“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
305
ZAMONAVIY GLOBAL TEXNOLOGIYALARNING
OMMAVIY AXBOROT VOSITALARIDA QO‘LLANILISHI
Madina AXMEDOVA
O’zbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar
universiteti Noshirlik ishi va muharrirlikyo ’nalishi magistranti
Annotatsiya.
Ushbu maqola media sanoatida texnologiyalarning paydo bo
‘lishi ma ’lum ma ’noda konsentratsiyalashuv jarayonida kommunikatsiya sohasida
ham, jurnalistika sohasida ham sun ’iy intellektdan foydalanilishi haqida so ’z boradi.
Kalit so’zlar:
kommunikatsiya, texnologiya, sun’iy intellekt, zamonaviy
tendensiyalar.
Annotation.
This article talks about the use of artificial intelligence in the field
of communication and journalism in the process of the emergence of technologies in
a certain sense of concentration in the media industry.
Key words:
communication, technology, artificial intelligence, modern trends.
Asrlar davomida texnologiyaning o‘zgaruvchan evolyutsiyasi bilan ommaviy
axborot vositalari va uning kanallari ham shunday qilishlari adolatli qaror deyishimiz
mumkin. Raqamli ommaviy axborot vositalarining paydo bo‘lishi bilan biz
texnologiyalarga tobora ko‘proq qaram bo‘lib qoldik.
Texnologiya va tobora ortib borayotgan ommaviy axborot vositalari har doim
globallashuvga turtki bo‘lib kelgan. Tomas Fridmanning ta’kidlashicha, global
iqtisodiyotga hissa qo‘shishning bir necha usullari bo‘lib, ularning eng asosiylaridan
biri zamonaviy texnologiyalar bilan qorishib ketgan mediadir. Ko‘pgina
iqtisodchilarning ta’kidlashicha, haqiqatda innovatsiyalar, iqtisodiy faollik va aholi
hali ham hududiy jozibador hududlarda to‘planadi va ular iqtisodiy cho‘qqilar va
vodiylarni yaratishda davom etadilar, bu esa har qanday holatda hamma uchun
tenglikni anglatmaydi
78
.
Shuni ta’kidlash kerakki, Fridman sotsiolog emas, balki iqtisodchi. Uning ishi
iqtisodiy yutuqlar va ushbu yangi dunyo tartibiga olib keladigan xavflarga qaratilgan.
Media globallashuvi madaniyatlararo g‘oyalar almashinuvi orqali ommaviy axborot
vositalarining butun dunyo bo‘ylab integratsiyalashuvini yuzaga
78
Friedman, Thomas. The World Is Flat: A Brief History of the Twenty-First Century. New York: Farrar, Straus, and
Giroux. 2005.
306
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
keltiradi. Atoqli olim Marshal Lyonsning fikrlari shuni tasqidlaydiki, transmilliy
korporatsiyalar media globallashuvining asosiy vositasidir va bu korporatsiyalar
global ommaviy axborot vositalarining mazmuni va tarqatilishini nazorat qiladi
79
. Bu
degani zamonaviy texnologiyalarning ahamiyati sohani rivojlantiruvchi vosita
sifatida yanada oshib boraveradi. To‘g‘ri, qaysi ommaviy axborot vositalarini kim
nazorat qilayotganiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, katta va yirik konglomeratlar
rivojlanib borayotgani sababli mustaqil axborot manbalari kamaymoqda. Ammo
shunday bo‘lsa-da, bu ijobiy tendensiyalarning orqasidagi muhim nuqtadir. Tashqi
tomondan, turli xil ommaviy axborot vositalarini topish uchun cheksiz imkoniyatlar
mavjud. Ammo raqamlar har doim ham to‘g‘ri bo‘lavermaydi.
Media sanoatida texnologiyalarning paydo bo‘lishi ma’lum ma’noda
konsentratsiyalashuvga olib keldi. Qimmatbaho texnologik yutuqlarni qo‘llashdagi
xarajatlarni yirik oligarxlar o‘z manfaatlari yo‘lida foydalana boshladilar va bu
mediada konsolidatsiya hodisasini yuzaga keltirdi. Media konsolidatsiyasi - bu
ommaviy axborot vositalarining ko‘pchiligini kamroq va kamroq egalar nazorat
qiladigan jarayonidir. Media konsolidatsiyasi quyidagi disfunktsiyalarga olib keladi.
Konsolidatsiyalangan ommaviy axborot vositalari jamoatchilikdan ko‘ra o‘z
aktsiyadorlariga ko‘proq qarzdor sezdirishga olib keldi.
Shunga qaramay, asosiy davlatlardan periferik va yarim periferik
mamlakatlarga texnologiya almashinuvi bir qator murakkab muammolarni keltirib
chiqarishi shubhasizdir. Masalan, mojaro nazariyasidan foydalanadigan kishi
texnologik o‘sish bilan qanchalik siyosiy mafkura va madaniy mustamlakachilik
sodir bo‘lishiga e’tibor qaratishi mumkin. Nazariy jihatdan hech bo‘lmaganda
texnologik innovatsiyalar mafkuradan xoli ekanligiga hech kim kafolat bera olmaydi.
Bu jarayonda yangi bir tushuncha global texnologiyalarning qo‘llanishi tushunchasi
birlamchi o‘ringa chiqadi.
Texnologik globallashuv ko‘p jihatdan texnologik diffuziya bilan tezlashadi,
texnologiyaning chegaralar bo‘ylab tarqalishi yuzaga keladi. So‘nggi yigirma yil
ichida texnologiyaning periferik va yarim periferik davlatlarga tarqalishida tez
yaxshilanishlar kuzatildi. Umuman olganda, hisobotda texnologik taraqqiyot va
79
McLuhan, Marshall. Understanding Media: The Extensions of Man. New York: McGraw-Hill. 1964.
307
iqtisodiy o‘sish sur'atlari bog‘langanligi va texnologik taraqqiyotning o‘sishi mutlaq
qashshoqlikda yashovchi ko‘pchilikning ahvolini yaxshilashga yordam bergani
aniqlangandi
80
.
Texnologiya deganda faqatgina yangi kamera yoki boshqacha kompyuter
texnologiyalarining an’anaviy shakllarini tushunmaslik kerak. Yangiliklar va
radioeshittirishlarda sun’iy intellektning ta’siri haqida ham fikr yuritish maqsadga
muvofiq bo‘lar edi. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, sun’iy intellekt axborot almashish,
uning qo‘llanilishini kengaytirish, media iste'moli va ta’siri bo‘yicha ommaviy
axborot vositalariga favqulodda kuch berdi. Bundan tashqari, ushbu mavjud
vositalarni ixtisoslashtirilgan tushunishga ehtiyoj tug‘dirdi. Uning o‘ziga xosligi
shundaki, dunyoda nimalar bo‘layotganini bilishning yagona yo‘li hukumat
amaldorlari va gazeta sharhlovchilarining keskin rad etishlari orqalidir.
Sun’iy intellektning hozirgi ssenariydagi ahamiyati doimo muhokama qilinadi.
Yaqinda «Amazon»ning Aleksaning inson buyruqlarini tushunishi va ularga rioya
qilish qobiliyatini topish sensatsiya edi. Bu sun’iy intellektning (AI) iste’molchiga
birinchi taqdimotlaridan biri sifatida qaralishi mumkin. Bu sun’iy intellekt
mashinalarga odam kabi epchillik bilan vazifalarni bajarishi mumkinligini aniqlaydi.
Oddiy qilib aytganda, qurilmalar aniq dasturlashtirilmagan holda qaror qabul qilishi
mumkin bo‘ladi. Bu haqida tadqiqot olib borgan M.Munshi shunday yozadi:
«Insoniyat rivojlanishining boshidan beri aql faqat odamlar bilan bog‘liq. O‘zini eng
muhim organ deb atagan miyadan tortib, sayyoradagi eng aqlli organizmlar deb da'vo
qiladigan odamlargacha eng yuqori intellektga ega bo‘lish va mashq qilish bo‘yicha
birinchi o‘rinni egallab olishni istaydi, biroq, bu yuksak intellekt bilan
faxrlanishimizning sababi shundaki, odamlar yer yuzidagi boshqa hayvonlardan
ko‘ra ko‘proq hajmdagi ma’lumotlar bilan kommunikatsiya qilishlari mumkin»
81
.
80
The World Bank. “Global Economic Prospects 2008: Technology Diffusion in the Developing World.” World
Bank. Retrieved January 24,
2012 (http://siteresources.worldbank.org/INTGEP2008/Resources/GEP_ove_001-
016.pdf). 2008.
81
Munshi, M. Artificial Intelligence Kya Hai? Eske Kya-Kya Upyog hain? In Https://techsevi.com.
https://techsevi.com-Easy
. 2021.
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
308
Shubhasiz, sun’iy intellekt barcha sohalarda vaqt, energiya va pulni tejashga
qodir, ammo bu uning inson taraqqiyotiga hissa qo‘shish imkoniyatlarini juda tor
baholashdir. Alning eng qadimgi va keng tarqalgan tatbiqlaridan biri bo‘lgan
«Machine Learning» bizning hayotimizda juda keng tarqalgan. Yuzni tanib olishda
kompyuter bilan ko‘rish va avtomatik matnni to‘ldirishda tabiiy tilni qayta ishlash va
raqamli marketingdagi tavsiya tizimlari kabi bir qator afzalliklarni yuzaga keltirgan
deyishimiz mumkin, deydi Hanter
82
.
Sun’iy intellektning rivojlanishi, amerikalik kompyuter fanlari yetakchisi va
innovatori Jon Makkarti, mashina intellektini rivojlantirish bilan bog‘liq sohani
yaratishga qo‘shgan asosiy hissasi tufayli ba'zan «sun’iy intellektning otasi» deb
ataladi. «Kognitiv olim» birinchi marta «sun’iy intellekt» iborasini 1955-yilda 1956-
yilda Dartmut konferentsiyasida yozgan taqdimotida ishlatgan. Uning ta’kidlashicha,
nazariy jihatdan o‘rganish va aqlning har bir jabhasini unga taqlid qilish uchun
qurilma yaratish uchun yetarlicha aniq tavsiflash mumkin. 1981 -yil oktyabr oyida
Yaponiya 2020-yillar uchun zamonaviy kompyuter tarmoqlarini yaratish uchun
«Beshinchi avlod» kompyuter tizimlari deb nomlangan umummilliy loyihani ochdi.
Yaponiya birinchi bo‘lib bunday tashabbus bilan chiqdi.
Endi sun’iy intellekt va mashinani o‘rganish tibbiyot, media va marketing kabi
maxsus ishlar uchun insonning bilim mehnatini almashtirmoqda. Ular aynan shu
sohalardagi ish o‘rinlarini olib qo‘yishi kutilmoqda degan edi Sharre 2018 - yilda.
Ommaviy aloqa vositasi bo‘lgan ommaviy axborot vositalari va kommunikatsiya
vositalarida sun’iy intellekt va mashinalarni o‘rganish odamlarga ma’lumotni
kengaytirishga yordam berdi. Jurnalistlar yangiliklarni to‘playdi va jamiyat uchun
nashr etadi. Boshqalar orasida ma’lumot tarqatadigan odamlar kommunikatorlar deb
ataladi. Bir necha kishi kommunikator bo‘lib ishlaydi, lekin ular professional
jurnalist hisoblanmaydi.
Kommunikatsiya sohasida ham, jurnalistika sohasida ham sun’iy intellekt
hozirda muhim rol o‘ynamoqda. Ommaviy axborot vositalari va kommunikatsiya
82
Hunter, A. P., Sheppard, L. R. Adoption of artificial intelligence (artificial intelligence and national security, 2018
24-34-bb.
309
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
sohasida sun’iy intellektdan foydalaniladigan ba’zi sohalarni misol tariqasida
keltirishimiz mumkin.
Ijtimoiy media va raqamli reklama: Facebook va Twitter kabi ijtimoiy media
platformalarida axborot oqimini boshqarish oson. Muayyan mezonlar yoki kun
tartibiga ega bo‘lgan tvitlar va postlarga ijtimoiy tarmoqlarda ahamiyat berilishi
mumkin. Boshqacha qilib aytganda, ijtimoiy tarmoqlarda qaysi mavzular katta
ahamiyatga ega bo‘lishi oldindan hal qilinadi. Bu borada taqqioqt qilgan hind
olimlari ijtimoiy tarmoqlarni zamonaviy dunyodagi eng samarali vosita deb
ataganlar
83
. Masalan, kommunikatsiya vositasi bo‘lgan Twitter siyosiy brend
signalizatsiyasi vositasidir. Sun’iy intelekt tomonidan boshqariladigan Twitter
akkaunti yoki botlari 2016-yilgi АQSh saylovlari paytida noto‘g‘ri ma’lumot
tarqatgan. Bu raqamli marketingni targ‘ib qilishda siyosiy fikr-sun’iy intellektni
o‘zgartirishi, siyosiy fikrni shakllantirishi va ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan asosiy
aktyor edi. АI real vaqtda audio-vizual kontentni sozlash, paketlash va jo‘natishda
yordam berishi mumkin, shuningdek, tomoshabinlar tajribasini yaxshilashi mumkin.
Bundan tashqari, reklamalarni to‘g‘ri joylarga joylashtirish orqali reklama savdosini
oshirishga yordam beradi. Raqamli reklama taxtasini almashtirish xizmatlari jonli
sport paytida reklamadan ko‘proq pul olib keldi. Sun’iy intelekt o‘zining asosiy
yo‘nalishi orqali medianing eng asosiy qismini tashkil etishga erisha oladi.
Sun’iy intellekt ko‘p jihatdan yangiliklar xonasini yaxshilaydi. BBCning
«Juicer» nomli sun’iy intellektga asoslangan yangiliklarni qayta ishlash
texnologiyasini taqdim etdi. Bu beta veb-interfeysda ishlaydigan yangiliklarni
yig‘ish va kontentni chiqarish АPIsidir. BBC «Juicer» maqolani o‘chirib tashlaydi
va uni qidirish mumkin bo‘lgan tarkibga muvofiq qayta yozadi. U BBC yangiliklar
laboratoriyalari deb ataladi. Sun’iy intelekt eng zamonaviy texnologiya sifatida bir
qator afzalliklarga ega:
Аniq tahlillar: Qmmabop media kontentining tahlili odamlar nimani ko‘rishni
yoqtirishini aniqlash uchun ishlatilishi mumkin. Kontentni, reklama
83
Rathje, S., Roozenbeek, J., Van Bavel, J. J., & Linden, S. van der. Accuracy and Social Motivations Shape
Judgements of (Mis) Information. 2022.
310
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
strategiyalarini, reklamalarni va ta'minot zanjirini o‘zgartirganda, ilg‘or tahliliy
ko‘nikmalarga ega bo‘lish muhimdir. U odamlarga to‘g‘ri tarkibni ko‘rsatish va
qaysi kontent pul ishlayotganini aniqlash imkoniyatiga ega, deb yozadi Kataletta
84
.
Yangiliklar xonasida sun’iy intelekt: Eng mashhur xalqaro Reuter axborot
agentligi ham so‘nggi yangiliklarni kuzatish uchun sun’iy intellektga asoslangan
texnologiyadan foydalanadi. Ushbu texnologiyani qo‘llaganidan so‘ng, jurnalistlar
yangiliklarni kuzatish uchun qattiq ishlashlari shart emas. Reuters semantik
texnologiya kompaniyasi grafikni texnologiya hamkoriga aylantirdi. Grafik o‘yin-
kulgi, sport va yangiliklarda ma’lumotlarni bepul vizualizatsiya qilishning keng
doirasini taqdim etadi. Ma’lumotlar real vaqt rejimida nashriyot veb-saytida
avtomatik ravishda yangilanadi. Ko‘plab media tarmoqlari media uyi ham sun’iy
intellektdan «robot jurnalistika» yoki oddiygina «avtomatlashtirilgan jurnalistika»
deb ham ataladigan avtomatlashtirilgan yangiliklar yozish shaklida foydalanmoqda.
Amerikaning The New York Times axborot agentligi ham sun’iy intellektga
asoslangan «Muharrir» ilovasini qabul qilgan edi. Sun’iy intellekt va
avtomatlashtirish ommaviy axborot vositalari va aloqa sohasining ajralmas qismidir.
So‘nggi bir necha o‘n yilliklarda texnologiyalar inqilob yaratdi. Axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari, birinchi navbatda, dunyoni bir-biriga bog‘laydigan,
yer sharini kichraytiruvchi va insoniyatning gullab-yashnashi uchun kuchli o‘sish
omillaridan bo‘ldi. Oxirgi bir necha o‘n yilliklar davomida muloqot qilish,
kommunikatsiya o‘rnatish, axborot almashish va uzatish usullarimizdagi
o‘zgarishlarni tasavvur qilib bo‘lmaydigan darajada takomillashdi.
Ommaviy axborot vositalari ko‘pincha yangi texnologiyalarni erta
o‘zlashtirgani bo‘lib, ular uchun dastlabki ma’lumotlarning mavjudligi va
texnologiyalardan foydalanish imkoniyati mavjud. Korporativ kommunikatsiyalar va
jamoatchilik bilan aloqalar bo‘yicha mutaxassislar odatda qabul qiluvchilar va hatto
ta’sir o‘tkazuvchilar rolini o‘ynash uchun bevosita qatnashchilardirlar.
84
Cataleta, M. S.. Humane Artificial Intelligence. East-West Center; 2020.
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
311
Ijtimoiy media ommaviy axborot vositalaridagi muloqotni qaytardi va
tomoshabinlarga munosabat bildirish, «yoqtirish», retvit qilish, sharhlash va
hashtaglarni qo‘shish imkonini berdi. Bu shuni anglatadiki, ko‘proq fuqarolar
yangiliklar jarayonida ishtirok etishlari mumkin. Bu holatda ham sun’iy intellekt o‘zi
obunachini tanlaydi va eng qiziqarli jihatlarini namoyon etish orqali o‘ziga jalb
etishga harakat qiladi.
Qmmaviy iste'mol ma’lumotlarimizni hisobga olgan holda, biz auditoriyamiz
qaysi mavzular haqida o‘ylashini aniqlay olamiz va ular bilan Snapchat, Twitter,
Facebook, YouTube yoki Instagramda bo‘ladimi, ular vaqtlarini o‘tkazayotgan turli
platformalarda uchrasha olamiz. Ushbu ma’lumotlar nuqtalari bizning biznesimizni
yanada moslashuvchan qiladi va kontentimizni yanada aniqroq qiladi. Bunda
algaitmlar yoki yuqorida aytilgandek, o‘zini o‘zi boshqaruvchi sun’iy intelektlar
yordamga keladi.
Xulosa o’rnida aytish mumkinki, ommaviy axborot vositalari texnologiya
yordamisiz yashay olmaydi. Sun’iy intellekt esa jurnalistikaning yangi davrini
tug‘dirdi. Endi sun’iy intellekt yordamida yangiliklar ishlab chiqarilishi va tarqatilishi
mumkin. AI yangiliklar aylanishini va foydalanuvchilarning raqamli mediaga
e’tiborini kuzatishi mumkin. AI texnologiyasini qo‘llab-quvvatlagan holda media
monitoringini osonlik bilan amalga oshiradi. Qmmaviy media tashkilotlari o‘z
auditoriyasiga erishish uchun yangi ilg‘or texnologiyalardan foydalanmoqda. Sun’iy
intellekt - bu ommaviy axborot vositalari va aloqa uchun yordam qo‘li deyish
mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.
Friedman, Thomas. The World Is Flat: A Brief History of the Twenty- First
Century. New York: Farrar, Straus, and Giroux. 2005.
2.
Hunter, A. P., Sheppard, L. R. Adoption of artificial intelligence (artificial
intelligence and national security, 2018 24-34-bb.
3.
McLuhan, Marshall. Understanding Media: The Extensions of Man. New
York: McGraw-Hill. 1964.
4.
Бакиева, Г. Х., and Д. М. Тешабаева. "Оммавий ахборот воситалари
тили." Журналистлар учун ўқув қўлланма (2019).
5.
Teshaboeva, D. M. "Ommavij ahborot vositalari tilining nutk madanijati
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
312
aspektida tadkiki (ЎzR OAV misolida): Filol. fan. dok.. dis. avtoref." (2012).
6.
Тешабаева, Дилфуза, and Гульбахор Абдухалилова. "ТУРИЗМ
СОҲАСИГА ОИД СЎЗ ВА ИБОРАЛАРНИ ПРЕФИКСЛАР ЁРДАМИДА
ЯСАЛИШИ." Ижтимоий-гуманитар
фанларнинг
долзарб
муаммолари/Актуальные проблемы социально-гуманитарных наук/Actual
Problems of Humanities and Social Sciences. 3.9 (2023).
7.
Munshi, M. Artificial Intelligence Kya Hai? Eske Kya-Kya Upyog hain? In
Https://techsevi.com. https://techsevi.com-Easy. 2021.
8.
Rathje, S., Roozenbeek, J., Van Bavel, J. J., & Linden, S. van der. Accuracy
and Social Motivations Shape Judgements of (Mis)Information. 2022.
9.
The World Bank. 2008. «Global Economic Prospects 2008: Technology
Diffusion in the Developing World.» World Bank. Retrieved Замаху 24, 2012. //
http:
//siteresources.worldbank. org/INT GEP2008/Resources/GEP ove 001 - 016.pdf
10.
Cataleta, M. S. Humane Artificial Intelligence. East-West Center; 2020.
