Germanistikada gapning ikkinchi darajali bo‘laklarini ifodalash usullari

CC BY f
37-39
58
24
Поделиться
Турсунов, А. (2022). Germanistikada gapning ikkinchi darajali bo‘laklarini ifodalash usullari. Современные лингвистические исследования: зарубежный опыт, перспективные исследования и инновационные методы преподавания языков, (1), 37–39. https://doi.org/10.47689/linguistic-research-vol-iss1-pp37-39
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Nominativ holatdagi otlar germanistikada gapning asosan ikkinchi darajali bo‘laklarini ifodalash usuli sifatida deyarli qayd etilmagan. Agar bunday mulohazalar aytilsa, qoida tariqasida, ular nominativning als va wie bog‘lovchilari bilan birikmalarini anglatadi, ular taqqoslashning oddiy yoki alohida holatlari va predikativ atributlar sifatida talqin etiladi [Tsyganova, 166]. Ushbu morfologik shaklning obgleichbog‘lovchisi bilan ishlatilishining yagona misoli M. G. Arsenyeva va boshqalarning “Nemis tili grammatikasi” da keltirilgan [Arsenjewa 290], bu erda u istesno holat sifatida tavsiflanadi: Obgleich der Jungere, war Viktor Hübert gegenüber der überlegene und der Gebende (W. Bredel)


background image

37

GERMANISTIKADA GAPNING IKKINCHI DARAJALI

BO‘LAKLARINI IFODALASH USULLARI

A.A. Tursunov (SamDCHTI)

Nominativ holatdagi otlar germanistikada gapning asosan ikkinchi darajali

bo‘laklarini ifodalash usuli sifatida deyarli qayd etilmagan. Agar bunday mulohazalar
aytilsa, qoida tariqasida, ular nominativning

als

va

wie

bog‘lovchilari bilan birikmalarini

anglatadi, ular taqqoslashning oddiy yoki alohida holatlari va predikativ atributlar sifatida
talqin etiladi [Tsyganova, 166]. Ushbu morfologik shaklning

obgleich

bog‘lovchisi bilan

ishlatilishining yagona misoli M. G. Arsenyeva va boshqalarning “Nemis tili grammatikasi”
da keltirilgan [Arsenjewa 290], bu erda u istesno holat sifatida tavsiflanadi:

Obgleich der Jungere

, war Viktor Hübert gegenüber der überlegene und der Gebende

(W. Bredel).

Bog‘lovchisiz nominativning gapning tobebo‘lagi sifatida ishlatilishining barcha

holatlari, sub’ekt va predikat funktsiyalaridan tashqari, tilshunoslar tomonidan “erkin
ilovalar” deb tasniflanadi, garchi ba’zida bunday nominativ belgi bilan bir vaqtda bog‘lansa
ham. Demak, aslida J.Erben quyidagi jumlalarda nominativda alohida ot bilan ifodalangan
bo‘laklarni “to‘g‘ri qo‘llanish”dan ajratmaydi [Erben, 116].

Besitzerin eines Hauses mit vielen Mietern

, glaubte sie mit ihrem guten Herzen

immer wieder an Menschen, um immer wieder... um den Mietzins gebracht zu werden (V.
Shmidtbonn);

Ein Gespenst

, ging er von uns (V. Shmidtbonn); Er hat,

ein weiser Schüler

des Ptolemäus und der griechischen Philosophen,

die neuen Sterne beobachtet (St. Tsvayg).

Bunday ajratilgannominativ komponentlarni baholash boshqa germanistlar orasida

o‘xshashdir, agar ular bunday konstruktsiyalar haqida umuman fikr bildirgan bo‘lsalar
[Jung, 85; Revzin, II, 173].

Alohida nominativ bilan bog‘langan mavzu deyarli har doim muhim mavzudir.

Shunday qilib, ularning hol shakllari, son shakllari va ko‘pincha rod razryadlarining
parallelligi haqida gapirish joizdir. Ajratilgannominativ sub’ektning belgisini ifodalaydi va
unga boshqa ot beradi. Shu bilan birga, sub’ektning atributi faqat sub’ektning ob’ektiv
belgilangan sifatini u amalga oshiradigan harakat (uning holati) bilan bir vaqtda
konjugatsiya qilish sharoitida amalga oshiriladi. Shunga ko‘ra, shaxs sifati ta’rif, ikkinchi
bo‘lak, grammatik jihatdan faqat otga bo‘ysunuvchi shaklda emas, balki bosh bo‘lak orqali
uzatiladi. Ko‘rib chiqilayotgan konstruksiyalarning tizimli tashkil etilishi alohida ijobiy
qo‘llanilishi bo‘lgan konstruksiyalardan farq qiladi. Ularning orasidagi farq, ajratilgan
nominativ gap boshida bo‘lib, shaxs shaklidagi fe’ldan keyin kelganida yaqqol ko‘rinadi.
So‘z tartibi mezoni nominativ komponentning birlamchi atamalar darajasiga tegishli
ekanligini ko‘rsatadi. Bunday tuzilmalarga o‘xshab, konstruktsiyalar ham o‘zgartirilishi
mumkin (agar bunga bo‘lakning kontekstual ma’nosi to‘sqinlik qilmasa) va alohida
nominativ boshqa pozitsiyani egallagan konstruktsiyalarbilan ham ifodalanadi:

Ein weiser Schüler des Ptalemäus

, hat er die neuen Sterne beobachtet.

Aksincha, bunday bo‘laklarni birinchi navbatda nisbiy otga kontakt post

pozitsiyasiga ko‘chirish dargumon yoki oddiygina imkonsizdir, shu bilan birga bunday
o‘lchamdagi masofaviy ilovalar bilan bunday operatsiyani bajarish mumkin;

Er,

ein Gespenst

, ging von uns.

Alohida nominativning ustuvorligi uning gapning predikativ asosi bilan bog‘liqligini

aks ettiradi, garchi uning mavjudligi predikatning valentligi bilan hech qanday tarzda
bog‘lanmaydi. Birlamchi pozitsiya, predikatlarning mos kelmasligi, sub’ekt va predikat


background image

38

bilan bir vaqtda konjugatsiya bizni ushbu nominativbo‘lakni determinantlar sinfiga
kiritishga undaydi. Oddiy atamalar orasida uning to‘g‘ridan-to‘g‘ri parallelligi yo‘q.
Birinchidan, o‘zbek va nemis tillari o‘rtasidagi jumlalarni qurish tartibi, so‘zlar tartibidagi
farqlar bunday bo‘laklarni bir xil talqin qilishga imkon bermaydi.

O‘z tabiatiga ko‘ra ushbu sintaktik sath uchun mo‘ljallanmagan morfologik shakl

paydo bo‘ladi. Ikkinchidan, alohida determinativ nominativ ko‘pincha sifat va haqiqatda
shartli (kauzal, konsessiv) bo‘laklarni birlashtirganligi sababli, ular odatda xarakterlovchi
intilish, masalan, predikativ atribut bilan oddiy determinantlar tomonidan etkazilmaydi.
Uchinchidan, sifat va holat-sifat belgi bog‘lovchisiz ot deb ataladigan narsa bilan taqqoslash
orqali alohida nominativda ifodalanishi mumkin. Ushbu omillarning kombinatsiyasi ko‘rib
chiqilayotgan ajratilgan nominativning o‘ziga xosligini yaratadi.

Birlamchi ajratilgan nominativ – aniqlovchining ichki tasnifi uchun uning gapdagi

odatdagi va mumkin bo‘lgan joylashuvi, qolgan jumla bo‘laklari bilan turli semantik-
sintaktik aloqalariga mos keladigan mezondan foydalanish tavsiya etiladi. Misollardan
ko‘rinib turibdiki, har bir ajratilgan nominativni jumlaning oxiriga havola qilish mumkin
emas:

Du fliegst

Vogel in Luften

, schwimmst Fisch im Meer (H. Hesse) [Erben, 116];

Er ging von uns,

ein Gespenst

, lekin: Er hat die neuen Sterne beobachtet,

ein weiser

Schüler des Ptolemäus

.

Ushbu misollarni ko‘rib chiqamiz. U konstruksiyalarda uchraydi, ularning predmeti

deyarli har doim shaxs otlari o‘rnini bosuvchi

er/sie

olmoshlari bilan, juda kamdan-kam

hollarda 2-shaxs olmoshlari yoki otlar bilan ifodalanadi. Otlashgan shaxsni aniqlagan holda,
ajratilgan nominativ bir vaqtning o‘zida predikat bilan sababiy yoki kontrastiv-konsessiv
aloqaga ega.

Sabab-sifat ma’nosining alohida nominativiga ega misollar:

Ein Liebling des Glücks,

heiratete er die Tochter seines reichen Chefs und wurde ein

mächtiger Mann (W. Schmidtbonn) [Erben, 116]; Er hatte ein Stück von der Welt gesehen,..
war in Amsterdam und in Paris gewesen und hielt,

ein aufgeklärter Mann,

bei Gott nicht

alles für verurteilungswürdig, was außerhalb der Tore seiner giebeligen Vaterstadt lag
[Mann, Budd., 10]; Fronto hatte,

der sehr kluge Mann,

den fressenden Ärger über die

Flavier, die ihn hier versauern ließen, hinuntergeschluckt (Feuchtw., Nero, 78).

Ma’lum darajada, bu nominativ alohida ilova bilan taqqoslanadi, mavzuga

bo‘ysunadi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri so‘z tartibida unga ergashadi. Shuningdek, u predmetning
predmet ta’rifini ham o‘z ichiga olishi mumkin, qandaydir tarzda predikat harakatining
bajarilishini tushuntiradi. Biroq, sabab-oqibat ma’nosi (shaxsning harakat sifati) bu erda
faqat qo‘shma va tasodifiydir; bundan tashqari, mavzu odatda ot bilan ifodalanadi.

...der Direktor,

ernster und in geselligen Dingen unerfahrener Arbeitsmensch, wie er war,

gedachte seine Mußestunden der intimen Häuslichkeit zu widmen... [Mann, Budd., 457].

Ko‘rib chiqilayotgan ajratilgan nominativ sabab bog‘lovchisi bilan tavsiflanganligi

sababli, uni sabab holatlari bilan solishtirish tabiiydir. Ikkinchisi, oddiy jumlada, asosan,
kombinatsiyalarning sababiy ma’nosini aniq ko‘rsatadigan va kontekstdan tashqari otlarni
old qo‘shimchalar bilan birlashtirish orqali ifodalanadi; … wegen der Bauarbeiten, vor
Kälte, aus Angst va boshqalar. Nominativ komponent esa faqat ma’lum bir semantik-
sintaktik vaziyatdagina sabab ma’nosini oladi va shunga mos ravishda joylashishi bilan
chegaralanadi.


background image

39

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:

1.

Циганкова И.А. Проблема предикативного определения

в современном

немецком языке. Л., 1954.

С. 149

-169

2.

Arssenjewa M.G. u.a. Grammatik der deutschen Sprache. M.,1960. – 436 S.

3.

Erben J. Abriß der deutschen Grammatik. Berlin, 1964.- 316 S.

4.

Jung W. Grammatik der deutschen Sprache. Leipzig, 1966. 518 S.

Библиографические ссылки

Циганкова И.А. Проблема предикативного определения в современном немецком языке. Л., 1954.-С. 149-169

Arssenjewa M.G. u.a. Grammatik der deutschen Sprache. M.,1960. - 436 S.

Erbcn J. AbriB dcr deutschen Grammatik. Berlin, 1964,- 316 S.

Jung W. Grammatik dcr deutschen Sprache. Leipzig, 1966. 518 S.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов