5
KOMMEN FE’LINING ASPEKTUAL VAZIYAT
TURLARIDA QO‘LLANILISHI
F.f.d. prof. B.X.Rizayev,
PhD A.O.Muminova (SamDCHTI)
Annotation: This article analyzes the use of the limiting verb kommen in various
types of aspectual situations in modern German. The analysis is based on examples from
German-language literature.
Аннотация: В данной статье анализируется употребление предельного
глагола kommen в различных типах аспектуальных ситуаций в современном немецком
языке. Анализ основан на примерах из немецкоязычной литературы.
Aspektual vaziyat deganda gapdagi lisoniy va ekstralingvistik vositalar yordamida
ifodalanadigan aspektual ma’nolar (harakatning boshlang‘ich fazasi, yakuniy nuqtaga
intilishi, harakatning oqimi yoki harakatning tugallanishi kabilar)ni tushunish mumkin
[Rizayev, 1999: 39]. Demak, jumla tarkibidagi turli lisoniy, leksik, morfologik, sintaktik va
nolisoniy hamda barcha aspektual relevant vositalar orqali aspektual vaziyat hosil bo‘ladi.
Mazkur yondashuv tarafdori G‘. Mirsanov aspektual vaziyatlarning bir necha
turlarini ajratib bergan. Jumladan, harakatning boshlanishini “inxoativ aspektual vaziyat”,
takroriy harakatni “iterativ aspektual vaziyat”, o‘rta oqimda bo‘lgan harakatni “protsessual
aspektual vaziyat”, tugal nuqtaga yetgan harakatni “terminativ aspektual vaziyat”,
harakatning tugab biror natijaga kelinganligini “natijaviy aspektual vaziyat” kabi nomlar
bilan atagan [Mirsanov, 2009: 61].
Biz yuqorida keltirilgan fikrlarga qo‘shilgan holda, aspektual vaziyatni quyidagicha
talqin qilamiz: aspektual vaziyat – faqatgina turli lisoniy, leksik, va boshqa vositalar
yordamida shakllanadigan aspektual (chegaraga yetganlik/yetmaganlik
(tugallanganlik/tugallanmaganlik, terminativlik/ protsessuallik) bilan chegaralanib qolmay,
u harakat tarzlari (harakatning boshlanishi, davom etishi, takroriyligi, natijaviyligi),
shuningdek, kontekst, turli grammatik vositalar, ekstralingvistik omillar ta’sirida o‘z
ifodasini topadi.
Mazkur ishda nemis tilidagi chegaralangan semantikali
kommen
fe’lining aspektual
vaziyatlarda qo‘llanilishini tahlil qilamiz. Dastavval, chegaralanganlik va chegaralan-
maganlik atamalariga izoh berib o‘tamiz. Slavyan olimi Yu.S.Maslovning fikricha,
chegaralanganlik bu – fe’l semantikasiga kiruvchi hamda fe’lning ichki chegarasiga
qaratilgan va har bir harakatga tabiiy tarzda berilgan ichki chegarani ifodalaydi. Odatda har
bir harakat o‘z oqimiga ko‘ra o‘sha chegaraga yo‘naltirilgan bo‘ladi hamda ushbu chegaraga
yetganda harakat o‘z yakuniga yoki tugal nuqtasiga erishadi. Chegaralanmaganlik – bu ichki
chegaraning mavjud emasligidir [Maslov, 1984: 11].
Nemis tilida mavjud bo‘lgan barcha fe’llarni aktsional jihatdan chegaralangan /
chegaralanmagan va limitativ neytral fe’llar guruhiga ajratish mumkin. Chegaralangan
fe’llar shaxsning muayyan nuqtaga, yo‘nalishga, ob’yektga qaratilgan yurish-harakatini,
chegaralanmagan fe’llar sub’yektning hech qanday mo‘ljalsiz, yo‘nalishsiz yurish-harakati
tarzini ifodalaydi. Limitativ neytral fe’llar semantikasida ana shu ikki qarama-qarshi ma’no,
ya’ni ham chegaralanganlik ham chegaralanmaganlik mujassam bo‘ladi.
Shu o‘rinda aspekt va aktsional ma’nolarni farqlash lozim. Yuqorida aytib
o‘tganimizdek, aktsionallik – bu fe’llarning chegaralanganlik, chegaralanmaganlik
xususiyatiga ko‘ra guruhlanishidir. Ya’ni ushbu tushuncha sub’yektning
6
yo‘nalishli/yo‘nalishsiz harakatini ifoda etadi. Aspekt esa fe’l ifodalaydigan harakatning
tugallanganligi va tugallanmaganligini bildiradi. Chegaralangan xususiyatli
kommen
,
asosan, tugallangan (terminativ) aspektual vaziyatda ishtirok etadi, ammo shu bilan
birgalikda u tugallanmagan (protsessual) aspektual vaziyatlarda ham qatnashishi mumkin.
Kommen
fe’li ishtirokida hosil bo‘lgan aspektual vaziyatlarni to‘rtta turini ajratish mumkin
(qarang: [Rizayev, 1999: 41 – 57]):
1. Terminativ aspektual vaziyat – Doch da
kam
Albert aus der Haustür und schlappte
durch den Vorgarten [Kleineidam. Westland-Story].
2. Protsessual aspektual vaziyat – Frau Dörr saß so, daß sie den Gartensteg
hinaufsehen, und trotz der Dämmerung erkennen konnte, wer draußen, am Hackenzaun
entlang, des Wegs
kam
. «Ah, da kommt er», sagte sie [Fontane. Romane und Erzählungen].
3. Protsessual + terminativ aspektual vaziyat – Sie schloß die Tür geheimnisvoll
hinter sich und kam auf Fußspitzen an den Tisch, an dem Marie bügelte (A.Seghers. Die
Toten bleiben jung).
4. Ingressiv aspektual vaziyat – Je tiefer wir hinabstiegen, desto lieblicher rauschte
das unterirdische Gewässer, nur hier und da, unter Gestein und Gestrippe, blinkte es hervor
und schien heimlich zu lauschen, ob es ans Licht treten dürfte, und endlich
kam
eine kleine
Welle entschlossen hervorgesprungen [Heine. Die Harzreise]
Biz tahlil qilgan misollarda
kommen
chegaralangan fe’l bo‘lishiga qaramay, nafaqat
terminativ balki, protsessual aspektual vaziyatni ham hosil qilgan. Masalan: (1) Sie
waren
zusammen vor knapp drei Monaten nach Berlin
gekommen
[Seghers, 9].
Ushbu misoldagi terminativlik
kommen
fe’lining semantikasi, va gapda qo‘llangan
Plusquamperfekt (
waren gekommen
) zamon shakli, shuningdek (
vor knapp drei Monaten)
temporallik ko‘rsatgichlari yordamida hosil bo‘lgan.
Navbatdagi (2) misolda
kommen
Imperfekt zamon shaklida qo‘llanib, terminativ
aspektual vaziyatda ishtirok etgan: (2) Gegen fünf
kam
er nach Hause, befahl der Magd,
nach dem Feuer zu sehen und es bis in die Nacht zu unterhalten [Goethe, 113].
Ushbu misoldagi aniq vaqt nuqtasini ko‘rsatuvchi „Gegen fünf“ va keyingi jumla
ma’nosi vaziyatning terminativligini bildiradi.
Kommen
chegaralangan xususiyatli fe’l bo‘lsa-da, u protsessuallikni ham bildirishi
mumkin, ayniqsa Imperfekt zamon shaklida. Keyingi tahlil qilinadigan misolda protsessual
aspektual vaziyat berilgan: (3) Geschke ging traurig auf Arbeit; er
kam
traurig heim in die
leere Wohnung [Seghers, 176].
Ushbu misoldagi protsessuallik sub’yektning takroriy yurish-harakati ko‘magida
ifoda etilgan.
Demak, chegaralangan
kommen
nafaqat terminativlik, balki protsessuallikni ham
ifodalashi mumkin. Quyida shunday vaziyat ifoda etilgan yana bir misolni keltiramiz: (4)
Mal hatten sie Strolche im Hof gepackt, ihren Kopf festgeklemmt und ihr Gesicht mit
Kreide und Kohle fürchterlich angemalt. Da
war
der Kleine aus der Schule über den Hof
gekommen
[Seghers, 266].
Ushbu (4) misol Plusquamperfekt (war gekommen)da berilishiga qaramay chegaralangan
kommen
protsessual aspektual vaziyatni yuzaga keltirgan. Protsessuallik ma’nosiga qo‘shimcha
tarzda, jumla tarkibidagi
über
predlogi sub’yektning biror ob’yekt bo‘ylab yurish-harakatini
bildiradi. Shu sababli bu yerda mo‘ljalsiz yurish-harakat oqimi ko‘rsatilgan.
Chegaralangan
kommen
iterativ aspektual vaziyatda ham ishtirok etishi kuzatildi: (5)
Als Wilhelm Nadler am Potsdamer Bahnhof aus der Vorortbahn ausstieg und ein paar
Strassen durchquerte, war ihm zuerst genauso zumute wie jedem, der nach einem langen
Dorfleben in die Stadt
kommt
[Seghers, 195].
7
Ushbu misoldagi iterativlik
kommen
ning
Präsens shaklida qo‘llanganligi hamda jumla
tarkibidagi
genauso zumute wie jedem
– ya’ni sub’yekt holatining takroriyligi bilan bog‘liq.
Misollarimizda chegaralangan
kommen
kontekstda turli konkretizatorlar (predlog,
ravish) va fe’llarning sifatdosh II shakli bilan birikib kelganligi ham kuzatildi. Navbatdagi
(6) misolda
aus
sub’yektning biror bino ichidan tashqariga,
in
shaxsning biror joydan
ichkariga yo‘nalganlik ma’nosini ifodalab, sifatdosh II (
gehumpelt)
yordamida protsessual
+ terminativ aspektual vaziyatni aks etgan: (6) Das tat Christian auch von selbst; er
kam
aus
dem Stall in die Küche
gehumpelt,
als das Gefeilschte um die Kuh auf dem Höhepunkt war
[Seghers, 96].
Keyingi misolda chegaralangan
kommen
fe’li
rennen
ning sifatdosh II shakli
(
gerannt)
bilan birgalikda qo‘llangan: (7) Er
kam
manchmal plötzlich an die Bank
gerannt
,
um zu sehen, ob sie nicht verschwunden sei [Seghers, 58].
Ushbu jumlada biz protsessuallik (
gerannt)
bilan bog‘liq iterativlik (takroriylik)ni va
terminativlik belgilarini kuzatamiz. Iterativlik ma’nosi
manchmal
ravishi, protsessuallik –
sifatdosh II shakli (
gerannt)
orqali ifodalangan bo‘lsa, terminativlik
kommen
ning
semantikasi va sub’yektning qay maqsad bilan mo‘ljalga yetib kelgani
(um zu sehen, ob sie
nicht verschwunden sei
) ko‘magida ifoda etilgan. Demak, biz bu misolda uchta aspektual
belgilarni bir-biri bilan kombinatsiya hosil qilganini ko‘rdik.
Keltirilgan misollar tahlilidan ko‘rinadiki,
kommen
ishtirok etgan gaplarda yurish-
harakatning tugallanganligi va yakuniy nuqtaga borib yetganlik ma’nosi va shu bilan
birgalikda protsessual, iterativ, protsessual + terminativ, iterativ + protsessual + terminativ
aspektual vaziyatlar turlari ham ifodalanishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Goethe J.W. Die Leiden des jungen Werthers. –
Ленинград
,
Просвещение
,
1975.-160
С
.
2. Kocialek A. Die Kinder – und Hausmärchen der Brüder Grimm. – Berlin, Der
Kinderbuchverlag, – 304 S.
3.
Маслов Ю.С. Очерки по аспектологии. Изд
-
во Ленинградского ун
-
та,
–
Л.
:
1984. –
262 с.
4. Mirsanov. G‘.Q. Ingliz va o‘zbek tillarida yurish-harakat fe’llarining aktsional va
aspektual xususiyatlari: Filol. fan. nomz. diss. – Samarqand, 2009. – 155 b.
5.
Ризаев Б.Х. Проблема аспектной семантики временных форм немецкого
глагола. Аспектная семантика претерита.
–
Т.: Фан, 199
9. –
121 с.
6. Seghers A. Die Toten bleiben jung. Berlin und Weimar, Aufbauverlag, 1980. –
695S.