37
GERMANISTIKADA GAPNING IKKINCHI DARAJALI
BO‘LAKLARINI IFODALASH USULLARI
A.A. Tursunov (SamDCHTI)
Nominativ holatdagi otlar germanistikada gapning asosan ikkinchi darajali
bo‘laklarini ifodalash usuli sifatida deyarli qayd etilmagan. Agar bunday mulohazalar
aytilsa, qoida tariqasida, ular nominativning
als
va
wie
bog‘lovchilari bilan birikmalarini
anglatadi, ular taqqoslashning oddiy yoki alohida holatlari va predikativ atributlar sifatida
talqin etiladi [Tsyganova, 166]. Ushbu morfologik shaklning
obgleich
bog‘lovchisi bilan
ishlatilishining yagona misoli M. G. Arsenyeva va boshqalarning “Nemis tili grammatikasi”
da keltirilgan [Arsenjewa 290], bu erda u istesno holat sifatida tavsiflanadi:
Obgleich der Jungere
, war Viktor Hübert gegenüber der überlegene und der Gebende
(W. Bredel).
Bog‘lovchisiz nominativning gapning tobebo‘lagi sifatida ishlatilishining barcha
holatlari, sub’ekt va predikat funktsiyalaridan tashqari, tilshunoslar tomonidan “erkin
ilovalar” deb tasniflanadi, garchi ba’zida bunday nominativ belgi bilan bir vaqtda bog‘lansa
ham. Demak, aslida J.Erben quyidagi jumlalarda nominativda alohida ot bilan ifodalangan
bo‘laklarni “to‘g‘ri qo‘llanish”dan ajratmaydi [Erben, 116].
Besitzerin eines Hauses mit vielen Mietern
, glaubte sie mit ihrem guten Herzen
immer wieder an Menschen, um immer wieder... um den Mietzins gebracht zu werden (V.
Shmidtbonn);
Ein Gespenst
, ging er von uns (V. Shmidtbonn); Er hat,
ein weiser Schüler
des Ptolemäus und der griechischen Philosophen,
die neuen Sterne beobachtet (St. Tsvayg).
Bunday ajratilgannominativ komponentlarni baholash boshqa germanistlar orasida
o‘xshashdir, agar ular bunday konstruktsiyalar haqida umuman fikr bildirgan bo‘lsalar
[Jung, 85; Revzin, II, 173].
Alohida nominativ bilan bog‘langan mavzu deyarli har doim muhim mavzudir.
Shunday qilib, ularning hol shakllari, son shakllari va ko‘pincha rod razryadlarining
parallelligi haqida gapirish joizdir. Ajratilgannominativ sub’ektning belgisini ifodalaydi va
unga boshqa ot beradi. Shu bilan birga, sub’ektning atributi faqat sub’ektning ob’ektiv
belgilangan sifatini u amalga oshiradigan harakat (uning holati) bilan bir vaqtda
konjugatsiya qilish sharoitida amalga oshiriladi. Shunga ko‘ra, shaxs sifati ta’rif, ikkinchi
bo‘lak, grammatik jihatdan faqat otga bo‘ysunuvchi shaklda emas, balki bosh bo‘lak orqali
uzatiladi. Ko‘rib chiqilayotgan konstruksiyalarning tizimli tashkil etilishi alohida ijobiy
qo‘llanilishi bo‘lgan konstruksiyalardan farq qiladi. Ularning orasidagi farq, ajratilgan
nominativ gap boshida bo‘lib, shaxs shaklidagi fe’ldan keyin kelganida yaqqol ko‘rinadi.
So‘z tartibi mezoni nominativ komponentning birlamchi atamalar darajasiga tegishli
ekanligini ko‘rsatadi. Bunday tuzilmalarga o‘xshab, konstruktsiyalar ham o‘zgartirilishi
mumkin (agar bunga bo‘lakning kontekstual ma’nosi to‘sqinlik qilmasa) va alohida
nominativ boshqa pozitsiyani egallagan konstruktsiyalarbilan ham ifodalanadi:
Ein weiser Schüler des Ptalemäus
, hat er die neuen Sterne beobachtet.
Aksincha, bunday bo‘laklarni birinchi navbatda nisbiy otga kontakt post
pozitsiyasiga ko‘chirish dargumon yoki oddiygina imkonsizdir, shu bilan birga bunday
o‘lchamdagi masofaviy ilovalar bilan bunday operatsiyani bajarish mumkin;
Er,
ein Gespenst
, ging von uns.
Alohida nominativning ustuvorligi uning gapning predikativ asosi bilan bog‘liqligini
aks ettiradi, garchi uning mavjudligi predikatning valentligi bilan hech qanday tarzda
bog‘lanmaydi. Birlamchi pozitsiya, predikatlarning mos kelmasligi, sub’ekt va predikat
38
bilan bir vaqtda konjugatsiya bizni ushbu nominativbo‘lakni determinantlar sinfiga
kiritishga undaydi. Oddiy atamalar orasida uning to‘g‘ridan-to‘g‘ri parallelligi yo‘q.
Birinchidan, o‘zbek va nemis tillari o‘rtasidagi jumlalarni qurish tartibi, so‘zlar tartibidagi
farqlar bunday bo‘laklarni bir xil talqin qilishga imkon bermaydi.
O‘z tabiatiga ko‘ra ushbu sintaktik sath uchun mo‘ljallanmagan morfologik shakl
paydo bo‘ladi. Ikkinchidan, alohida determinativ nominativ ko‘pincha sifat va haqiqatda
shartli (kauzal, konsessiv) bo‘laklarni birlashtirganligi sababli, ular odatda xarakterlovchi
intilish, masalan, predikativ atribut bilan oddiy determinantlar tomonidan etkazilmaydi.
Uchinchidan, sifat va holat-sifat belgi bog‘lovchisiz ot deb ataladigan narsa bilan taqqoslash
orqali alohida nominativda ifodalanishi mumkin. Ushbu omillarning kombinatsiyasi ko‘rib
chiqilayotgan ajratilgan nominativning o‘ziga xosligini yaratadi.
Birlamchi ajratilgan nominativ – aniqlovchining ichki tasnifi uchun uning gapdagi
odatdagi va mumkin bo‘lgan joylashuvi, qolgan jumla bo‘laklari bilan turli semantik-
sintaktik aloqalariga mos keladigan mezondan foydalanish tavsiya etiladi. Misollardan
ko‘rinib turibdiki, har bir ajratilgan nominativni jumlaning oxiriga havola qilish mumkin
emas:
Du fliegst
Vogel in Luften
, schwimmst Fisch im Meer (H. Hesse) [Erben, 116];
Er ging von uns,
ein Gespenst
, lekin: Er hat die neuen Sterne beobachtet,
ein weiser
Schüler des Ptolemäus
.
Ushbu misollarni ko‘rib chiqamiz. U konstruksiyalarda uchraydi, ularning predmeti
deyarli har doim shaxs otlari o‘rnini bosuvchi
er/sie
olmoshlari bilan, juda kamdan-kam
hollarda 2-shaxs olmoshlari yoki otlar bilan ifodalanadi. Otlashgan shaxsni aniqlagan holda,
ajratilgan nominativ bir vaqtning o‘zida predikat bilan sababiy yoki kontrastiv-konsessiv
aloqaga ega.
Sabab-sifat ma’nosining alohida nominativiga ega misollar:
Ein Liebling des Glücks,
heiratete er die Tochter seines reichen Chefs und wurde ein
mächtiger Mann (W. Schmidtbonn) [Erben, 116]; Er hatte ein Stück von der Welt gesehen,..
war in Amsterdam und in Paris gewesen und hielt,
ein aufgeklärter Mann,
bei Gott nicht
alles für verurteilungswürdig, was außerhalb der Tore seiner giebeligen Vaterstadt lag
[Mann, Budd., 10]; Fronto hatte,
der sehr kluge Mann,
den fressenden Ärger über die
Flavier, die ihn hier versauern ließen, hinuntergeschluckt (Feuchtw., Nero, 78).
Ma’lum darajada, bu nominativ alohida ilova bilan taqqoslanadi, mavzuga
bo‘ysunadi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri so‘z tartibida unga ergashadi. Shuningdek, u predmetning
predmet ta’rifini ham o‘z ichiga olishi mumkin, qandaydir tarzda predikat harakatining
bajarilishini tushuntiradi. Biroq, sabab-oqibat ma’nosi (shaxsning harakat sifati) bu erda
faqat qo‘shma va tasodifiydir; bundan tashqari, mavzu odatda ot bilan ifodalanadi.
...der Direktor,
ernster und in geselligen Dingen unerfahrener Arbeitsmensch, wie er war,
gedachte seine Mußestunden der intimen Häuslichkeit zu widmen... [Mann, Budd., 457].
Ko‘rib chiqilayotgan ajratilgan nominativ sabab bog‘lovchisi bilan tavsiflanganligi
sababli, uni sabab holatlari bilan solishtirish tabiiydir. Ikkinchisi, oddiy jumlada, asosan,
kombinatsiyalarning sababiy ma’nosini aniq ko‘rsatadigan va kontekstdan tashqari otlarni
old qo‘shimchalar bilan birlashtirish orqali ifodalanadi; … wegen der Bauarbeiten, vor
Kälte, aus Angst va boshqalar. Nominativ komponent esa faqat ma’lum bir semantik-
sintaktik vaziyatdagina sabab ma’nosini oladi va shunga mos ravishda joylashishi bilan
chegaralanadi.
39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Циганкова И.А. Проблема предикативного определения
в современном
немецком языке. Л., 1954.
–
С. 149
-169
2.
Arssenjewa M.G. u.a. Grammatik der deutschen Sprache. M.,1960. – 436 S.
3.
Erben J. Abriß der deutschen Grammatik. Berlin, 1964.- 316 S.
4.
Jung W. Grammatik der deutschen Sprache. Leipzig, 1966. 518 S.