Употребление глагола Comman в видовых ситуациях

CC BY f
5-8
27
9
Поделиться
Ризаев, Б., & Муминова, А. (2022). Употребление глагола Comman в видовых ситуациях. Современные лингвистические исследования: зарубежный опыт, перспективные исследования и инновационные методы преподавания языков, (1), 5–8. https://doi.org/10.47689/linguistic-research-vol-iss1-pp5-8
Б Ризаев, Самаркандский государственный институт иностранных языков

F.f.d. profesor

А Муминова, Самаркандский государственный институт иностранных языков

PhD

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

В данной статье анализируется употребление предельного глагола kommen в различных типах аспектуальных ситуаций в современном немецком языке. Анализ основан на примерах из немецкоязычной литературы


background image

5

KOMMEN FE’LINING ASPEKTUAL VAZIYAT

TURLARIDA QO‘LLANILISHI

F.f.d. prof. B.X.Rizayev,

PhD A.O.Muminova (SamDCHTI)

Annotation: This article analyzes the use of the limiting verb kommen in various

types of aspectual situations in modern German. The analysis is based on examples from
German-language literature.

Аннотация: В данной статье анализируется употребление предельного

глагола kommen в различных типах аспектуальных ситуаций в современном немецком

языке. Анализ основан на примерах из немецкоязычной литературы.


Aspektual vaziyat deganda gapdagi lisoniy va ekstralingvistik vositalar yordamida

ifodalanadigan aspektual ma’nolar (harakatning boshlang‘ich fazasi, yakuniy nuqtaga
intilishi, harakatning oqimi yoki harakatning tugallanishi kabilar)ni tushunish mumkin
[Rizayev, 1999: 39]. Demak, jumla tarkibidagi turli lisoniy, leksik, morfologik, sintaktik va
nolisoniy hamda barcha aspektual relevant vositalar orqali aspektual vaziyat hosil bo‘ladi.

Mazkur yondashuv tarafdori G‘. Mirsanov aspektual vaziyatlarning bir necha

turlarini ajratib bergan. Jumladan, harakatning boshlanishini “inxoativ aspektual vaziyat”,
takroriy harakatni “iterativ aspektual vaziyat”, o‘rta oqimda bo‘lgan harakatni “protsessual
aspektual vaziyat”, tugal nuqtaga yetgan harakatni “terminativ aspektual vaziyat”,
harakatning tugab biror natijaga kelinganligini “natijaviy aspektual vaziyat” kabi nomlar
bilan atagan [Mirsanov, 2009: 61].

Biz yuqorida keltirilgan fikrlarga qo‘shilgan holda, aspektual vaziyatni quyidagicha

talqin qilamiz: aspektual vaziyat – faqatgina turli lisoniy, leksik, va boshqa vositalar
yordamida shakllanadigan aspektual (chegaraga yetganlik/yetmaganlik
(tugallanganlik/tugallanmaganlik, terminativlik/ protsessuallik) bilan chegaralanib qolmay,
u harakat tarzlari (harakatning boshlanishi, davom etishi, takroriyligi, natijaviyligi),
shuningdek, kontekst, turli grammatik vositalar, ekstralingvistik omillar ta’sirida o‘z
ifodasini topadi.

Mazkur ishda nemis tilidagi chegaralangan semantikali

kommen

fe’lining aspektual

vaziyatlarda qo‘llanilishini tahlil qilamiz. Dastavval, chegaralanganlik va chegaralan-
maganlik atamalariga izoh berib o‘tamiz. Slavyan olimi Yu.S.Maslovning fikricha,
chegaralanganlik bu – fe’l semantikasiga kiruvchi hamda fe’lning ichki chegarasiga
qaratilgan va har bir harakatga tabiiy tarzda berilgan ichki chegarani ifodalaydi. Odatda har
bir harakat o‘z oqimiga ko‘ra o‘sha chegaraga yo‘naltirilgan bo‘ladi hamda ushbu chegaraga
yetganda harakat o‘z yakuniga yoki tugal nuqtasiga erishadi. Chegaralanmaganlik – bu ichki
chegaraning mavjud emasligidir [Maslov, 1984: 11].

Nemis tilida mavjud bo‘lgan barcha fe’llarni aktsional jihatdan chegaralangan /

chegaralanmagan va limitativ neytral fe’llar guruhiga ajratish mumkin. Chegaralangan
fe’llar shaxsning muayyan nuqtaga, yo‘nalishga, ob’yektga qaratilgan yurish-harakatini,
chegaralanmagan fe’llar sub’yektning hech qanday mo‘ljalsiz, yo‘nalishsiz yurish-harakati
tarzini ifodalaydi. Limitativ neytral fe’llar semantikasida ana shu ikki qarama-qarshi ma’no,
ya’ni ham chegaralanganlik ham chegaralanmaganlik mujassam bo‘ladi.

Shu o‘rinda aspekt va aktsional ma’nolarni farqlash lozim. Yuqorida aytib

o‘tganimizdek, aktsionallik – bu fe’llarning chegaralanganlik, chegaralanmaganlik
xususiyatiga ko‘ra guruhlanishidir. Ya’ni ushbu tushuncha sub’yektning


background image

6

yo‘nalishli/yo‘nalishsiz harakatini ifoda etadi. Aspekt esa fe’l ifodalaydigan harakatning
tugallanganligi va tugallanmaganligini bildiradi. Chegaralangan xususiyatli

kommen

,

asosan, tugallangan (terminativ) aspektual vaziyatda ishtirok etadi, ammo shu bilan
birgalikda u tugallanmagan (protsessual) aspektual vaziyatlarda ham qatnashishi mumkin.

Kommen

fe’li ishtirokida hosil bo‘lgan aspektual vaziyatlarni to‘rtta turini ajratish mumkin

(qarang: [Rizayev, 1999: 41 – 57]):

1. Terminativ aspektual vaziyat – Doch da

kam

Albert aus der Haustür und schlappte

durch den Vorgarten [Kleineidam. Westland-Story].

2. Protsessual aspektual vaziyat – Frau Dörr saß so, daß sie den Gartensteg

hinaufsehen, und trotz der Dämmerung erkennen konnte, wer draußen, am Hackenzaun
entlang, des Wegs

kam

. «Ah, da kommt er», sagte sie [Fontane. Romane und Erzählungen].

3. Protsessual + terminativ aspektual vaziyat – Sie schloß die Tür geheimnisvoll

hinter sich und kam auf Fußspitzen an den Tisch, an dem Marie bügelte (A.Seghers. Die
Toten bleiben jung).

4. Ingressiv aspektual vaziyat – Je tiefer wir hinabstiegen, desto lieblicher rauschte

das unterirdische Gewässer, nur hier und da, unter Gestein und Gestrippe, blinkte es hervor
und schien heimlich zu lauschen, ob es ans Licht treten dürfte, und endlich

kam

eine kleine

Welle entschlossen hervorgesprungen [Heine. Die Harzreise]

Biz tahlil qilgan misollarda

kommen

chegaralangan fe’l bo‘lishiga qaramay, nafaqat

terminativ balki, protsessual aspektual vaziyatni ham hosil qilgan. Masalan: (1) Sie

waren

zusammen vor knapp drei Monaten nach Berlin

gekommen

[Seghers, 9].

Ushbu misoldagi terminativlik

kommen

fe’lining semantikasi, va gapda qo‘llangan

Plusquamperfekt (

waren gekommen

) zamon shakli, shuningdek (

vor knapp drei Monaten)

temporallik ko‘rsatgichlari yordamida hosil bo‘lgan.

Navbatdagi (2) misolda

kommen

Imperfekt zamon shaklida qo‘llanib, terminativ

aspektual vaziyatda ishtirok etgan: (2) Gegen fünf

kam

er nach Hause, befahl der Magd,

nach dem Feuer zu sehen und es bis in die Nacht zu unterhalten [Goethe, 113].

Ushbu misoldagi aniq vaqt nuqtasini ko‘rsatuvchi „Gegen fünf“ va keyingi jumla

ma’nosi vaziyatning terminativligini bildiradi.

Kommen

chegaralangan xususiyatli fe’l bo‘lsa-da, u protsessuallikni ham bildirishi

mumkin, ayniqsa Imperfekt zamon shaklida. Keyingi tahlil qilinadigan misolda protsessual
aspektual vaziyat berilgan: (3) Geschke ging traurig auf Arbeit; er

kam

traurig heim in die

leere Wohnung [Seghers, 176].

Ushbu misoldagi protsessuallik sub’yektning takroriy yurish-harakati ko‘magida

ifoda etilgan.

Demak, chegaralangan

kommen

nafaqat terminativlik, balki protsessuallikni ham

ifodalashi mumkin. Quyida shunday vaziyat ifoda etilgan yana bir misolni keltiramiz: (4)
Mal hatten sie Strolche im Hof gepackt, ihren Kopf festgeklemmt und ihr Gesicht mit
Kreide und Kohle fürchterlich angemalt. Da

war

der Kleine aus der Schule über den Hof

gekommen

[Seghers, 266].

Ushbu (4) misol Plusquamperfekt (war gekommen)da berilishiga qaramay chegaralangan

kommen

protsessual aspektual vaziyatni yuzaga keltirgan. Protsessuallik ma’nosiga qo‘shimcha

tarzda, jumla tarkibidagi

über

predlogi sub’yektning biror ob’yekt bo‘ylab yurish-harakatini

bildiradi. Shu sababli bu yerda mo‘ljalsiz yurish-harakat oqimi ko‘rsatilgan.

Chegaralangan

kommen

iterativ aspektual vaziyatda ham ishtirok etishi kuzatildi: (5)

Als Wilhelm Nadler am Potsdamer Bahnhof aus der Vorortbahn ausstieg und ein paar
Strassen durchquerte, war ihm zuerst genauso zumute wie jedem, der nach einem langen
Dorfleben in die Stadt

kommt

[Seghers, 195].


background image

7

Ushbu misoldagi iterativlik

kommen

ning

Präsens shaklida qo‘llanganligi hamda jumla

tarkibidagi

genauso zumute wie jedem

– ya’ni sub’yekt holatining takroriyligi bilan bog‘liq.

Misollarimizda chegaralangan

kommen

kontekstda turli konkretizatorlar (predlog,

ravish) va fe’llarning sifatdosh II shakli bilan birikib kelganligi ham kuzatildi. Navbatdagi
(6) misolda

aus

sub’yektning biror bino ichidan tashqariga,

in

shaxsning biror joydan

ichkariga yo‘nalganlik ma’nosini ifodalab, sifatdosh II (

gehumpelt)

yordamida protsessual

+ terminativ aspektual vaziyatni aks etgan: (6) Das tat Christian auch von selbst; er

kam

aus

dem Stall in die Küche

gehumpelt,

als das Gefeilschte um die Kuh auf dem Höhepunkt war

[Seghers, 96].

Keyingi misolda chegaralangan

kommen

fe’li

rennen

ning sifatdosh II shakli

(

gerannt)

bilan birgalikda qo‘llangan: (7) Er

kam

manchmal plötzlich an die Bank

gerannt

,

um zu sehen, ob sie nicht verschwunden sei [Seghers, 58].

Ushbu jumlada biz protsessuallik (

gerannt)

bilan bog‘liq iterativlik (takroriylik)ni va

terminativlik belgilarini kuzatamiz. Iterativlik ma’nosi

manchmal

ravishi, protsessuallik –

sifatdosh II shakli (

gerannt)

orqali ifodalangan bo‘lsa, terminativlik

kommen

ning

semantikasi va sub’yektning qay maqsad bilan mo‘ljalga yetib kelgani

(um zu sehen, ob sie

nicht verschwunden sei

) ko‘magida ifoda etilgan. Demak, biz bu misolda uchta aspektual

belgilarni bir-biri bilan kombinatsiya hosil qilganini ko‘rdik.

Keltirilgan misollar tahlilidan ko‘rinadiki,

kommen

ishtirok etgan gaplarda yurish-

harakatning tugallanganligi va yakuniy nuqtaga borib yetganlik ma’nosi va shu bilan
birgalikda protsessual, iterativ, protsessual + terminativ, iterativ + protsessual + terminativ
aspektual vaziyatlar turlari ham ifodalanishi mumkin.


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:

1. Goethe J.W. Die Leiden des jungen Werthers. –

Ленинград

,

Просвещение

,

1975.-160

С

.

2. Kocialek A. Die Kinder – und Hausmärchen der Brüder Grimm. – Berlin, Der

Kinderbuchverlag, – 304 S.

3.

Маслов Ю.С. Очерки по аспектологии. Изд

-

во Ленинградского ун

-

та,

Л.

:

1984. –

262 с.

4. Mirsanov. G‘.Q. Ingliz va o‘zbek tillarida yurish-harakat fe’llarining aktsional va

aspektual xususiyatlari: Filol. fan. nomz. diss. – Samarqand, 2009. – 155 b.

5.

Ризаев Б.Х. Проблема аспектной семантики временных форм немецкого

глагола. Аспектная семантика претерита.

Т.: Фан, 199

9. –

121 с.

6. Seghers A. Die Toten bleiben jung. Berlin und Weimar, Aufbauverlag, 1980. –

695S.

Библиографические ссылки

Goethe J.W. Die Leiden des jungen Werthers. - Ленинград, Просвещение, 1975.-160 С.

Kocialck A. Die Kinder - und Hausmarchcn dcr Bruder Grimm. - Berlin, Dcr Kindcrbuchverlag, - 304 S.

Маслов Ю.С. Очерки по аспектологии. Изд-во Ленинградского ун-та, - Л.: 1984.-262 с.

Mirsanov. G‘.Q. Ingliz va o'zbek tillarida yurish-harakat fe’llarining aktsional va aspektual xususiyatlari: Filol. fan. nomz. diss. - Samarqand, 2009. - 155 b.

Ризаев Б.Х. Проблема аспектной семантики временных форм немецкого глагола. Аспектная семантика претерита. - Т.: Фан, 1999. - 121 с.

Seghers A. Die Toten bleiben jung. Berlin und Weimar, Aufbauverlag, 1980. -695S.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов