbek adabiyotida ko‘plab ijodkorlar tomonidan qalamga olingan.
Tog‘ay Murod “Otamdan qolgan dalalar” romanida paxtaning oldida
inson joni, qadri, qimmati zarracha ham ahamiyatga ega emasligi
ta’sirli ifodalangan. Shuningdek, Erkin Vohidov, Shavkat Rahmon,
Muhammad Yusuf she’rlarida ham ayni fojeaning ta’sirli ifodasini
ko‘ramiz.
Paxta siyosati qizil imperiyaning yana bir qonli qilichi bo‘lgani
uzoq vaqt aytishga til ojiz bo‘lgan og‘ir mavzu edi. Zero paxta degan
narsa odamlar ongiga shu qadar singdirib yuborilgan ediki, ular
hayot paxtadan iborat ekan, degan tasavvurda yashagan edilar...
Javlon Jovliev “Elbek”, “Ko‘k, oq va ola kabutarlar” hikoyalarini
yozar ekan, xalqimizning sho‘r peshonasi, paxta dalalarida tugab
bitgan ayol-qizlarning go‘zalligi-yu, yoshligi, bolalarning paxtaga
almashilgan ilmi-yu, yuksalishlarini aks ettirgan. “Elbek” hikoyasida
paxta frontida farzandidan ayrilgan onaning cheksiz iztirobi,
umrbod bitmaydigan yarasi hikoyada Elbekning onasi obrazida
gavdalantirilgan: “ – Hoy Elbek ... Ko‘ksimda “Qahramon ona”
ordeni bor, menam qahramon bo‘ldimmi, bolam... Paxtani oltin deb,
minbarni zamon deb seni qaqshatdimmi bolam... ko‘ksimdagi bu
ordenni to‘yingda eshakka taqa qilay, eshakka taqa bo‘lmasa, lo‘liga
sovg‘a qilay...” [Jovliyev. 2022, 146].
Yoshgina farzandi paxta dalasida o‘lgan ona bu iztirobni
ko‘tarolmaydi, telbanamo bo‘lib qoladi. Yomg‘irli kunda paxta
dalasidan o‘g‘li Elbek chiqib kelayotgandek ko‘rinadi onaning
ko‘ziga. Ammo qarshisidan katta o‘g‘li Tesha chiqib, onaga taskin-
105
Hikoyalarda vatan konsepsiyasi (Mustaqillik davri yosh nosirlari ijodidan:
Javlon Jovliyev hikoyalari misolida)
tanbeh beradi. Qizig‘i shundagi Teshaning nutqidan aytilgan iboralar
hukmron tuzum yoki mahalliy boshqaruvchilar tomonidan doimiy
aytib kelingan sovuq murojaatlarni eslatadi. Adib ayni nutq orqali
nafaqat mahalliy boshliqlar, hatto, xalqning o‘zi ham boshidagi
fojeaga ko‘nikib qolganini ko‘rsatadi:
“...Nima, faqat bizning inimizni paxta yutganmi... Qurbonlarsiz
shuncha planni jumhuriyat qaday bajaradi.... Shikoyat qil, deysiz!
Kimga? Nimaga? Nima foyda? Inim tirilib qaytib kelarmidi?.. Moy
beryapti, choy breyapti, pul beryapti... yana nima kerak, ena?.. Yoz
deysiz, o‘n bitta bolangdan bittasi o‘libdi, shunga ham ota go‘ri
qozixonami, demaydimi? Uyat bo‘ladi, ena! Ming qilsa ham ordenli
onasiz...” [Jovliyev. 2022, 146].
Qarangki, choy va moy, bir tiyinga gugurt berib, xalqn aldab,
evaziga uning bor-yo‘g‘ini, vujudini ham, ruhini ham sug‘urib
olganlarini ko‘pchilik hatto hozirgi kunimizgacha ham anglamaydi....
Huddi shunga o‘xshash hodisa Tog‘ay Murodning “Otamdan
qolgan dalalar” romanida ham ifoda etilgan. Romanda 9-10 yoshli
Ziyod paxta dalasi ustidan butifos sepib o‘tadigan samolyotga
bayroq ko‘rsatib turish uchun qo‘yiladi. Bola dalada uxlab qoladi
va butifosdan zaharlanib vafot etadi. Ziyodning onasi dod-faryod
ko‘taradi, shu payt rais va boshqa mahalliy boshliqlar onani urushib
beradilar, “Ulug‘ Sovet paxtasi” uchun bolasi nobud bo‘lganidan
faxrlanishi kerakligini aytishadi. Afsuski, bu gaplar naqadar ayanchli
va kulgili bo‘lmasin, o‘sha davr uchun ustuvor edi. Ular hisobga
olmas edilarki, onalar esa qaysi tuzum, qaysi tarixiy davr, qaysi
hukmdor davrida yashamasin, u hech qachon bolasining o‘limiga
rozi bo‘lmaydi. Sobiq sovet davridagi sun’iy qahramonlar aslida ich-
ichidan qahramon bo‘lishni istamasa ham qo‘rquv tufayli bu qismatga
ko‘nikkan edilar. Garchi paxta qahramoni bo‘lish san’at asarlariga
solib kuylangan bo‘lsa ham tuzum qulagach, ularni zarracha ham
ahamiyati qolmadi. Soxta “qahramonlar”, “jonbozlar” bugungi kunga
kelib mohiyatini yo‘qotdilar.
Paxta fojeasining yana bir ifodasi sifatida yozuvchining
“Ko‘k,
oq va ola kabutarlar” hikoyasini tilga olish o‘rinli. Hikoyada Tesha
momo obrazi gavdalantirilar ekan, uning esini taniganidan buyon
to umrining oxirigacha tom ma’noda ro‘shnolik ko‘rmay o‘tgan umri
tasvirlanganini ko‘rish mumkin. Momo yoshligidan paxta dalalari
oralab hayotini o‘tkazgagi hikoya davomida oydinlashib boradi:
“Ha, paxta uning joni edi, jonini oldi, paxta qoni edi, qonini
ichdi. Bir paytlar brigadirning otini ko‘rishi bilan ayollar joni
chiqar, bolali ham, bolasiz ham, tuqqani ham, tug‘ayotgani ham shu
106
Ruxsora TULABAYEVA
paxtazorda bo‘lishlikni shart deb bilardi. U paxta orasidagi katta
kesaklarga urilib ketar ekan, shunchalik paxtadan nafratlanishini
o‘ylab qo‘rqib ketdi. Axir, shu egatlar ichida ikkita bolasi tushib
qoldi...
O’shanda ichidagi gumonasi bilan birga, ichak-chavag‘i
qo‘shilib tushub qolganday bo‘lgandi. O’lib qolsam kerak deb
o‘ylagandi. Ichaklari joyida ekan, joni, qalbi, ishonchi tushib qolibdi.
Bag‘rida buning o‘rnida butun vujudi bilan paxtaga bo‘lgan nafrat
shakllandi. U nafrat tug‘di. Oppoq nafrat”
[Jovliyev. 2022, 146].
Biroq shunday bo‘lsa ham sobiq tuzum paxta siyosatini shu
darajada qattiq olib bordiki, undan hech kim omon qolmadi. Hali
tug‘ilmagan va yangi yangi tug‘ilgan bolalardan tortib, keksalargacha
paxta uchun safarbar etilar edi. Zero, O’rta Osiyo xalqlarining shonli
o‘tmishi, buyuk alloma-yu, sarkardalari bo‘lgani, bu avlod hali ham
shunday buyuklarni yetishtirib berishi mumkinligidan ko‘ra paxta
yetishtirib beruvchi, tayyor qo‘l mehnati, tekin ishchi ekani, albatta,
zarurroq edi-da.
“Ikkinchisi ham paxta ichida erta
nobud bo‘ldi. “Paxtaga o‘g‘it
bo‘ldi, bolam bechora”, deb yurdi. Eee…”
[Jovliyev. 2022, 146].
“Shu paxtada ikki bolasini ko‘mdi va bu dala endi o‘zini
ko‘mayapti”
[Jovliyev. 2022, 146].
Ozgina toifadagi insonlar balki e’tiroz bildirganday,
kurashganday bo‘lgandir, biroq shiddat bilan bosib kelayotgan
oqimga qanday ham qarshi turish mumkin?...
“Nahot, odamlardan ham kuchli, qadrli bo‘lsa. Nahot, shu dala
ichida u mangu qolib ketsa! Yo‘q! Bu yerda itdek, chala tug‘ilgan bo-
lalari kabi o‘lib ketishni istamaydi. Aslo!”
[Jovliyev. 2022, 146].
Paxta siyosatining oddiy bir o‘yin ekanini butun-butun xalqlar
anglamay, bilmay, tushunmay, unga o‘zini fido qilib yuborgani yaqin
tarixga bag‘ishlangan asarlardan ma’lum. Paxta bahona bo‘lib,
ko‘plab ziyolilarning yana qamoq va surgunlarga jo‘natib yuborilgani
haqida ham son-sanoqsiz hujjatlar bor. O’rmonga o‘t ketsa xo‘l-u
quruq baravar yonadi, deganlaridek, nafaqat millatning ziyoli,
obro‘li kishilari, balki savodsiz, hech narsadan xabari yo‘q, qora
xalq vakillarining ham qanchadan-qanchasi qamoq azob-uqubatiga
giriftor qilindi. Ularning ko‘pchiligi hatto nega qamalganini anglab
yetmagan edilar... “Otamdan qolgan dalalar” asariga yana murojaat
qilar ekanmiz, Dehqonqulning qamalishini xuddi shu fikrlarning
isboti o‘laroq keltirishni o‘rinli bildik. Javlon Jovlievning
“Ko‘k, oq
va ola kabutarlar” hikoyasida momo otasining ana shunday arzimas
hatto kulgili sabab bilan qamalib ketganini alam bilan eslaydi:
107
Hikoyalarda vatan konsepsiyasi (Mustaqillik davri yosh nosirlari ijodidan:
Javlon Jovliyev hikoyalari misolida)
“Bechora otasi ham shu paxta tufayli qamalib keldi. U
paytlar yosh edi. Onasining aytishicha, bitta eshak uch tup paxtani
yegani uchun otasini qamashgan ekan. Shundan keyin eshakka
minmaydigan, bog‘lanib turgan eshagiga kesak otib qochadigan
bo‘ldi. Otasi qamoqdan g‘alati, sochlariga oq orab, tishlari tushib
qaytib keldi. Otasi bir kuni qizining eshakka minmaslik sababini
eshitib, jilmayib qo‘ydi va: “Qizim, unday qilma. Menim qamalishimda
eshaklarning aybi yo‘q, mashina minib yurganlarning aybi bor”, dedi.
Shunday keyin eshaklarni kaltaklamaydigan bo‘ldi
[Jovliyev. 2022,
146].
Vatan, millat boshiga tushgan og‘ir musibatlar biri bo‘lmish
paxta siyosati xalqni yana bir qullikka o‘rgatish, qullikka rozi qildirish
uchun olib borilgan shaqfatsiz usul edi:
“Bu paxta kimlarini yutib yubormadi. Sal bo‘sh kelsam meni
ham yutib yuboradi”, derdi o‘ziga o‘zi…
[Jovliyev. 2022, 146].
Javlon Jovliev hikoyalarida Vatan, millat boshiga tushgan
fojealar, iztiroblar obrazli tasvirlar bilan ifodalangan bo‘lib, ularda
xalq, millat qiyofasi o‘z aksini topgan.
Muallifning “Jilovdoshim” hikoyasi to‘plamdagi Vatan, millat
mavzusiga bag‘ishlangan boshqa hikoyalardan farqli ravishda
xalqimizning tarix qatlamlariga murojaat qiladi. Hikoyada qadim
turkiy qabilalar davridan tortib, mutaqillik yillaridagi mamlakat
qiyofasi ham o‘zining ifodasini topgan. Asarda bosh obrazlardan
biri sifatida qudratli Turkiston gavdalantiriladi. Turon zaminning
bir paytlar ulug‘ davlat, katta kuchga ega millat bo‘lganini tarixiy
dalillar keltirib, tasvir etadi. Jilovdosh hikoyada millatdosh,
vatandosh sifatida butun hikoya davomida roviyga hamrohlik qiladi.
Bu uslub orqali muallif barcha zamonlarda o‘zining millatdoshiga,
vatandoshiga murojaat qila olish imkoniyaini yaratadi.
Hikoya “ - Ortingda yonayotgan quyoshmi, bolam?-
Yo‘q, ona, bu o‘sha qadim Turkiston” so‘zlari bilan boshlanadi
va bu so‘zlar asarning markazi, bosh mavzusi Turkiston, Turon
zamin ekaniga ishora bo‘lib xizmat qiladi.
“Raddi balo bo‘lsin Turkistonga deb har tong minglab oppoq
kabutarlarlarni moviy osmon bag‘riga uchiraman... Ular qanot
qoqish oldidan qo‘llarimda pitirlab, ko‘kka boqqancha erk va shon,
hayrat va samo istab to‘lg‘onishadi, yuraklari tez-tez, gupillab urib
barmoqlarimni o‘zidan itarishadi, mendan ozodlik istashadi. Oh,
oppoq qushlarim quvlashmachoq o‘ynashganday tezda moviy osmon
bag‘riga singib ketadi. Shunda bir dam ko‘kni oppoq kabutarlar
buluti to‘sib qo‘yadi.
108
Ruxsora TULABAYEVA
Ilohim, ular Raddi balo bo‘lsin Turkistonimga!”
[Jovliyev.
2022, 146].
Hikoyaning boshlanishida keltirilgan tasvir beixtiyor Turon
zaminning hur, ozod bo‘lishi, mustabidning zulmidan, kishanlaridan
qutulib, nihoyat ozod bo‘lib uchgan qushlardek erkin nafas olishini
eslatadi.
Hikoya zamon va makon xronotopi nuqtai nazaridan yaxlit
tizimni tashkil qila oladi. Davrlar va hududlar jihatidan olib qaralsa,
Turon zamini tarixda bir necha bor hududlar o‘zgargani, bu o‘zgarish
esa uzoq yillar davomida yuz bergani ma’lum. Shu ma’noda asarda
zamon xronotopi aniq vaqtni aytib emas, balki tarixda yuz bergan
voqealar orqali namoyon bo‘ladi.
“Kutilmaganda nog‘oralar chalindi. Qiyqiriqlar, vahimalar
ko‘tarildi... Atrofni bolalar yig‘isi va onalar faryodi tutib ketdi.
Boshimizga do‘l kabi olov, adoqsiz o‘qlar yog‘ildi... “Dushman,
dushman!”, deb hamma oh urib, najot qidira boshladi, qo‘llarga qilich
olindi. Kimdir bola-baqrasiga, allakim mol-mulkiga yopishdi.
Men esa, ko‘ksimga Turkistonni yashirdim, jilovdoshim!”
[Jovliyev. 2022, 146].
Turon zamini tarixda ko‘p bosqinlarga uchragan. Chingizxon
bosqinidan tortib, xonzoda, amirzodalarning bir-biri bilan qilgan
janglari-yu, rus istilosidan faqat va faqat xalq, millat, elat jabr ko‘rdi.
Bu urushlardan millat ham moddiy ham ma’naviy talafot ko‘rar
ekan, bunday talafotlarni bartaraf etishga yuz yil ham ming yil ham
yetmadi.
“Qora muzga aylandi oltin o‘lkam!Hamma narsa yondi,
qushlar ham, bulutlar ham...
Ko‘ksimdagi yalovim bilan men zo‘rg‘a omon qol-
dim, jilovdoshim! Qismatim va qisamatdoshlarim qatliom etil-
di... Uni asrash, ha, faqat Uni asrash uchun omon qoldim.
Kitoblar yonib ketdi, tarix kulga, so‘ng muzga aylandi. O’n
ming yillik yillik kitoblarim bor edi, saqlab qololmadim...” [Jovliyev.
2022, 146].
Turkiylar tarixidagi ko‘plab qadimiy obidalar, madaniy
meroslar urushlar va bosqinlar tufayli qisman yo‘qolgan yoki
yoqib yuborilgan. Bizga ma’lum bo‘lgan eng qadimiy manbalardan
Avestoning fors shohi Doro tomonidan yoqib yuborilishi millat
obidasining yo‘qotilishi bo‘lsa, rus jallodlari tomonidan son-
sanoqsiz ijod namunalarining yoqib yuborilishi mislsiz fojea bo‘ldi.
XX asrda nafaqat ijod namunalari, hatto, ijodkorlarning o‘zlari ham
otib o‘ldirildilar, qamaldilar, surgun qilindilar, xullas, bir millatning
109
Hikoyalarda vatan konsepsiyasi (Mustaqillik davri yosh nosirlari ijodidan:
Javlon Jovliyev hikoyalari misolida)
ko‘tariladigan, fikr yurita oladigan har bir boshi chopib tashlandi.
Muallif “Kitoblar yonib ketdi, tarix kulga, so‘ng muzga aylandi” der
ekan, salkam 100 yil davom etgan istibdod millatni sindirishga
qattiq kurashganini, uzoq yillik tarixni unuttirishga harakat qilgani,
bunga asta-sekin erisha boshlaganini esga soladi. Buyuk allomalar,
dunyoga mashhur islom mulamolari, xalq qahramonlari haqidagi
faktlar manbalar yo‘qotildi. Biroq, oyni etak bilan yopib bo‘lmaydi,
deganlaridek, har qancha qattiq kurashishmasin, oyni etak bilan
yopolmadilar, tarixni o‘zgartirib yozishga harchand urinmasinlar, asl
haqiqat yuzaga qalqib chiqaverdi:
“Bugun xitoy manbalari tilga kirarkan, Turon, Turkiston
degan ohanglar – g‘ururli so‘zlar yangraydi. Xitoy hujjatlarining
eng qadimgilarida ham Turkiston nomi uchraydi. Besh ming yillik
manbalar bizga Turon hududini tavsif va ta’rif qiladi. Turon shavkatini,
aslida, xitoy madaniyatidan ancha keksaroqdir. Saqlangan manbalar
Turonning buyukligiga tan beradi. “Tarix o‘chmaydi”, deganlari ham
shudir-da!” [Jovliyev. 2022, 146].
O’rta Osiyoning xonliklarga bo‘linishi va uchchala xonlikning
oxirgi paytlaridagi cho‘kish, xonlar, amirlarning o‘z maishatidan
boshqa narsalarni ko‘rmay qolishi bir musibat bo‘lgan bo‘lsa, rus
istilosi shuncha musibatning ustiga tushgan toshdek millatning
yanada cho‘kishiga sabab bo‘ldi:
“Jilovdoshim, xonliklarga bo‘ldilar, bo‘lindik, bosib kelishdi,
bosildik... O’g‘lonlar o‘ligi dushmanga ko‘rpacha bo‘ldi... Alp Er
To‘nga, Ulug‘ Turonning uzun bo‘y, keng yelkali yigitlari ustiga chiqib
peshob to‘kdilar, biz esa notovon bir-birimizni kuzatdik...
Turkistonning eshiklari oltindan edi, amirlar uni qo‘porib,
tuyalarga joylab qochib ketdi. Bedarvoza qoldi, Turkiston! Ammo
bilmadilar, jilovdoshim, vatansiz o‘lish, ikki marta o‘lish ekanligini....
Bilmadilar, bilmaydilar, jilovdoshim, bilmaydilar...”
[Jovliyev. 2022,
146].
Amir Olimxon va Xudoyorxonlar haqida ularning do‘ppi
tor kelganda qochib Afg‘onistonga o‘tib ketganlari va u yerda xor-
zorlikda umrining so‘nggi kunlarini o‘tkazgani haqida ma’lumotlar
bor. Xonlar va amirlarning rus istilosi paytida juda ko‘p miqdorda
oltin va qimmatbaho ashyolarni chet ellarga tashib ketganlari biroq
bu boyliklar o‘zlariga buyurmadigina emas, umrining oxirlaridagi
xorlik kunlarida hatto kuniga ham yaramagani sir emas. Shu
ma’noda, Vatanni sevish, unga sodiq qolish har kimning ham qo‘lidan
kelavermasligini ta’kidlash zarur.
Muallif hikoyalarida nafaqat Vatan o‘tmishi, yurt tarixi bilan
110
Ruxsora TULABAYEVA
bog‘liq tasvirlar, balki yurtning buguni bilan ham aloqador ta’sirli,
zavorli o‘rinlar yoritilganki, bu kitobxonni o‘yga tolishga, fikr
yuritishga majbur qiladi. Uning
“Ikki yosh uchrashuvi” hikoyasi
barchamiz bugun duch kelayotgan muammolar, og‘ir savollarni
ko‘ndalang qo‘yadi.
Hikoyada turmush qurish maqsadida bo‘lgan ikki yosh
uchrashadilar va ana uchrashuvning o‘zidayoq asarning butun
mohiyati namoyan bo‘ladi. Hikoyaning tuguni ham, yechimi ham,
kulminatsiyasi ham faqat bitti makon va zamonda yuz beradi.
Yoshlar uchrashib, gaplashib o‘tirish uchun “Laylo” kafesini
tanlagan bo‘ladilar. Kafe makon sifatida hikoyaning barcha maqsad
va g‘oyalariga to‘la javob bergan. Ayni paytda tahminan 30 daqiqa
davom etgan suhbat jarayonida barcha masala oydinlashadi. Yigit
va qiz dastlab kafega kirib o‘tirganlarida qiz kafening sovuqligidan
aziyat chekadi. Hatto ko‘cha bu yerdan issiq edi, degan tassurotni
paydo qiladi. Hikoyani o‘qish barobarida bu sovuqlikning ham bejiz
tanlanmagani oydinlashadi. Chunki sovuq bugun yashayotgan butun
millat uchun katta muammo edi. Zero, issiqlik ta’minoti uchun zarur
bo‘lgan barcha resurslar ayniqsa viloyatlarda o‘ta og‘ir ahvolda.
Qiz suhbat boshida biroz kamgap, biroz e’tiborsizdek ko‘rinadi.
Ammo yigitning yaqinda ustozi bilan chet eldagi juda muhim
konferentsiyaga borib kelgani, bu konferentsiya “Mahalliy sharoitda
elektr manbalarini olishning nanotexnologiyalari haqida” ekanini
eshitgandan keyin birdan o‘zgaradi. Suhbatning shu yerigacha yigit
ustunlik qilib turgan, qizdan madaniyatli, zamonaviy qiz bo‘lishini
talab qilib turgan bo‘lsa, shu gapdan keyin qiz to‘satdan jon kirganday
“hujumga o‘tadi”.
“- Elektr energiyasi bo‘yicha biron-bir yangi texnologiya olib
kelinmadimi?
- Kelib o‘n varaqli hisobot, slayt-shou qilganmiz! Domlam
sovetning odami. Ingliz tilini bilmaydi, olmon tilini ham…Shuning
uchun seminarda ham, yarmarkada ham hech nimani tushunmagan,
bitta ham shartnoma tuzolmagan. Yodida qandaydir tekin sharbat
ichganiyu, bir qozoq texnologi bilan tanishgani qolgan, xolos. Keyin…
sal oshib ketib, mehmonxonaga zo‘rg‘a kelgan…
- Otam o‘tgan yili qazo qildi. Nimadan deb o‘ylarsiz?
Ko‘richakdan…
- Yo‘g‘-ay!
- Operatsiya vaqtida tuman tibbiyot markazidagi chiroq
o‘chib qolgan… Mendan to‘rt yosh katta akam, u hozir Namanganda,
qamoqda. O’sha kuni elektr stantsiyaning navbatchisini ko‘tarib
111
Hikoyalarda vatan konsepsiyasi (Mustaqillik davri yosh nosirlari ijodidan:
Javlon Jovliyev hikoyalari misolida)
yuqori kuchlanishli simlarga otib yuborgan. Aslida, navbatchida
nima ayb? U har kungi odatini takrorlagan, xolos”
[Jovliyev. 2022,
146].
Bu fojealar millatning uzoq yoki yaqin o‘tmishidagi gaplar
emas, ming afsus. Ayni kunlarimiz, bir havodan nafas olib turib,
shunday fojealarga jim qarab turgan bugungi kunlarimizning
achchiq ifodasi. Muallif endigina oila qurib, kelajagini barpo
etmoqchi bo‘lgan yoshlar tilidan aytar ekan, balki yaqin kelajakda
ham bu muammolarning bartaraf etilishiga ishonch yo‘qligini
eslatadi:
“- Akamning ikkita bolasi, xotini bor edi. Yangam Rossiyada,
kechasi oshxonada kosa-tovoq yuvib, kunduzlari ko‘cha supurib,
biron narsa topsa, lo‘lilarday janjal qilib, talashib, bizga jo‘natadi.
Meni institutda o‘qishim uchun ketadigan shartnoma pulini ham ke-
linoyim to‘laydi”.
Qiz uzoq so‘zlaydi. Uning so‘zlari shu qadar o‘tkir bo‘ladiki,
bunga hayotdan faqat huzur-halovat ko‘zlayodigan yigitni bezovta
qiladi. Suhbat boshida maqtanmoqchi bo‘lgan, o‘zining “yaxshi joyda”
ishlashini, chet ellarga borib kelishini ro‘kach qilib, qizning og‘zini
ochib qo‘ymoqchi bo‘lgan bo‘lsa, suhbatning ikkinchi yarmidan
qizning qilichday keskir so‘z va nigohlaridan qochish harakatiga
tushadi:
“ - Kafe sovuqroqqa o‘xshaydi, rostan…Nima deysiz, balki,
hozir…
- Hozir onam qishloqda yolg‘iz. Birdan qarib qoldilar. Kecha-
lari televizor ko‘ray desa tok yo‘q. Kelinoyim bolalariga kompyuter
berib yuborgan. Uning chang bosgan ekranida esa faqat o‘zlarinigina
tomosha qilishmoqda
[Jovliyev. 2022, 146].
Qahramonlar suhbati hikoya davomida yanada jiddiy tusga
kirib boradi. Zero, ziyrak kitobxon bu yerda faqat ikki yoshninggina
emas, balki butun millatning ikki toifasi o‘rtasida borayotgan ayovsiz
kurashni ham ilg‘aydi. Xalq pullaridan cheksiz foydalanayotgan toifa
o‘z huzur-halovati uchun yanayam ko‘proq foyda qilish payida yursa,
millat va xalq manfaatlarini himoya qiluvchi toifa ularga qarshi
kurashish uchun qo‘llaridan kelgan qadar kurashayotgani ayon
bo‘ladi. Huzur-halovat va foyda ilinjidagi toifaning hamma sohada
ildamlab ketayotgani, natijada o‘z kasbining ustalari, fidoiylari
barcha orzu-umidlaridan voz kechib, Rossiyaga mardikor bo‘lib
ketayotgani xalqning kun tartibidagi mavzudir, aslida:
“- Xolam menga ham sizni ko‘p xorijiy tillarni biladi degan-
di. Siz ko‘p tilni bilishingiz mumkin, lekin xalq nima deb so‘zlayot-
112
Ruxsora TULABAYEVA
ganini tushunmas ekansiz?! To‘g‘risi, sizning o‘sha ilmiy seminardan
butunlay elektr muammosi hal bo‘lmas, Sizning o‘rningizga bironta
yurtparvar inson o‘sha anjumanda ishtirok etganida kichkina yan-
gilik, yangi kashfiyot namunalaridan olib kelarmidi?! Borgan sari
yangiliklar ko‘payib-ko‘payib, elektr muammosi hal bo‘larmidi?! Eh,
sizlarga shuncha pul, shuncha e’tibor hayf…
[Jovliyev 2022, 146].
“shuncha pul va shuncha e’tiborning hayf”ligi aslida ko‘pdan
beri yuzaga chiqib turgan muammo. Biroq bu muammoning ildizi
juda chuqur kirib ketgani uning yechimini topishni qiyinlashtir-
moqda. Suhbatning keskinlashib ketishini kutmagan yigit, aybini tan
olishni istamaydi, haqiqatning ko‘zlariga tik qarashdan qo‘rqadi. Bir
paytlar Cho‘lpon aytgan edi: “Haqiqatning ko‘zlaridan qo‘rqaman”.
“- Kechirasiz, siz mavzudan chiqmang. Ikkalamiz uchra-
shuvdamiz… Qayerdagi gaplarni aytyapsiz. Undan ko‘ra menga
aytingchi? Kimnidir sevganmisiz?
- Bu qayerdagi gaplar emas! Siz yashayotgani Qarshi
shahridan bor yo‘g‘i ikki kilometr nariga chiqsangiz har uyda osilib
turgan, lekin yonmaydigan chiroqlar haqida gapiryapman! Aslida,
siz qayerdagi gaplarni gapirdingiz! Menga zamonaviy kiyimlarni
ildirmoqchi, qoshimni terdirishni, shlyapalarda yurishimni
aytdingiz. Yo‘q… Men o‘zbek qiziman. Men zamonaviy qizman, lekin
uyatsiz emasman
[Jovliyev 2022, 146].
Butun suhbat davomida qahramonlar ruhiyatida tushkun,
umidsiz, ishonchsizlik kayfiyati ustunlik qilib turadi. Zero, qiz
tilga olgan muammolar oddiygina shikoyat emas edi. Qizning
tilidan aytilan xitoblar, bizningcha, millat oydinlari, chinakam yurt
farzandlarining murojaat va ogohlantirishini eslatadi. Hikoyadagi
tushkun, umidsiz kayfiyat albatta kitob o‘qiguvchiga yuqishi tayin,
biroq asar so‘nggida ijodkorning asl maqsadi turtib chiqadi. Bu bir
vaqtlar bor-yo‘g‘ini, molini-yu, jonini tikib millat ravnaqi uchun
kurashgan, millat bolalarini ilmli, ziyoli qilish uchun, Vatanni
dunyoning eng kuchli mamlakatlaridan biriga aylantirishga kurash-
gan jadidlarni eslatadi:
“ – Men sizday odamlar bilan shaharda yashashdan, dunyo
bo‘ylab sayohat qilishdan ko‘ra, qishloqning maktablarida sovqotib
bo‘lsa-da, hayrat-la o‘qituvchisiga termilib turadigan, beg‘ubor,
pokiza bolakaylarga bilim berishni afzal ko‘raman. Kimni sevasiz,
deysizmi? Men umidlarimni, orzularimni, kasbimni, o‘sha bilimga
chanqoq bolakaylarni, onamni, akamni, yangamni, jiyanlarimni,
sayoz bo‘lsa-da tinmay oqayotgan Qashqadaryomizni sevaman. Na
o‘zini, na o‘z kasbini, na xalqini, na uning dardini biladigan sizday
113
Hikoyalarda vatan konsepsiyasi (Mustaqillik davri yosh nosirlari ijodidan:
Javlon Jovliyev hikoyalari misolida)
bo‘lajak “olim”lar esa bunday sevgini tushunmaydi. Hech qachon
tushunmaydi
[Jovliyev 2022, 146].
Xulosa
Garchi ojizona bo‘lsa ham millat ravnaqi uchun kurashishga
bel bog‘lagan, millat bolalarini o‘qitishni o‘z havoiy nafsidan ustun
qo‘ygan qiz kabi obrazlar, bizningcha, zamonamizning haqiqiy
qahramonlaridar. Chunki ular o‘z maqsadlari yo‘lida nafaqat
qiyinchilik va to‘siqlarga qarshi tura olishi, kamiga yigit kabi
qo‘liga ilinganni yutishga, ignadek foyda uchun hamma narsaga
tayyor turgan kimsalarga qarshi ham kurashishi kerak. Ko‘ngilni
ko‘targuvchi hodisa ham ayni shu o‘rinda yuzaga chiqadi. Hamma
davrda millatning hamisha o‘z oydinlari, to‘g‘ri yo‘ldagi olimlari,
ziyolilari borligi, ular tufayli yurt osoyishta, bolalar maktablarda
bilim olayotgani, muallif tomonidan obrazli ifodlangan.
Umuman olganda, Javlon Jovliyev mustaqillik davri
adabiyotida o‘z o‘rniga ega ijodkor sifatida hikoyachilikda ham
muvaffaqiyatlarga erishdi, deya olamiz. Muallifning biz yuqorida
ko‘rib o‘tgan hikoyalarida Vatan, millat, Ona yurt mavzusi yetakchi
o‘rinda bo‘lib, ta’sirli ifodalar, ruhiy tasvirlarga boyligi, syujetlarning
xilma-xilligi asarlarning esda qolarli bo‘lishini ta’minlagan. Muallif
hikoyalarida Vatan konsepsiyasi bir tizim sifatida o‘zining yaqqol
ifodasini topgan.
Adabiyotlar
Jovliyev J. 2022. “Onam va koinot. Hikoyalar. Toshkent, “Anorbooks”.
Oripov Abdulla. Meni olib keting o‘z diyorimga. Ziyouz.com.
Quronov D. 2018. Adabiyotshunoslik nazariyasi asoslari. Toshkent, Aka-
demnashr.
Qomus. 2023. Info. Onlayn ensiklopediya.
Ulug‘ov A. 2018. Adabiyotshunoslik nazariyasi. Toshkent, G‘afur G‘ulom
nomidagi nashriyot-matba ijodiy uyi.
Бобур Заҳириддин Муҳаммад. 2015. Бобурнома. Тошкент, “Янги аср
авлоди”.
Фурқат. 2009. Муҳаббат йўлида. Тошкент, “Янги аср авлоди”.
Худайбердиев Акрам Акбарович. Интерпретatsiя концепции родины
в новой узбекской поэзии XX века.
Жабборов, Нурбои. (2015). Адабиёт ва миллий маънавият. Т.:
Маънавият.
Ulug’ov, A. (2021). Stories of khayriddin sultanov. Asian Journal of
Research in Social Sciences and Humanities, 11(12), 295-305.
Rasulova, U. Y. (2021). The pride of the nation.
ACADEMICIA: An
International Multidisciplinary Research Journal, 11(3), 1685-
1688.
114
Ruxsora TULABAYEVA
Rasulova, U. (2020, December). THE EXPRESSION OF DIVINE LOVE IN
CURRENT STORIES. In Конференции.
THE CONCEPT OF HOMELAND IN STORIES
(FROM THE CREATION OF YOUNG WRITERS OF
THE INDEPENDENCE PERIOD: AS AN EXAMPLE OF JAV-
LON JOVLIYEV’S STORIES)
Ruxsora Tulabayeva
1
Abstract
The creators of the period of independence create with a free mind
and a broad worldview, in which national-cultural and universal concepts
find their expression.
It is appropriate to recognize Javlon Jovliev among the young
artists during the period of independence. After all, his stories gained a
special place and position in the story telling of the independence period.
Javlon Jovliev was considered to be one of the first writers of his age to
try the novel genre. His novel “Don’t be afraid” became one of the most
popular youth novels. Jalon Jovliev has achieved some success not only in
novels, but also in storytelling, making extensive use of the possibilities of
this genre. His stories such as “Letters to Stalin”, “Mustabid’s Insects”, “Ayol”
were published on the pages of the periodical press, and in 2022, a collec-
tion called “Mother and the Universe” was published, which included many
stories. In the stories of Javlon Jovliev, the psyche of the heroes, the mental
image, the inner world of the characters have been deeply expressed. Es-
pecially in the stories “Elbek”, “Blue, White and Spotted Pigeons”, “Ayol”,
“My Mother and the Universe” the female spirit and the spiritual image
of the Uzbek mother are presented extremely impressively. Although each
of these stories has a different plot, they have commonalities due to the
image of the psyche, the tragic image of the female psyche.
Key words:
writer, writer, story, story telling of the period of inde-
pendence, theme, idea, Motherland, motherland, people, spirit of heroes, con-
cept, system, expression, nation, compatriot, freedom, Turkestan.
1
Tulabayeva Ruxsora
– doctor of philosophy (PhD) in philology, associate professor,
Tashkent State University of Uzbek Language and Literature named after Alisher
Navoi.
E-mail:
rtulaboyeva@navoiy-uni-uz; rtolaboy@gmail.com
ORCID ID:
0000-0002-7013-400X
For citation:
Tulabayeva, R. 2024. “The Concept of Homeland in Stories (From the
Creation of Young Writers of the Independence Period: As an Example of Javlon
Jovliyev’s Stories)”.
U
zbekistan: Language and Culture.
2(2):
99-116.
115
Hikoyalarda vatan konsepsiyasi (Mustaqillik davri yosh nosirlari ijodidan:
Javlon Jovliyev hikoyalari misolida)
References
Jovliyev J. 2022. “Onam va koinot. Hikoyalar. Toshkent, “Anorbooks”.
Oripov Abdulla. Meni olib keting o‘z diyorimga. Ziyouz.com.
Quronov D. 2018. Adabiyotshunoslik nazariyasi asoslari. Toshkent,
Akademnashr.
Qomus. 2023. Info. Onlayn ensiklopediya.
Ulug‘ov A. 2018. Adabiyotshunoslik nazariyasi. Toshkent, G‘afur G‘ulom
nomidagi nashriyot-matba ijodiy uyi.
Bobur Zahiriddin Muhammad. 2015. Boburnoma. Toshkent, “Yangi asr
avlodi”.
Furqat. 2009. Muhabbat yo‘lida. Toshkent, “Yangi asr avlodi”.
Xudayberdiyev Akram Akbarovich. Interpretatsiya konsepsii rodinы v
novoy uzbekskoy poezii XX veka.
Жабборов, Нурбои. (2015). Адабиёт ва миллий маънавият. Т.:
Маънавият.
Ulug’ov, A. (2021). Stories of khayriddin sultanov. Asian Journal of Research
in Social Sciences and Humanities, 11(12), 295-305.
Rasulova, U. Y. (2021). The pride of the nation.
ACADEMICIA: An
International Multidisciplinary Research Journal, 11(3),
1685-1688.
Rasulova, U. (2020, December). THE EXPRESSION OF DIVINE LOVE IN
CURRENT STORIES. In Конференции.
116
Ruxsora TULABAYEVA
