46
NEMIS TILIDA OT VA OLMOSHLARNING
BOG‘LANISHI HAQIDA
A.A.Tursunov (SamDCHTI)
Ko‘pgina tilshunoslar ilovani – otlashgan atributni ajratib ko‘rsatadigan olmoshlar
bilan biriktirishga misollar keltiradi, masalan:
Er,
Franz
, war sein bester Freund [Gulyga, Nathanson, 32];
Wir,
Studenten des dritten Studienjahres
, können schon über viele Themen deutsch
sprechen;
...daß ich
kranker Mensch
für die Nacht ein ordentlichen Bett haben müsse (Heine)
[Arssenjewa u. a., 266];
Mavjud bo‘lakning ketma-ketligi, olmosh va otning hol shakllarining parallel kelishi
bunday komponentlarni qo‘shimchalarning umumiy sinfiga kiritishni asoslaydi. Biroq,
bunday misollar hukmron otlar bilan qo‘llanilishiga misollar bilan birga keltiriladi va
alohida izohlanmaydi. Natijada ot va olmoshlarning bog‘lanishlari qo‘llanmalar bilan bir xil
degan taassurot paydo bo‘ladi. Aslida, bu aloqalar bir xil emas.Otlashgan so‘zlarning turli
sinflariga mansub bo‘lgan ot va olmoshlar umumlashgan ma’no xarakteri, morfologik
belgilari va sintaktik ritorikasiga ko‘ra farqlanadi. Ularning birikish shakllari ham har xil.
Germanistikada keng tarqalgan nazariyaga ko‘ra, olmoshlar umumiy tavsif ma’nosi
ot va sifatning o‘rnini bosuvchi vazifasini bajarish qobiliyatiga ko‘ra nutq qismlarining
maxsus sinfiga birlashtirilgan. Olmoshlarning ot yoki sifatlar bilan bog‘lanishi va ular
bajaradigan sintaktik vazifalari olmoshlarni mazmun va sifatlarga bo‘lish uchun asos bo‘lib
xizmat qiladi. Sifat olmoshlari aslida rod, son, holat va har qanday ot uchun kelishilgan
ta’rif sifatida qo‘llanilishi bo‘yicha nisbiy toifalarida bir xildir. Otlashgan olmoshlar
morfologik va sintaktik xususiyatlariga ko‘ra bir rodli bo‘ladi. Ayrim tipdagi otlashgan
olmoshlarning atributiv komponentlar bilan birikmasidagi oʻziga xosligi ularning oʻzaro
bogʻliqligi, sinsemansiyasi xususiyatiga koʻra juda aniq namoyon boʻladi [Erben, 192].
Ba’zi otlashgan olmoshlar uchun tobe birikma nolga tushiriladi, bir nechtasi uchun u
iborada amalga oshiriladi (masalan: einer / keiner der Anwesenden, jemand am Tisch),
ko‘pchilik uchun u faqat taklifda beriladi. Ularning batafsil tavsifi hali ham germanistikada
yo‘q. Ularni tizimlashtirishga birinchi urinishlardan biri N. I. Filicheva [Filicheva, 185-188]
tomonidan amalga oshirilgan, ammo otlashgan iboralar sohasi muallif tomonidan,
ko‘rinishidan, asossiz ravishda keng talqin qilingan.
Olmoshlarning cheklangan tobe imkoniyatlarini hisobga olgan holda, ularning katta
qismi ularning ko‘pchiligining mazmunli ilovalar bilan birga bo‘lish qobiliyatiga ega
bo‘ladi. A.M.Peshkovskiyning tarkib va tobelik o‘rtasidagi munosabat to‘g‘risidagi
bayonotini izohlab, aytishimiz mumkinki, otlar uchun ibora va gapda ularga bog‘liq bo‘lgan
boshqa turdagi elementlar fonida faqat epizod bo‘lsa, olmoshlar uchun esa qo‘llanishi
ko‘pincha tobe elementlarning asosiy turlaridan yagona yoki hech bo‘lmaganda biri
hisoblanadi (bu erda olmoshlarning ergash gaplar bilan bog‘lanishlari hisobga olinmaydi).
An’anaga ko‘ra, otlashgan olmoshlar bilan alohida alohida bo‘lmagan ilovalarni
farqlash odatiy holdir. Ikkinchisi odatda faqat 1 va 2-shaxsning shaxs olmoshlari bilan
mumkin deb hisoblanadi. Lekin bunday bog‘lanishlarning faqat gapdagi ko‘rinishi, tinish
belgilarining shartliligi, mavjudligi yoki yo‘qligi ko‘pincha alohida alohida bo‘lmagan
qo‘shimchalarni farqlash mezoni sifatida qo‘llaniladi. Demak, barcha sifatdosh
qo‘shimchalarni ajratilgan bo‘laklar bilan birga gapda ham ma’lumot sifatida ko‘rib chiqish
tabiiydir, shu bilan birga, qo‘llanish elementlarining burilish xususiyati va qo‘llanilishni
olmoshdan uzoqlashtirish imkoniyati emasligi hisobga olinadi. Bu komponentlar bilan
dominant so‘z o‘rtasida ozmi-ko‘pmi yaqin bog‘lanish mavjud.
47
Qo‘shimchaning olmoshga bo‘ysunishi, umuman olganda, alohida qo‘shimcha bilan
ot o‘rtasidagi bog‘lanish kabi sintaktik vositalarga asoslanadi, biroq olmoshlarning
morfologik va semantik xususiyatlari ularning qo‘shimcha otlar bilan bog‘lanish dizaynida
o‘ziga xos iz qoldirishi mumkin.
Demak, shaxs olmoshlari bilan qo‘llanish sifatdosh kelishilgan ta’rifli ot yoki
asoslangan sifatdosh (bo‘lak) bilan ifodalangan bo‘lsa, sifatlar modeliga ko‘ra rad etilgan
qo‘llanish komponenti ham kuchli, ham kuchsiz holda ishlatilishi mumkin. Turli
tilshunoslarning asarlaridan olingan va birlik olmoshlar uchun ilovalarni o‘z ichiga olgan
Duden grammatikasidan misollarni solishtiramiz [Duden, 209]: mir junge
m
Kerl, mir
närrische
m
Ding, von Dir junge
m
Schnaufer – mir kranke
n
Sohn der Musen.
Shunday qilib, aniqlangan olmosh belgisiz shaklda kelishik va qaratqich kelishigida
kelishi mumkin. Bu bizni o‘zgarmagan
etwas, nichts
bilan ilovalar va otlarni ham ko‘rib
chiqishga majbur qiladi. Misol uchun:
Ja, die Sache sei die: Sie müsse etwas zu tun haben,
eine sollte Beschäftigung, eine
richtige Arbeit
[Kellermann, Tunnel, 148]; Er strich ihr wieder übers Haar und über die
Stirn, als gäbe es da etwas wegzuwischen, den Schleier
auf jedwedem Gesicht
, auch wenn
es so sorglos wie ihres war [Seghers, Entsch., 280].
Bu yerda qo‘shimcha otning hol shakli aniqlanayotgan ot shakliga o‘xshamaydi, odatda
qo‘llashda bo‘ladi, lekin tilshunoslarning fikriga ko‘ra, o‘zgarmas etwas “har xil holatlar va
bog‘lovchilarning vazifalarida predloglar bilan qo‘llaniladi ” [Moskalskaya, I, 210].
Bundan tashqari, olmoshlar va olmoshlar bilan old qo‘shimcha konstruktsiyalarni
parallel ishlatish imkoniyatini e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Ikkinchi holda, sath
qo‘shimchali ot asosan o‘zgarmas so‘z bilan "qo‘shiladi":
Wovon erzählst du uns heute,
von deiner Reise in die BRD oder von der Wanderung
durch die Krim, an der du teilgenommen hast
?
Va nihoyat, biz otlashgan va sifatdosh qo‘shimchalardan foydalanishdagi quyidagi
farqni qayd etishimiz mumkin. Ilova bilan birga kelgan ot, qoida tariqasida, har qanday
holatda paydo bo‘lishi mumkin, garchi bu erda dominant qaratqichli aniqlovchi holati eng
kam uchraydi.
To‘ldiruvchi olmoshlarda qo‘llash umuman sodir bo‘lmaydi – so‘roq-nisbiy
olmoshlar bundan mustasno, masalan:
Wessen Heft ist das,
deines Bruders oder deiner Shvester
?
Olmoshlarga bog‘langan qo‘shimcha turkumlarning tuzilishi, gapdagi o‘rni, shuningdek,
vazifaviy maqsadi "bosh olmoshning tabiatiga ma’lum darajada bog‘liqdir. Mohiyatli
qo‘llanishli konstruksiyalardan farqli o‘laroq, bu yerda ayrim turlarni belgilash mumkin.
Olmoshlar orqali gapga kiritilgan holda ular bilan mos keladigan va so‘z tartibiga
ta’sir qilmaydigan otlashgan elementlar otlar bilan alohida qo‘llanish turkumining sintaktik
belgilariga ega.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Жумаев О. К. О ЛЕКСИЧЕСКОЙ ЭМОТИВНОСТИ //Ученый XXI века.
–
2016. –
С. 52.
2.
Москальская О.И. Грамматика немецкого языка. Морфология. М., 1956, 394 с.
3.
Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении М., 1954. 511
с.
4.
Филичева Н.И. О словосочитаниях в современном немецком языке. Автореф.
канд. дис. Яраславль, 1968. 15 с.
5.
Arssenjewa M.G. u.a. Grammatik der deutschen Sprache. M.,1960. – 436 S.
6.
Der große Duden. Grammatik. L., 1962.- 699 S.
7.
Erben J. Abriß der deutschen Grammatik. Berlin, 1964.- 316 S.
8.
Gulyga E.W., Nathanson M.D. Syntax der deutschen Gegenwartssprache. M.-L.,
1966.226 S.
9.
Jung W. Grammatik der deutschen Sprache. Leipzig, 1966. 518 S.
