ISSN 2181-922X 110
—
120
Xudoyberdi To’xtaboyev fenomeni
Ruxsora Tulabayeva
1
Abstrakt
O‘zbek bolalar adabiyotining taniqli namoyandalaridan biri
Xudoyberdi To‘xtaboyev o‘z asarlarida bolalar xarakterini, bola ruhiy
dunyosini g‘oyatda mukammal yoritgan yozuvchilardan hisoblanadi.
Xudoyberdi To’xtaboyev o’zbek bolalar adabiyoti, xususan, prozasida yangi
davrni boshlab berdi. U yaratgan qahramonlar xatti-harakati, gap-so’zlari,
xarakteri bilan yosh kitobxonlarga nihoyatda manzur bo’ldi. Yozuvchi o’z
tabiatidagi bolaga xos quvnoqlik va beg’uborlikni asarlariga ko’chira oldi.
Ayni shu yumor bolalar qalbiga yaqin edi, bu yaqinlik uning yosh muxlislari
tobora ortib borishiga sabab bo’ldi.
Yozuvchi yaratgan qahramonlar betakror xususiyatlari bilan
ko‘plab kitobxonlar qalbida yashab kelmoqda. Jumladan, uning Hoshimjon,
Mirobiddinxo‘ja, Orifjon, Akrom qovunchi singari qahramonlari,
ayniqsa, yosh kitobxonlarga allaqachon yod bo‘lib ketgan. Sababi, ushbu
qahramonlar xarakterining esda qolar darajada yorqinligi, quvnoqligi,
bolaga xos beg‘ubor va soddadilligi, kulgi, hazil-mutoyibaga moyilligi
xarakter tabiatini yanada yorqinlashtirgan. Maqolada yoritilgan masala
faqatgina Xudoyberdi To’xtaboyevning biografiyasi hamda yozgan
asarlarini sanash emas, balki uning romanlariga xos xususiyatlarni tahliil
qilish hamdir.
Kalit so’zlar:
Xudoyberdi To‘xtaboyev, roman, obraz, qahramon,
komizm, ijtimoiy muhit, ruhiyat tasviri, qahramon ruhiyati, xarakter, yumor,
qahramon, ifoda.
Kirish
Bugungi o’zbek bolalar adabiyotini yozuvchi Xudoyberdi
To’xtaboyevsiz tasavvur qilish qiyin. Uning ijodi zamonaviy o’zbek
bolalar adabiyotida shu qadar katta o’rin tutdiki, uning asarlarisiz
bu maydon bo’shab qolur edi. Maktab o’quvchisi bo’lgan har bir
bola Xudoyberdi To’xtaboyevning “Sehrli qalpoqcha”sini o’qimay
1
Tulabayeva Ruxsora Sayfullayevna
–
filologiya fanlari bo‘yicha falsafa dok
-
tori (PhD), Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti.
E-mail:
rtulaboyeva@navoiy-uni-uz; rtolaboy@gmail.com
ORCID ID:
0000-0002-7013-400X
Iqtibos uchun:
Tulabayeva, R. 2022. “Xudoyberdi To‘xtaboyev fenomeni”.
O
‘zbekiston: til va madaniyat. Adabiyotshunoslik
1 (2): 110-120.
110
Uzbekistan: Language and Culture 2023/ 1 (2)
qolmagan. Nafaqat o’zbek, balki jahon bolalari ham bugun adib
asarlaridan namunalar o’qimoqda, zero, uning asarlari dunyoning
30 dan ortiq mamlakatlari tillariga tarjima qilindi. Bu esa yozuvchi
ning chinakam bola muxlislari son-sanoqsiz ekanini isbotlaydi.
Asosiy qism
Xudoyberdi To‘xtaboyev zamonaviy o‘zbek bolalar adabiyo-
tining yetakchi vakillaridan biri. U 1932-yil 17-dekabrda Farg‘ona
viloyatining Katta Tagob qishlog‘ida tug‘ilgan. Otadan juda erta
yetim qolgan Xudoyberdi bobosi Erkaboy va buvisi Robiyabibilarn-
ing tarbiyasida o‘sadi. 1949-yili Qo‘qon pedagogika bilim yurtini,
1955-yili Toshkent davlat universiteti (hozirgi Milliy universitet)ni
bitirgan. So‘ng bir necha yil Farg‘ona viloyatining Bag‘dod, O‘zbekis-
ton tumanlaridagi maktablarda o‘qituvchi, ilmiy bo‘lim mudiri, mak-
tab direktori lavozimlarida ishlagan. Bo‘lg‘usi adib 1958-yili Tosh
-
kentga keladi. 12 yil davomida turli gazetalarda ishlaydi, hozirjavob,
qalami o‘tkir jurnalist sifatida elga taniladi. Jamiyatdagi illatlar-
ni fosh etuvchi 300 dan ortiq feleton yozadi. 70-yillar boshida o‘z
ijodiy faoliyatini bolalar hayotini keng tasvirlagan asarlar yaratishga
yo‘naltiradi. Yozuvchi o‘zining tarjimayi holida bu qarorini shunday
izohlaydi: «Ruhi dunyosi pok bo‘lgan, tarbiyaga quloq soladigan,
savob va gunohni bilishga intiladigan, ruhi go‘zallikka talpinayotgan
bolalar dunyosida ishlasam qanday bo‘lar ekan, deb o‘ylay boshla
dim va qaror ham qabul qildim, bolalar, o‘smirlar dunyosiga paqqos
o‘tib ketdim».
Darhaqiqat, adib, uzoq yillar yozuvchilik iste’dodini bolalar
va o‘smirlarning ma’naviy tarbiyasiga bag’ishladi. U ana shu maq
sadda yoshlar nashriyoti, “Gulxan”, “Yosh kuch” jurnallarida faoliyat
ko‘rsatib, o‘zi e’tirof etganidek, “...Bola va o‘smir ruhidagi go‘zallikni
himoyalashga e’tibor” berib keldi. Yozuvchi tinimsiz mehnati, izla
nishlari, bolalarga cheksiz mehr-muhabbati tufayli, o‘zbek bolalar
adabiyotining zabardast namoyandasiga aylandi. Adib qalamiga
mansub “Omonboy va Davronboy sarguzashti” qissasi (1974-yil),
“Sariq devni minib” (1968-yil), “Sariq devning o‘limi” (1973-yil),
“Besh bolalik yigitcha” (1976-yil), “Qasoskorning oltinboshi” (1981-
yil), “Yillar va yo‘llar” (1983-yil), “Shirin qovunlar mamlakati” (1986-
yil), “Mungli ko‘zlar” (1988-yil), “Jannati odamlar” (1996-yil) kabi
romanlari ana shu xayrli faoliyat mevalaridir.
Xudoyberdi To‘xtaboyevning “Sariq devni minib” asari ko‘pgi-
na jahon xalqlari tillariga (30 dan ortiq) tarjima qilingan, italiyalik
buyuk bolalar yozuvchisi Janni Rodarining tahsiniga sazovor bo‘lgan.
111
Xudoyberdi To’xtaboyev fenomeni
Bolalarning sevimli yozuvchisi X. To‘xtaboyev 1982-yilda
“O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi”, 1991-yilda
esa “O‘
z
bekiston xalq yozuvchisi” kabi yuksak unvonlar bilan taqdir-
langan.
Nafaqat o‘zbek, balki dunyo bolalarining ham sevimli adibiga
aylanib ulgurgan Xudoyberdi To‘xtaboyev 2021-yil 22-mart kuni 89
yoshida vafot etdi.
Asarlari sharhi
Xudoyberdi To’xtaboyev bolalarga bag’ishlab juda ko’plab
asarlar yozgan. Ularning hammasi birdek mashhur bo’lmasa-da, le-
kin shunday asarlari borki, bolalar prozasining yorqin namunalari
hisoblanadi.
Adibning “Sariq devni minib” va uning mantiqiy davomi
bo‘lgan “Sariq devning o‘limi” romanlari nafaqat o‘zbek adabiy oti,
balki jahon adabiyoti ko‘lamida ham bolalar uchun yaratilgan sar-
guzasht asarlarning eng yaxshi namunasiga aylandi. Bu romanlarda
6-sinf o‘quvchisi Hoshimjonning ajoyib sarguzashtlari, uning sehrli
qalpoqcha yordamida erishgan qahramonliklari qiziqarli tarzda hi-
koya qilinadi. Hoshimjon tashlandiq bir uydan oq jundan yasalgan
sehrli qalpoqchani topib oladi. Uning sehrini avval uyidagilar bilan
sinab ko‘radi. Qalpoqchaning sehrli kuchiga to‘la amin bo‘lgach, uni
dastlab qishlog‘idagi folbin xolaning yolg‘onchiligini fosh qilishga
qaratadi. Oyisiga qo‘shilib firibgarlik qilayotgan sinfdoshi Mirobid
-
dinxo‘jani tavbasiga tayantiradi, folbin xola xaltachalaridagi dorilar-
ni almashtirib qo‘yib, mijozlarni undan bezdiradi. Sehrli qalpoqcha
ishlaridan ruhlangan Hoshimjon uni o‘zi o‘qiydigan maktabida ham
sinay boshlaydi. Qalpoqchani kiyib olib, o‘qituvchilar konspektlari-
dan yozma ishlarni ko‘chiradi, natijada baholari, o‘zlashtirishi yax-
shilana boshlaydi, biroq shoshqaloqligi tufayli o‘zi ham pand yeydi.
O‘qituvchilar uni koyib, tartibga chaqiradilar. Bilimsiz, yaxshi baho
larga o‘qimay turib biror-bir kasb egasi bo‘lish mumkin emas, deb
uqtiradilar. Lekin sehrli qalpoqchaning kuchiga ortiqcha ishongan
Hoshimjon ustozlarining “Ilmsiz bo‘lsang, zootexnik tugul, molboqar
ham bo‘la olmaysan” degan gapiga o‘jarlik bilan, “bo‘laman, bo‘la-
man, bo‘laman”, deydi-da, eshikni tarsillatib yopib maktabdan keta-
di. Maktabini, jonajon qishlog‘ini tark etadi. Dastlab ishlari yurish
gandek bo‘ladi – u sehrli qalpoqcha yordamida ishyoqmas, dangasal-
ar, lo‘ttiboz kimsalarning rosa dodini beradi. Ularni qilmishiga yara-
sha jazolaydi. U jinday quv, ayyor, bir qadar lofchi bo‘lsa-da, aslida
sofdil, ko‘ngli beg‘araz bola. U doimo yaxshilikka, ezgulikka intiladi.
112
Ruxsora TULABAYEVA
Tezroq katta bo‘lgisi keladi, sehrli qalpoqcha yordamida turli kas-
blarni egallashga harakat qiladi. Ularni bir qadar egallaydi ham, bi-
roq bilimsizligi, tajribasizligi tufayli pand yeydi. Biror-bir maqsadga
erishish uchun sehrli qalpoqchadan tashqari, bilim ham kerakligini
unutib qo‘yadi. Shuning uchun ham qaysi kasbga qo‘l urmasin ishi
chappasiga ketadi.
Agar siz “Sariq devni minib”, “Sariq devning o‘limi” romanla-
rini to‘liq o‘qib chiqsangiz, sehrli qalpoqcha tufayli turli mutaxassis
liklarni egallagan Hoshimjon har safar chuv tushishi sabablarini
bilib olasiz.
Romanlarining o’ziga xos xususiyatlari
Bolalarga asar yozgan yozuvchining qalbida bolaga xos
xarakter-tabiat bordir. Xudoyberdi To‘xtaboyev qahramonlarini
o‘z qalbida mavjud bo‘lgan bolaga xoslik – quvnoqlik, beg‘uborlik,
tamasizlik, so‘zga chechanlik, zukkolik singari xislatlar orqali
tasvirlaydi. Bola xarakterining eng ko‘zga ko‘ringan xususiyatlaridan
biri – ularning rostgo‘yligidir. “
Yashirib nima qilaman, ko‘cha changi-
tib yurgandan ko‘ra komandaga bo‘linib olib, to‘p tepgan yoki xoliroq
joyga, masalan, oying harchand chaqirsa ham ovozi yetmaydigan
joyga borib olib chillak o‘ynagan ming marta yaxshi” degan bolakay
o‘zining sodda va rostgo‘y ekanini namoyon etib turibdi.
“To‘g‘ri, men o‘sha yili oltinchi sinfda qolib ketganman, lekin
yomon o‘qiganim uchun emas, yo‘q, zinhor bunday deb o‘ylamang.
O‘sha yili sizga ochig‘ini aytsam, butun maktabimiz bo‘yicha
“to‘rt” va “besh” baholar zapasi kamayib qolgan ekan. Shuning
uchun muallimlar menga nuqul yo “uch”, yo “ikki” qo‘yaverishgan.
O‘qituvchilar: “Akromjon, sen o‘zi ajoyib bolasan-u, lekin baribir
ikki qo‘yishga to‘g‘ri keladi-da”, – deb bir necha bor uzr so‘rashgan”
[
To‘xtaboyev 2016,
5].
Fikrlar va hislar oqimi qahramon ruhiy olamini oshkor qiladi.
Parchada maktabda qoloqroq o‘qiydigan bolaning ham aybdorlik
hissi, ham shu hisni berkitish uchun ishlatilgan, bunga hatto uning
o‘zi ham ishonmaydigan yolg‘oni keltirilgan. U o‘zining “yomon”
o‘qishini, aynan shuning uchun sinfda qolib ketganini va bu sabab
hammaga ayon bo‘lib turgan haqiqat ekanligini yaxshi biladi. Ammo
shunday bo‘lsa-da, negadir buni tan olishni istamaydi. Go‘yo o‘zini
“uyatga” qoldiradigan sabab “boshqa”, ya’ni “butun maktab bo‘yicha
“to‘rt” va “besh” baholar zapasi kamayib qolgan ekan”ligi unga taskin
beradi.
Bunda qahramon ichki dunyosini tasvirlashda ichki monolog
113
Xudoyberdi To’xtaboyev fenomeni
vositasi yetakchi o‘rinda turadi. Yozuvchi shu vosita orqali o‘z
qahramonlari ichki olamining chuqur tahlilini beradi.
Yozuvchining mahorati, uzoq davom etgan izlanishlari,
bola ruhiyatini yaxshi o‘rgangani, bolalarga bo‘lgan muhabbati –
bularning barchasi uning g‘aroyib qahramonlarida bo‘y ko‘rsatdi.
Bu qahramonlarni bugungi kunda bolalar xarakterining namunasi
sifatida bemalol ko‘rsatish mumkin.
Yoki yana shu asardan: “… – Hoshim, – deb chaqirib qoldi.
–Labbay, oyijon.
– Nega tovuqlarga don bermading?…
–Nima dedingiz, oyi?
– Nega tovuqlarga don bermading, deyapman, nima qulog‘ing
devorning ostida qolganmi?
– Ovqatini o‘zi topib yesin-da. Tokaygacha tekinxo‘rlik qili-
shadi, – deb gapni chalg‘itmoqchi bo‘ldim.
–Voy o‘lmasam, suvam bermaganga o‘xshaysan.
– Oyi, tovuqlar suv ichmaydigan bo‘lib ketgan…
– Shunaqami?
– Ha, shunaqa.
Nojo‘ya gap aytib qo‘ygan bo‘lsam kerak, oyim katta kaltakni
olib quvlashga tushdi. Uch marta hovlini aylandim-da, ko‘cha eshigi
oldiga borib egilib salom berdim va bir hatlab o‘zimni ko‘chaga
oldim” [To‘xtaboyev 1982, 17-18].
Bu vaziyatda bola uchun eng oxirgi chora – qochish. U qochib
qolish bilan muammodan qutulmoqchi bo‘ladi. Ammo qochish
bosqichiga yetib borguncha uning “ancha-muncha kurashgani”
ko‘rinib turibdi. Bolaning “himoyaviy usul”i bosqichma-bosqich
rivojlanib boradi. “Labbay oyijon”, “Nima dedingiz oyi?” der ekan,
bola bu bilan onaning yumshashi yoki boshqa narsaga chalg‘ib
qolishini kutadi. Biroq bunday bo‘lmaydi. Onaning vajohati tobora
jiddiylashayotgani ma’lum. Bola ham “himoya usuli”ni kuchaytiradi.
“Ovqatini o‘zi topib yesin-da. Tokaygacha tekinxo‘rlik qilishadi”,
“Oyi, tovuqlar suv ichmaydigan bo‘lib ketgan…” degan gaplarni
qanday aytib yuborganini bilmay qoladi. Bu yerda onaning jahlini
chiqargan narsalar asosan, “tovuqlarning o‘zi ovqat topib yeyishi”,
“tekinxo‘rlik” qilavermasligi kerakligi va ularning “suv ichmaydigan
bo‘lib ketgani” singari mantiqsiz jumlalar edi. Ammo bolani bu
paytda shu gaplarning mantiqsiz ekanligi, “tekinxo‘rlik qilish”, “suv
ichmaydigan bo‘lib ketish” singari “xususiyat”larning tovuqlarga
nisbatan qo‘llab bo‘lmasligi qiziqtirmaydi. Uning uchun muhimi –
jazo olishdan qutulish. U ixtiyorsiz ravishda chechanlik bilan javob
114
Ruxsora TULABAYEVA
qaytaraveradi. Natijada, yuqoridagi kabi yumor yuzaga keladi. Bu
hodisaning isboti sifatida parchaning oxirgi qismiga diqqat qiling:
“Nojo‘ya gap aytib qo‘ygan bo‘lsam kerak, oyim katta kaltakni olib
quvlashga tushdi”, deydi bola. Bundan shuni anglash mumkinki, bola
haliyam qanday xato qilganini sezgani yo‘q. Uning aqliga onasining
jahlini chiqargan narsa qandaydir “nojo‘ya gap aytib qo‘ygan”i emas,
balki aynan o‘sha mantiqsiz jumlalari ekanligi haliyam yetib kelgani
yo‘q. Buning sabablari sifatida qahramonning o‘zi tushib qolgan
vaziyatdan qutulish, o‘z aybini yopish, o‘zgalar va o‘zi oldida o‘zini
oqlash kabilarni keltirish mumkin.
Adibning “Besh bolali yigitcha” asarida ham bola ruhiyatining
o‘ziga xos jihatlarini kuzatish mumkin. “Besh bolali yigitcha” asarida
bolaning uy yumushlari bilan bandligi tengdoshlari bilan birga o‘ynab
yurish imkoniyatini bermaydi. Bolaning o‘rtoqlari uni masxara
qilishadi va atay g‘ashiga tegish uchun turli “usullar” ishlatishadi.
Ammo bu bola shunday nekbin – optimistik ruhga egaki, u o‘ziga o‘zi
taskin berish uchun kuch topadi. “Tomda o‘tirib makka uqalayapti-
yu”, “qiziq-qiziq afandilar aytib”, o‘zini-o‘zi “ovuntirib”, o‘zini-o‘zi
“kuldirib” o‘tiribdi. Ammo ayni paytning o‘zida “… Ho‘ narida, jarlik
orqasidagi yalanglikda bo‘lsa” o‘rtoqlari ko‘zini kuydirib varrak
uchirishyapti, osmonda katta-kichik varraklar shunaqangi ko‘pki,
biri shox tashlab, boshqasi havolab, chiroyli shokilalarini pirpiratib
shunaqangi chiroyli uchishyaptiki, bepoyon osmonda xuddi qush
bozori bo‘layotganga” o‘xshashi unga ichdan alam qiladi. Ruhiy
ziddiyat. Fikrlar va tuyg‘ular kurashi yuz berayotgan, yengilish hissi
sezilib turgan lahzadan bolaning ruhi o‘ziga taskin (najot) topishni
istaydi. Natijada, “qiziq-qiziq afandilar aytib”, o‘zini-o‘zi “ovuntirib”,
o‘zini-o‘zi “kuldirib” o‘tirishning o‘zi unga taskin beradi.
Biz Xudoyberdi To‘xtaboyev romanlarida yumorning
yetakchi vosita ekaligini imkon qadar talqin etishga urindik. Lekin
bolalarga atab yozilgan romanlarda yumorning ijtimoiy tabiati ham
borligini unutmaslik lozim. X.To‘xtaboyev qahramonlari hamisha
jamiyat bilan birga, turli odamlar orasida tasvirlanadi. Shuning
uchun ham q
ahramon komizmi ma’lum sharoit asosida yuzaga
keladi. Yuzaga kelgan komik vaziyatga faqat bolaning o‘zi emas, balki
jamiyat ham qisman sababchi bo‘ladi. “Mungli ko‘zlar” romanida
ijtimoiy hayot taqozosi bilan turli sinovlarga duchor bo‘lgan bolalar
obrazlari gavdalantirilgan. Bu bolalar boy oila farzandlari bo‘lib,
keyinchalik, oila inqirozga yuz tutgach, qanday ruhiy kechinmalar
iskanjasida qolganlari asarda yoritib berilgan. X.To‘xtaboyev
asarlarida milliy ruh, dunyoqarash sezilib turadi. X.To‘xtaboyev
115
Xudoyberdi To’xtaboyev fenomeni
milliy adabiy an’analarimizga, xalq og‘zaki ijodi tajribalariga
tayangan holda sarguzasht-detektiv romanning o‘ziga xos, betakror
milliy shaklini yaratdi, o‘zi yaratgan milliy shakl vositasida o‘zbek
xalqi hayotining betakror manzaralarini, yorqin milliy xarakterlarni
badiiy kashf etishga erishdi.
Xudoyberdi To‘xtaboyev asarlarida keksa odamlar – chol-
kampirlar alohida mehr bilan tasvirlanadi. Hoshimjon buvisini,
Akrom sartaroshni, polkovnik Salimjon Otajonovni nihoyatda
hurmat qiladi. Akrom bilag‘on Shirin qovunlar mamlakatida Dar
Darajaday ustoz-suyanchiq topib olganidan behad quvonadi. “Besh
bolali yigitcha”da Parpi bobo, To‘ti xola, Pakana bobo, Abziy singari
keksalar yetimlarning boshini silaydilar. Yozuvchining “Jannati
odamlar” asarida esa Erka bobo, Matmusa bobo singari diyonatli,
ilmli kishilar timsoli mehr bilan tasvirlangan. Buning sababi,
yozuvchi ma’naviyatining kamolga yetishida uning bobosi va buvisi
katta hissa qo‘shganidir.
Xudoyberdi To‘xtaboyevning yoshligi, bolaligi bobosi Erkaboy
va enasi Robiyabibi xonadonida o‘tgan. Bobosi yetim nabirasiga mehr
berdi, mehnatga ko‘niktirdi, diyonatli bo‘lishga undadi. Keksalardan
olgan mehr, tarbiya adibning deyarli barcha asarlarida ko‘zga
tashlanadi. Shuning uchun ham uning asarlarida keksa odamlar
obrazi bolalar singari beg‘ubor, qalbi pok, rahmdil va insonparvar
qilib tasvirlanadi.
X.To‘xtaboyev fantastik detaldan faqatgina badiiy vosita
sifatida foydalanadi. X.To‘xtaboyev fantastik realizm asosida
qahramonlar ruhiyatini ham ifoda etgan. Fantastik holatlar
qahramonlar ruhiy dunyosini, xarakterini ochib berishga xizmat
qilib, o‘ziga xos ifoda shakli hisoblanadi. X.To‘xtaboyev romanlarida
fantastik o‘rinlar hayot haqiqatiga uyg‘un tasvirlanadi. Bu esa
fantastikaning realizmni inkor etmasligini ko‘rsatadi. “Sariq devni
minib” romanida faqatgina sehrli qalpoqcha fantastik detal bo‘lib
xizmat qilsa, “Shirin qovunlar mamlakati...” romanida esa ko‘plab
fantastik holatlar tasvirlangan. Bolaning fantastik olamga tushib
qolishi asar oxirigacha fantastik tasvirning berilishini ta’minlagan.
Xudoyberdi To’xtaboyev ijodining o'rganilishi
X.To‘xtaboyev ijodi uzoq vaqtlardan beri adabiyotshunoslar
diqqatini o‘ziga jalb qilib keladi. Uning matbuot yuzini ko‘rgan har
bir yangi asari hech qachon e’tibordan chetda qolgan emas. Taniqli
adabiyotshunos olimlarimizdan O.Sharafiddinov, M.Qo‘shjonov,
S.Mamajonov, U.Normatov, A.Rasulov, P.Shermuhamedovlarning
116
Ruxsora TULABAYEVA
ilmiy maqolalari, shuningdek, bolalar adabiyotining ko‘plab
tadqiqotchilari ishlarini misol tariqasida keltirish mumkin.
X.To‘xtaboyev romanlarida aks etgan yumor xususida
professor U.Normatov adib bilan bo‘lgan suhbat asnosida go‘zal
ta’riflar keltiradi [Normatov, 2010, 350-362]. Olim ta’kidlashicha,
“Sariq devni minib” asari aynan yumor ruhida yaratilgani sababli,
dunyoning ko‘plab ijodkor va olimlari e’tirofiga sazovor bo‘lgan.
“Jumladan, bolalar adabiyoti masalalariga bag‘ishlangan bir
anjumanda mashhur italyan bolalar yozuvchisi Janni Rodari “Sariq
devni minib” romani haqida to‘xtalib, bu asar menga o‘zining boy
fantaziyasi, hayotbaxsh yumori bilan ma’qul bo‘ldi, degan edi. Xuddi
shu asar nemis tilida chiqqanida turkshunos olima Doras Shuls
adibga o‘zbek tilida maktub yo‘llab, roman quvnoq o‘zbekona kulgisi
bilan nemis kitobxoniga ma’qul tushganligini ta’kidlaydi” [
Normatov,
2010, 350-362
].
Xulosa
Bolalar adabiyoti yosh kitobxon qalbi va ongiga chuqur
ta’sir etuvchi omillardan hisoblanadi. Shu ma’noda bolalar uchun
yaratilgan har bir asar tarbiya qiluvchi vazifasini ham o‘taydi.
Biz yuqorida Xudoyberdi To‘xtaboYev romanlaridagi komizm
yetakchiligi haqida yuqorida to‘xtaldik. Komizm “komediya” so‘zi
o‘zagiga aloqador bo‘lib, yunoncha “comikos” – kulgili va “ode” –
qo‘shiq ma’nolarini anglatadi. Unda “hayot voqea-hodisalari dra-
matik qahramonlarning kulgili fe’l-atvorlari, xatti-harakatlarida voqe
bo‘ladi” [Belinskiy, 156]. Komediyaning mohiyati komik konfliktga
bog‘liq bo‘lib, unda “hayot o‘z-o‘zini inkor qiladi”, ya’ni aslida xunuk,
zararli, razil va nopok xulqli inson (mazmun) o‘zini yaxshi, ilg‘or, pok,
odamiy qilib ko‘rsatsa (shakl) yoki buning aksicha holatda bo‘lsa,
kulgi keltirib chiqaradi – deb yozadi V.G.Belinskiy [Belinskiy, 156].
Demak, komizm – hayotga, voqelikka kulgi aralash munosabat, inson
ko‘nglining kulgi yo‘li bilan poklanishidir. Bu borada Suvon Melining
“Komik katarsis” nomli maqolasida batafsil fikr yuritilgan [Suvon
Meli, 2003. 20]. X.To‘xtaboyev romanlarida bola qahramon ruhiyatida
chechanlik xususiyati ustunlik qiladi. Bu esa bola qahramonlarga xos
bo‘lgan hayotbaxsh yumorni yuzaga chiqaradi. Bolalar adabiyotida
psixologizmning eng katta xususiyati komizm hisoblanadi. Komizm
jarayonida bola qahramon psixologizmi namoyon bo‘ladi. Bola
ruhiyati komizmga moyil bo‘lib, u har qanday vaziyat, har qanday
holatda komiklikdan yiroqlashmaydi.
Yozuvchi romanlarida keksalar obrazlari tasvirlanadi. Bu
117
Xudoyberdi To’xtaboyev fenomeni
tasvir bevosita yozuvchi biografiyasi bilan aloqador bo‘lib, keksa
insonlar yozuvchi hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lganini ko‘rsa-
tadi. Umuman, keksa odamlar obrazi yozuvchida qanday muhabbat
qoldirgan bo‘lsa, yosh qahramonlar qalbida ham ana shunday mehr-
muhabbat bilan iz qoldiradi. Har bir uchragan keksa odam o‘zicha
yosh qahramonlarga yaxshiliklar qiladi, ularni ezgulikka undaydi.
Buning sababi, yozuvchidagi ruhiy-ma’naviy olam ana shunday
odamlarga izzat-hurmat va mehr-muhabbat bilan yo‘g‘rilgan edi.
Adabiyotlar
Жумабоев, Мамасоли. 2000.
ХХ аср ўзбек шеъриятида психологик
тасвир маҳорати.
Тошкент:
ДДА.
Жумабоев, Мамасоли. 2001.
Болалар адабиёти.
Тошкент:
Ўқитувчи.
Жумабоев, Мамасоли. 2002.
Ўзбек ва чет эл болалар адабиёти
.
Тошкент:
Ўзбекистон.
Жўрақулов, Узоқ. 2006.
Ҳудудсиз жилвa.
Тошкент: Фан.
Матжонов, Сафо. 2018. “Сеҳрли қалам ёхуд болалигини қўмсаган
бобо”. Х.Тўхтабоев. “Қайлардасан болалигим” китобига
сўзбоши”. Тошкент: Янги аср авлоди.
Норматов, Умарали. 1983.
Ақл ва қалб чироғи.
Тошкент: Адабиёт ва
санъат.
Норматов Умарали, 2007.
Ижод сеҳри.
Тошкент:
Шарқ.
Норматов, Умарали. 2010. “Ҳаёт ва ҳажвиёт”. Нафосат гурунглари.
Тошкент: “Муҳаррир”.
Расулов, Абдуғафур. 2012.
Ғаройиб салтанат.
Тошкент:
Адиб.
Сувон, Мели. 2003. “Комик катарсис”.
Ўзбек тили ва адабиёти,
3-сон.
20.
Тўхтабоев, Худойберди. 2016.
Ширин қовунлар мамлакати ёки
сеҳргарлар жанги.
Тошкент: Янги аср авлоди.
Тўхтабоев, Худойберди. 1982.
Сариқ девни миниб.
Тошкент: Ёш
гвардия.
Тўхтабоев, Худойберди. 2005.
Беш болали йигитча.
Тошкент: Ғафур
Ғулом номидаги НМИУ.
Қўшжонов, Матёқуб. 1982.
Ўзига хос ижод йўли.
Тошкент: Ёш гвардия.
118
Ruxsora TULABAYEVA
Khudoyberdi Tokhtaboyev phenomenon
Ruxsora Tulabayeva
1
Abstrakt
Khudoyberdi Tukhtaboyev, a famous representative of Uzbek
children’s literature, is one of the writers who perfectly illuminate children’s
mental world in their works. Khudoyberdi Tukhtaboyev started a new era
in Uzbek children’s literature, as well as it’s prose. Actions, words, and
character of the characters he created were loved by young readers. The
writer was able to transfer the cheerfulness and innocence of a child in his
works. This humor was close to children’s hearts, and he gained more and
more young fans through this closeness.
The unique characters created by the writer are living in the
hearts of many readers. In particular, his characters such as Hoshimjon,
Mirobiddinkhoja, Orifjon, Akrom Kavunchi are already well known,
especially to young readers. The reason for that is that the characters of
them are very bright and memorable, cheerful, innocent and simple like a
child, prone to laughter and humor. The purpose of the article is not only
to list the biography and works of Khudoyberdi Tukhtabayev, but also to
analyze the characteristics of his novels.
Key words:
Khudoyberdi Tokhtaboyev, novel, image, hero, comedy,
social nvironment, image of the psyche, hero’s psyche, character, humor,
hero, expression.
References
Jumaboyev, Mamasoli. 2000. XX asr o‘zbek she’riyatida psixologik tasvir
mahorati.
Toshkent:
DDA.
Jumaboyev, Mamasoli. 2001. Bolalar adabiyoti.
Toshkent:
O‘qituvchi.
Jumaboyev, Mamasoli. 2002. O‘zbek va chet el bolalar adabiyoti.
Toshkent:
O‘zbekiston.
Jo‘raqulov, Uzoq. 2006. Hududsiz jilva. Toshkent: Fan.
Matjonov, Safo. 2018. Sehrli qalam yoxud bolaligini qo‘msagan bobo.
X.To‘xtaboyev. “Qaylardasan bolaligim” kitobiga so‘zboshi”. –
Toshkent: Yangi asr avlodi.
Normatov, Umarali. 1983. “Aql va qalb chirog‘i”. – Toshkent: Adabiyot va
1
Tulabayeva Ruxsora Sayfullayevna
–
Doctor of Philosophy (PhD) in Philology,
Tashkent State University of Uzbek Language and Literature named after Alisher
Navo’i.
E-mail:
rtulaboyeva@navoiy-uni-uz; rtolaboy@gmail.com
ORCID ID:
0000-0002-7013-400X
For citation:
Tulabayeva, R. 2022. “
Khudoyberdi Tokhtaboyev phenomenon
”.
U
z-
bekistan: Language and Culture. Literature 1 (2)
: 110-120.
119
Xudoyberdi To’xtaboyev fenomeni
san’at.
Normatov Umarali, 2007.
Ijod sehri.
Toshkent:
Sharq.
Normatov, Umarali. 2010. “Hayot va hajviyot”. Nafosat gurunglari.
Toshkent: Muharrir.
Rasulov, Abdug‘afur. 2012.
G‘aroyib saltanat.
Toshkent:
Adib.
Suvon, Meli. 2003. “Komik katarsis”.
O‘zbek tili va adabiyoti
3: 20.
To‘xtaboyev, Xudoyberdi. 2016. “Shirin qovunlar mamlakati yoki sehrgarlar
jangi”. Toshkent: Yangi asr avlodi.
To‘xtaboyev, Xudoyberdi. 1982. Sariq devni minib. Toshkent: Yosh gvardiya.
To‘xtaboyev, Xudoyberdi. 2005. Besh bolali yigitcha. Toshkent: G‘afur
G‘ulom nomidagi NMIU.
Qo‘shjonov, Matyoqub. 1982. O‘ziga xos ijod yo‘li. Toshkent: Yosh gvardiya.
120
Ruxsora TULABAYEVA
